سەرژمێری كلیلە ونكراوەكەی دیموکراسى و حکومەتدارى!
3/2/2023 9:16:00 AM
179 جار خوێندراوەتەوە
ئەحمەد حەمە ساڵح
هەموان
دەزانین کە لە پرۆسەی حوكمڕانیدا گەلێک پایەی بە هێزهەن،كە پێویستە بایەخ وگرنگیان
بزانرێت،یەكێک لەو پایە پڕبایەخانە پلان و
نەخشەدانانە،كەپشت بە زانیاری وداتا وژمارە ی دانیشتوان و ڕێژەی دابەشبونی جوگرافی وبەڵگە و دیكۆمێنت دەبەستێت،
لە كایەی کارگێڕى و ئابوریدا بۆ دابەشبونی هێزی كارو بەرهەمهێنان وداهات و خەرجی و
پرۆژە ژێرخان و سەرخانەكانی وڵات پشتیان پێدەبەسترێت،لە مومارەسەى دیموکراسى
وهەڵبژاردندا پێوەرێکى زانستى وسەنگێکى محەکى سیاسى وکارگێڕییە،لەکایەى
کۆمەڵایەتدا لێكدانەوەو هەڵسەنگاندنی بارودۆخی گوزەرانى
هاوڵاتیانە،دەستکەوتنى زانیاری وداتای نوێ و گشتگیرە لە سەرکۆى سەرمایە جێگیر و جوڵاوەكان،بەکورتى
سەرژمێرى کاریگەریی گەورەی هەیە لەسەر بەرەوپێشبردنی کۆى کەرتە بەرهەمهێن و
خزمەتگوزاریەکان،ئەمانە و گەلێ بایەخی تر دەیسەلمێنن،کەسەرژمێری پرۆسەیەكی گرنگە،بۆ
لێكۆڵینەوە،هەڵسەنگاندن،گەشەپێدان و بەردەوامى،بۆ ئەوەی لە نەخشە و پلانی کارى ئیستاو
داهاتوی ووڵاتدا،ببنە بناغایەكی بەهێز و تۆكمە لە پرۆسەی حوكمڕانیدا.
پێش چوونە
نێو كرۆكی بابەتەکە،پێویستە لە ڕووی مێژوییەوە،لەسەرئاستى جیهان،بە کورتى باسێک لە
ئەنجامدانی سه‌رژمێریە گشتیەکان بكەین،بە نمونە یه‌كه‌مین سه‌رژمێرى، به‌ریتانیا
ساڵى 1066، ئه‌مریكا ساڵى1790، فه‌ڕه‌نسا ساڵى 1836 ، به‌لچیكا ساڵى 1846، یابان ساڵى
1861، ئه‌ڵمانیا ساڵى 1871،هندستان ساڵى 1881 و ڕوسیا ساڵى 1897 ئه‌نجامدراون،ئاشكراشه پڕۆسه‌ى سه‌رژمێرى گشتى
دانیشتوان له وڵاتاندا،به سیسته‌مە جیاوازەکانى حوكمڕانیانەوە بۆته كه‌لتور و
كارێكى باو،چونکە سەرژمێرى یەکەم دەروازەى دەستکەوتنى زانیارى و ئامارە،بۆ هەنگاوەکانى
ئاوه‌دانى و بوژانه‌وه،وەک لە خوارەوەش ڕونیدەکەینەوە لە عێراقى سەدەى بیستدا،ئەگه‌ر
وه‌ک چاولێكه‌ریش بوبێت توانراوە 10 ساڵ جارێک،سه‌رژمێرى دانیشتوان ئەنجام بدرێت.
１- سەرژمێرەیەكانی یەکەم سالی 1927،دووەم ساڵى 1934،سێیەم ساڵى1947،هەرچەندە زیاتر بۆ ڕێكخستنی تۆماری ناوەكان بووە بە تایبەت بۆ گرتنی سەربازی (تەجنید)،بەڵام لەگەڵ سەختی و کۆى کەموکورتیەکانى ئەو ساڵانەدا تا ئاستێک لە سەرژمێریەکانەوەتوانراوە ئامارێک لە عێراقدا بوونى هەبێت.
٢- چوارهەم
سەرژمێری کە 12ی تشرینی یەكەمی 1957ئەنجامدراوە،ئەو سەرژمێریە بە بەراورد بە
سەرژمێریەكانی پێشتر و دواتریش گشتكیرتر بووە،لە بازنەى بیرى نەتەوایەتیدا،هەتا
ئیستاش كورد ئەو سەرژمێریەی لەلا پەسەندە،چونکە رێژەى كورد لە ناوچەكانی كەركوک
ودیالەو نەینەوا زۆرتر بووە.
