پرۆژەیەک لە هەنگاوەکانى چاکسازیەوە
2/25/2020 9:11:00 AM
ئەحمەد حەمە ساڵح
وەک ئاشکرایە ئەم کابینەیەى حکومەتى هەرێم لە ئەجێنداى کاریدا باسى لە کۆمەڵێک تەوەر کرد کە لە ماوەى تەمەنیدا جێبەجێیان بکات یەک لەوانە پرۆژەى چاکسازى بوو، کە لە پەرلەمان تێپەڕێنراو لەلایەن سەرۆکى هەرێمەوە واژوى لە سەر کرا، لەو پرۆژەیەدا باس لە خانەنشینى کراوەو حکومەتیش لەگەڵ ئەوەى بڕیاریداوە یاساى یەکگرتووى خانەنشینى ئامادەبکات، بەڵام لەم ماوەیەداو لە دوو کات و لە دوو فەرمانى جیاوازدا لە ڕێگەى وەزارەتەکانەوە داواى لە گشت بەڕێوەبەرایەتیەکان کردووە لە خشتەیەکدا ناوى ئەو فەرمانبەرانەیان بۆ بنێرن کە:-
یەکەم:
لیستى ئەو فەرمانبەرانەى کە تەمەنیان لە سەروو (٦٠) ساڵەوەیە، کە بریتى بوون لە لەدایکبووانى ساڵانى (١٩٥٧-١٩٥٨-١٩٥٩) قسەو باس و پێشبینى لەسەر ئەوە بوو کە حکومەت بە نیازە لەگەڵ لەدایکبووانى ١٩٥٧دا کە سەرەى خانەنشین بوونیانە لەدایکبووانى ئەو دوو ساڵەى تریش خانەنشین بکات، لەم ڕەوشى هەڵاوسانەداو لەپێناو کەمکردنەوەى ژمارەى موچەخۆراندا، هێنانە خوارەوەى تەمەنى خانەنشینى لە (٦٣) ساڵیەوە بۆ (٦٠) ساڵى کارێکى خراپ نیەو هەڵایەکى زۆریشى نەناوەتەوە، خۆ ئەگەر تەنها مەبەست دەستکەوتنى ئامار بێت، ئەو ئامارە بۆچى؟ ئەگەر نهێنیەکیش بە نمونە (دۆزینەوەى موچەخۆرانى بندیوار ) لەپشت کۆکردنەوەى ئەو ئامارەوە بێت، ئەوە لەگەڵ زانینى نهێنیەکەو دەرئەنجامى داواکاریەکە، خوێندنەوەو لێکدانەوەى تر بەدواى خۆیدا دەهێنێت.
دووەم:
لیستى ئەو فەرمانبەرانەى کە تەمەنیان لەسەروو (٤٥) ساڵەوەیەو ڕاژەى خزمەتیان لە (١٥) ساڵ زیاترە، لەگەڵ کۆى گشتى موچەى پاشەکەوتکراودا، ئەم فەرمانە لەگەڵ لەدایکبووانى فەرمانى سەرووتردا، لەدایکبووانى ساڵانى (١٩٦٠-١٩٧٥) دەگرێتەوە، ئەم فەرمانەش بۆچوون و لێکدانەوەى جیاوازى بەدواى خۆیدا هێناوە و خوێندنەوەى جیاوازیشى بۆدەکرێت، لە خوارەوە لەنێوان ئەگەرەکاندا یان نهێنیەک کە لەپشت ئەگەرەکانەوە بێت، ئەوا لە بازنەى کردنەوەى پەنجەرەى ڕوانینە جیاوازەکاندا، و لەپێناو بەرژەوەندى گشتیدا بۆ ئەگەرە دیارو نادیارو پێشبینیکراوەکانى پشتى کۆکردنەوەى ئامارى ئاماژە بۆ کراوى سەرەوە ئەم ڕوونکردنەوەیە، کە لەهەمان کاتدا پێشنیارو چارەسەریش لەخۆ دەگرێت وەک پرۆژەیەک دەخەینە ڕوو.