２- سەرژمێریەکانى پێنجەم ساڵى 1967، شەشەم ساڵى1977،حەوتەم ساڵى 1987،لەگەڵ ئەوەى ئەو سەرژمێریانە گشتكیرانە تر ئەنجام دراون، بەڵام لە بازنەى بیرى نەتەوایەتیدا کورد ئەو سەرژمێریانە بە نا درووست ئەزانێت، چونکە ساڵانێک بوو بە بەردەوامى پرۆسەکانى ڕاگواستن وئەنفال بەعسیەكان كەوتبوونە دانانی نەخشەپلانی کەمکردنەوەى ڕێژەى كورد.
4-هەشتەم سەرژمێری 16ی تشرینی یەكەمی
1997 ئەنجامدراوە،بە هۆى گۆرانکاریە سیاسیەکانەوە،ئەو سەرژمێریە لە لایەن حکومەتى بەعسيەکانى عێراقەوە،تەنها لە 15 پارێزگای عێراقدا
ئەنجام دراوە،واتا لەشارەكانی( هەولێرو سلێمانی و دهۆک)ئەنجام نەدراوە،هەر بۆیە نەبووە،ئامارێک بۆ حکومەتى هەرێم.
لە دواى ئەو
سەرژمێریانەوە،ئیتر هەتا ئیمڕۆ لە عێراق و هەرێمیشدا،سەرژمێرى کە
کلیلى هەڵبژاردنێکى پاک،و
بەدەستخستنى داتاو زانیارى دروستە ئەنجام
نەدراوە،ئەوەى هەیە وەک ئامار کە لە هەر دوو وەزارەتی پلاندانانی ناوەند و هەرێم ڕادەگەیەنرێت،لە
وەزارەتى باز رگانیەوە،لە
سەر فۆرمى خۆراک وەرگیراون،لێرەدا قسە لە سەر ژمارە دژ بەیەکەکان نەکەین،بە تایبەت
لە سەر ژمارەى دانیشتوانى هەرێم کە هەر یەکەیان ژمارەى لاى خۆیان بە ڕاست دەزانن،نەک
هەر ئەوە کارەساتەکە لێرەدایە،کە حیزبەکانى کوردستان بەگشتى و تایبەتتریش پارتى و
یەکێتى،کە لە ١٩٩١ هەتا ئیمڕۆ هەر
بۆ خۆیان خاوەن هێز و پێکهێنەرى کابینەکانى حکومەتن،گلەیى و کازەندەیان لە ئامارى
کۆمیسیۆن هەیە،هەموو ئەم بەدکومانى وچەواشەکارى و دژ بەیەکیانە،لە نەبونى
سەرژمێرییەوەیە.
کەواتا زانیاری
و ئامار کە لە سەرژمێریەوە بەدەست دەهێنرێن،دەبنە ڕاستە ڕێگەو ناسنامەو پێناسەى
حوكمەتدارى نیشتیمانى،بێ بایەخ کردنى سەرژمێرى وهەڵبژاردن و دیموکراتى،واتا
بەدامەزراوەیی نەکردنى پایەکانى حکومەتدارى،و واڵاكردنی دەرگاو پەنجەرەكانی
خێڵگەرایی وحوكمدارى سالارێتى بەڕوی هەموو جۆرەکانى گەندەڵیدا.
بەکورتى لەوڵات
و هەرێمێکدا،کە دەیان ساڵ بێت سەرژمێری دانیشتوانەکەی ئەنجام نەدرابێت،ئەوا نەک
یاریکردن بە ژمارەکان ئاسانە،کە کۆى پرۆسەکان وتایبەتتر پاکى هەڵبژاردن دەخانە
خانەى گومانەوە،بەڵکو لەهیچ بوارو سێکتەرێکدا داتاوئامارێکی وردت دەستناکەوێت، ئەو
داتاو ژمارانەش کە دەوترێن زیاتر گریمانه‌و بەنزیککراوەین،هەر بۆیە دەکرێت حکومەتی
ناوەندو هەرێم بەدوو شوێن و چەند زۆنێکى
یاریکردن بە ژمارەکان پێناسەو ناوزەند بکرێن.