لە سەرەتادا پێویستە هەمووان ئەو ڕاستیە بیر خۆمان بخەینەوە، کە حکومەتى هەرێم لە بازنەى کارو فەرماندا لەگەڵ زۆرى موچەخۆرى حەقیقیدا ڕووبەڕووى لەشکرێک لە موچە خۆرى وەهمیش بۆتەوە، لەو چوارچێوەیەدا کە هەڵەى ساڵانى ڕابردووە لەشکرێک لە بێکارى شاراوە بەرهەم هێنراون، لەلایەکى تریشەوە لەشکرێک لە خەڵکى بێکار کە زۆرینەیان دەرچووى ساڵانى ڕابردووى زانکۆو پەیمانگاو ئامادەییەکانن، لە چاوەڕوانى دەستکەوتنى هەلى کاردان، بەتایبەت لە کەرتى گشتیدا.
١/ وەک ئاماژەمان پێدا لە ئەگەرێکدا کە دەوترێت کۆکردنەوەى ئامارى ئەو فەرمانبەرانەى کە تەمەنیان لە (٤٥) ساڵ و خزمەتیان لە (١٥)ساڵ زیاترە، بۆ بەرچاوڕوونى حکومەت بێت تا ڕێنمایى پێویست بۆ خانەنشینى بوونیان دەربکات، ئەوا لەدواى ڕاوێژ لەگەڵ ژمارەیەک لە کەسانى شارەزادا لە چەند خاڵێکدا بارى سەرنجم دەخەمەڕوو، بەو هیوایەی توانیبێتم سوودێک بە پرۆژەى چاکسازى بگەیەنم. ئەگەر حکومەت مەبەستى بێت ژمارەیەک موچە خۆر پێش تەمەنى یاسییان خانەنشین بکات، ئەوا بۆ بەدەستهێنانى ڕەزامەندى خۆ خانەنشینکردن ئەم خاڵانەى خوارەوە دەخەینە ڕوو:
أ / هەر موچەخۆرێک کە پێش ساڵ و خزمەتى یاسایى دیاریکراو خانەنشین بکرێت، ئەکرێ حکومەت سوودمەندى بکات بە پێدانەوەى موچە پاشەکەوت کراوەکانى، ڕاستە لەم ڕەوشە شێوێنراوەى ئیستاى ئابوورى هەرێمدا دانەوەى ئەو قەرزە بە کاش زەحمەتە، بەڵام دەکرێت وەک جێگرەوەیەک لەدواى پەسەندکردن و دانانى (حساب بانکى) بۆ هەر فەرمانبەرێک، بیر لە پێدانى پارچە زەوییەک بکرێتەوە، کە کۆى بڕى تێچوونى ڕسوماتى وەرگرتنى زەویەکە، لە کۆى پارەى پاشەکەوت کراوى موچەخۆرەکە دابشکێندرێت، ماوەى پاشەکەوتیش بۆ هەر یەکێک ئەگەر هەبوو، بە کرێکانى (ئاو کارەباو....هتد) دابشکێنرێت.
ب/ لەدواى پێدانەوەو ڕاستکردنەوەى پلە (بەرزکردنەوەى) ئەو فەرمانبەرانە کە ساڵانێکە ڕاگیراوە، پاشان بەپێى دانانى خشتەیەک بۆ ساڵى خزمەتى موچەخۆرانى لیستى داواکراوى سەرەوە، ئەکرێ بە ڕێژەى (٩٠%-١٠٠%) لە موچەى بنەڕەتى خانەنشین بکرێن بەمەش زۆرێک هاوتا یاخود نزیک لە هاوتا بوون دەکرێنەوە، بەوەى کە بە یاساکەى پێشتر کە ساڵى تەمەنە خانەنشین دەکران.
ج/ بۆ زیاترو زۆرتر بەدەمەوەهاتنى خۆ خانەنشین کردن، باشترە هەر کەسێک کە خانەنشین دەکرێت، کەسێکى تر لەبرى دابمەزرێندرێت، ئەگەر لە کەسە نزیکەکانى خۆشى بێت باشترە، چونکە لەگەڵ ئەو دوو خاڵەى سەرووتردا، دەبنە هۆکارێک بۆ دروستبوونى ڕەزامەندى خود خانەنشین کردن، لەلایەکى تریشەوە کەسى نوێ دادەمەزرێت، هەروەها لە هاوکێشە داراییەکاندا حکومەت قازانج دەکات، ژمارەیەک موچەخۆر کە موچەى بنەڕەتیان واتا بەدەر لە دەرماڵەکان، بە جیاوازى بڕوانامەکانیانەوە بەنموونە لە (٥٠٠) هەزار دینار بەرەو سەر تا ملیۆن و زیاتریش، خانەنشین بکرێن و کەسێکى تازە دامەزراویش کە بڕوانامەى بەکالۆریۆسى هەبێت بە موچەى بنەڕەتى (٢٩٦٠٠٠) دابمەزرێندرێت، خۆ ئەگەر بڕوانامەى زۆرینەیەکى لەبرى دانانى تازە دامەزراویش بڕوانامەى (دبلۆم و بەرو خوار تا نەبوونى بڕوانامەش) ئەوە موچەى بنەڕەتیان کەمتر دەبێتەوە. لەم هاوکێشە داراییەدا مانگانە بڕێک پارەى زۆر بۆ میزانیەى حکومەت دەگەڕێتەوە.
٢/ بۆ ئەو فەرمانبەرانەى کە لە دەرەوەى ئەو لیستە داواکراوەدان واتە تەمەنیان لە (٤٥) ساڵ بۆ خوارترە، لەگەڵ خانەنشینان و باقى موچەخۆرانى تردا، پێویستە بیر لە دانانى سیستمێک بکرێتەوە بۆ دانەوەى پاشەکەوتەکانیان بەنموونە هەر مانگێگ لەگەڵ موچەکانیاندا مەبلەغێک لە پاشکەوتکراوەکانیان بۆ بگەڕێنرێتەوە، یاخود لەدواى پەسەند کردن و دانانى (حساب بانکى) کرێکانى (ئاوو کارەباو.... هتد) دابشکێنرێت.
بەکورتى ناوەڕۆکى خاڵەکانى (١ و ٢) چەند لایەنە سوودى دەبێت، هەم ئاوەدانى و بوژانەوەى بازاڕو چارەسەرى بەشێک لە پارەى پاشەکەوت و بەدەستهێنانى ڕەزامەندى خود خانەنشین کردن و کردنەوەى دەرگاى دامەزراندنى نوێش لەگەڵ ئەوەشدا متمانەش بۆ حکومەت دەگەڕێتەوە.
٣/ لە پرۆژەى چاکسازیدا باس لە خانەنشینى پلە باڵاکان کراوە، لەدواى خوێندنەوە جیاوازەکانى سیاسیەکان و میدیاو شەقام، ئەوە بووە بە پێویستیەکى حەتمى کە لە پرۆژەى یەکگرتووى خانەنشینیدا کە حکومەت بەنیازە دەرى بکات ئەو ڕێژانە کەمبکرێنەوە، ئەو کەمکردنەوەیش بۆ کۆى خانەنشینانى پلە باڵاى کۆن و نوێ بێت، تا لە بازنەى گەڕانەوەى متمانەدا دادوەرى کۆمەڵایەتى باشترو شیاوتر بهێنرێتە دى، لەم خاڵەدا ئەوەى مەبەستى سەرەکى ئەم پرۆژەیەیە موچەى ئێستاى پلە باڵاکانە کە قسەى لەسەر نەکراوەو هەڵاوسانێکى زۆرى دارایى دروستکردووەو ناڕەزایەتیەکى زۆریشى بەدواى خۆیدا هێناوە، دادوەرى کۆمەڵایەتى لەکوێدایە کە پلە باڵایەک مانگانە ئەو مەبلەغە زۆرە وەربگرێت کە ئێستا لە کارى حکومەت یان پەرلەمانیدا وەریدەگرێت، کەمکردنەوەى موچەى ئەوانەش بۆ خوار لە (٥٠%)ى ئێستاى موچەکانیان چەند لایەنە سوودمەند دەبێت، لەگەڵ ئەوەى ڕووە ئابووریەکەى ئاشکرایە لەلایەکى تریشەوە هەڵپەى خەڵکانێک کە ڕێکدەکەوێت نەشیاو بن بۆ حەزى شێتانەى دەسەڵاتداریەتى کە خۆدەرخستن و خۆنواندنە کەمدەکاتەوە، لێرەوە دەرگایەک بۆ بیرى خۆ دەوڵەمەندکردن بە ڕووى ئەو کەسانەدا دادەخرێت، بەمەش بوار بۆ کارەکتەرى شیاو دروست دەبێت کە لەبرى ویستى حیزبى و بنەماڵەیى و سالارێتى ویستى نیشتیمانیبوون و هاوڵاتیبوون باڵادەست دەبێت.