پرسیارەکە
لێرە دا ئەوەیە بۆچى حكومه‌تى عێراقى دواى سێ جاران بڕیاردان بۆ ئەنجامدانى سەرژمێرى له‌ساڵانى 20١٣،٢٠٢٠،20٠٧کە
پێویستیەکى
گەشەى نیشتیمانیە،نە‌یانتوانیوە سەرژمێرى گشتى ئەنجام بدەن؟
پێش
خوێندنەوەیەک بۆ ئەگەرەسیاسیەکان،پێویستە ئەوە بزانین سەرژمێرى لەو وڵاتانه‌ى کەحوكمڕانیه‌كى شمولى و توتالیتارى و نه‌ته‌وه‌یى
و
مه‌زهه‌بى
به‌ڕێوه‌یان ده‌بات بۆته پڕۆسه‌یه‌كى ترسهێنه‌ر،کە به به‌رژه‌وه‌ندى حیزبى و ده‌سه‌ڵاتى
خۆیان نه‌شكێته‌وه،بەكورتى هه‌موان و هه‌ریه‌كه به‌بیانوى جیاوازه،له‌و پڕۆسه‌یه ده‌ترسن،هەر بۆیه به‌مه‌به‌ست سەرژمێرى دواده‌خه‌ن یان هه‌ر نایكه‌ن،ئەگەر بە ناچاریش سازیانكرد،ئەوە
بە ناته‌واوى و نازانستى جێبه‌جێى ده‌كه‌ن.
ئاشكرایه
له دواى حوکمى بەعسیەکانەوە،حيزبە شیعه مه‌زهه‌بە عه‌ره‌بیەکان،ته‌واوى جومگه‌کانى
بڕٍیاردان و هه‌موو توانا مادییه‌كانیان له‌به‌رده‌ستدایه،كه ده‌یانتوانى ئه‌و
پڕۆسه‌یه ئه‌نجامبده‌ن،به‌ڵام لەوە دەچێت له‌ڕوانگه‌ى مه‌زهه‌بى خۆیانه‌وه ترسیان
لەو ژماره‌یە هەبێت، كه بانگه‌شه‌ى زیاد له نیوەى دانیشتوانى عێراق ده‌كه‌ن.
حيزبە سونه
عه‌ره‌به‌كانیش،کە ساڵانێک له‌سه‌رده‌ستى میلیشیا شیعه‌كان و تیرۆرستانى داعش،خۆیان
و ناوچەکانیان ڕووبه‌ڕوى جەنگ و ماڵوێرانى کرابوو,ڕەنگەترسيان هەیەبێت كه ژماره
و قه‌واره‌یان کەمى کردبێت.
حیزبە
باڵادەستەکانى ئێمەش ڕەنگە بترسن،كه‌ژمارەى دروستى دانیشتوانى هەرێم کەمتر بێت
لەوەى کە بانگەشەى بۆ دەکەن،هەروەها لە کەمتەرخەمیە نیشتیمانیەکانى خۆشیانەوە ڕەنگە
بترسن،کەژماره‌ى كورد له‌ناوچه کێشەلەسەرەکان،کە له هه‌قیقه‌تى مێژویی وجوگرافیدا
كوردستانین،ڕێژەى کورد كه‌مى کردبێت.
.
بەدەر لە
ترسەکان،کە بەشێکیان وەهمى وبەشێکیان بۆ بەردەوامى یاریەکانە بە ژمارەى دانیشتوانى
پارێزگاکان، هەموشیان لە دەرەوەى بازنەکانى دیموکراتى ڕاستەقینەسیاسەت دەکەن،ئەنجامدانی
سەرژمێری دەستپێکى هەنگاوەكانی پلانی ستراتیجیە،لە گەشەکردندا یارمەتی دەرى حکومەت
،کە بزانێت لە کوێدا وەستاوە و لە ساڵانی ئاییندە بەرەو کوێ دەڕۆات،هەروەها لەبەزمى
یاریکردن بە ژمارەکان ، هۆکارێکە بۆ کاڵکردنەوەی سنوورى سالارێتیەکان.
دوا ووتە لە
نەبوونى زانیارى و ئامارێکى ڕاست و درووستدا،ئه‌وه‌ى لە ئێستا و ئایندەدا زیانى
به‌رده‌كه‌وێت،ته‌نها نیشتیمان و كۆمه‌ڵگایه به‌هه‌موو حیزب و پێكهاته‌كانه‌وه،کەواتا
سەرژمێرى هێنده‌ى هیوابه‌خش و سوودبەخشە،نیوهێنده مایه‌ى ترس و دڵه‌ڕاوكێ و نیگه‌رانى
نیه،گه‌ر هه‌موان بیانه‌وێ عێراق و هه‌رێمى كوردستانیش،له‌م بازنه بۆش و خولاوه
بێناوه‌ڕۆكه‌ى هه‌ژارى و دواكه‌وتوویى ڕزگاربكه‌ن،ئەوە پێویستە ئامادەسازی بۆ سەرژمێرى
بکرێت،تا رزگارمان بێت لەو یاریکردنە بەداتاو ژمارەکان،چونکە عەیبەیەکی گەورەیە
لەم سەردەمی جیهانگیری و پێشکەوتنەی تەکنۆلۆژیایەدا نەزانیت و دڵنیا نەبیت لە
ژمارەی دانیشتوانی وڵات و هەرێم و شارو شارۆچکەو گوندەکانیش.