٤/ وەک لەسەرەتادا ئاماژەمان پێدابوو لەنێوان ئەگەرەکانداو لە بازنەى بەرژەوەندییە حیزبیەکاندا لەپشت ئەگەرەکانیشەوە ئەگەرى بوونى نهێنی هەیە، ئەگەر مەبەستى حکومەت ئەوە بێت لەڕێگەى هەردوو داواکارى ئامارەى فەرمانبەرانى لەدایکبووانى (١٩٥٧ تا ١٩٧٥) کە لە دوو خاڵى سەرەوەدا ئاماژەمان پێدابوو، زانین و ئاشکرابوونى لەشکرى بێکارى شاراوە بێت کە بە موچەخۆرانى وەهمى و بندیوار ناوزەند کراون، وەک لاى هەمووان زانراوە بەناوى جۆراوجۆرەوە لە هەموو سێکتەرەکانى حکومەتدا کە هەمووان دەزانین و پێویست ناکات لێرەدا چەند بارەى بکەینەوە، ژمارەیەکى زۆر لە موچەخۆرى ناشایستەو وەهمى و بندیوار، بوونەتە بارگرانیەکى زۆر بەسەر حکومەت و کۆمەڵگاو خودى حیزبەکانیشەوە، بیرکردنەوە بۆ دۆزینەوەى چارەسەرێک بۆ ئەم ڕەوشە نەخوازراوەى حکومەتدارى زۆر پێویستە، بەکورتى لە چەند خاڵێکدا چەند ڕێگەیەک بۆ زانین و دەرخستنى لیستى ئەو هێزى کارە لەکارخراوانە دەخەینە ڕوو:
أ / لەڕێگەى بەراوردکارى لیستى موچەو واژووى دەوامى شوێنى کارکردنى موچەخۆرانەوە بەدەر دەکەوێت، کامانەن کە موچەخۆرن و دەوام ناکەن.
ب/ لە بازنەى حکومەتێکدا کە بەدواى دروستکردنى هەیبەتى خۆیەوە بێت و هەموانیش بەتایبەت پێکهێنەرە دێرینەکانى ڕاستگۆیانە بە حکومەتى نیشتیمانى خۆیان بزانن، ئەوا بۆ ئەو شوێنانەشى کە واژووى دەوامیان نیە، ئەتوانرێت لەڕێگەى میکانیزمێکى تایبەتەوە لیستى ئەو ناوانەى کە خۆیان پێکهێنەرى بوون بدۆزرێنەوەو شکۆدارى بۆ خۆیان و بۆ نیشتیمان و چەمکى هاوڵاتیبوونیش بگەڕێننەوە.
ج/ لێرەدا هیچ قسەیەک لەسەر خانەنشینى یان مینحەى (سەربازیى و سیاسى و زیندانى و خەباتگێڕو تێکۆشەرى دێرین و کەسوکارى ئەنفال و شەهیدان و کەمئەندامانى سەنگەر، یان هەر شێوازو ناوێکى داهێنەرانەى حیزبى) ناکەین، بەڵکو وەک کراوەتە بنێشتە خۆشى دەمى هەموو لایەنێکى سیاسى بە خودى خاوەن لیستەکانیشەوە لە دژى یەکترى و تا شەقام و میدیاکانیش، قسەى زۆرى لەسەر کراوەو دەکرێت، دەرئەنجام بۆ تێپەڕاندنى ڕەوشى حکومەتى حیزبى، ئەوە بووە بە پێویستیەکى حەتمى چونکە لە بازنەى پیرۆزیەکاندا، ئەوە کفرى نیشتیمانى و مرۆڤایەتى و ئایدیابوونیشە کە شایستەو ناشایستە تێکەڵ بکرێن، ئەمەش لە پرۆژەى چاکسازیشدا باسکراوە کە پیاچوونەوەى تەواو بەو لیستانەدا بکرێت. وەک لە واژوى پرۆژەکەدا لایەنەکان ڕێککەوتوون، لەدواى کارکردن لەم بڕگەیەى چاکسازیداو دەرکەوتنى ڕاستگۆى یان درۆ لە پرۆژەى چاکسازیدا، خوێندنەوەو لێکدانەوەى تر بەدواى خۆیدا دەهێنێت، بۆ ئەوانەى کە بەپێى پێوەرو ڕێنماییەکان شایستەى موچەیەکن جۆرێک لە پاککردنەوەى لیستەکان دێتە کایەوە، بۆ ئەوانەى کە ناشایستەن دەچینە سەر چەند ئەگەرێکى چارەسەر کە لە خوارەوە ڕوونکراوەتەوە.
دواى دەستکەوتنى لیستى ناوى بێکارانى شاراوە ئەتوانرێت کورد وتەنى (نە شیش بسوتێ و نە کەباب) ئەمە بۆ ئەوەى لە ڕەوشى سالارێتیەکاندا ئەوەندە بەردەوامى نەدرێت بە خولانەوە لەنێو بازنە داخراوەکانى حیزبایەتى و حکومەتداریدا، ئەوەندەش شیوەنى درۆو خۆدزینەوە بۆ گەندەڵى نەکرێت، بۆ تێپەڕاندنى ئەو قۆناغە ئەوە پێویستە لەدواى دەستکەوتنى لیستى ناوەکان بە شێوازێک لە شێوازەکان سوودمەندە بە تەمەنەکانیان کە بسەلمێنرێت کەمدەرامەتن بە موچەیەکى ڕەمزى لەدواى گواستنەوەیان بۆ وەزارەتى کاروبارى کۆمەڵایەتى لە بازنەى چاودێرى خێزاندا سودمەند بکرێن، یان لەسەر ئەو وەزارەتانەى کە بە وەهمى دانراون بە موچەیەکى ڕەمزى خانەنشین بکرێن، گەنجەکانیشیان بە لەبەرچاوگرتنى تەمەنى خوار (٤٥) ساڵ بەپێى بڕوانامەکانیان لە کەرتى گشتیدا کاریان بۆ بدۆزرێتەوەو بە میکانیزمێک موچەکانیان هاوتاى هاوتاکانیان بکرێن، خۆ ئەگەر بەشێک لەوانە لە هەر تەمەنێکدا بن و بە هەرڕێگەیەک زیاتر لە (١٥) ساڵ خزمەتیان بۆ کرابێت، شیاوترین ڕێگە ئەوەیە کە بە پارەیەکى کەم خانەنشین بکرێن.
بەکورتى سوودی ناوەڕۆکى خاڵەکانى (٣ و ٤) بەندە بە بوونى ئەگەرى راستگۆیى بۆ چاکسازى، کەواتا لە پرۆسەى بەکردارکردنى ناوەڕۆکى ئەو خاڵانەدا کە بەشێکى لە پرۆژەى چاکسازیشدا بوونى هەیە، لە دەرئەنجامى زانین و خستنەڕووى ژمارەکانەوە دەسەلمێنرێت کە مانگانە بڕێکى زۆر لە پارە بۆ میزانیەى حکومەت دەگەڕێتەوە.