کارەسات و قەیران
4/29/2022 10:40:00 AM
809 جار خوێندراوەتەوە
ئەحمەد حەمە ساڵح
کارەسات
ڕووداوێکە،کەلە ناوچەیەکی فراوان مەودا وپانتایى چوگرافیدا بەئاشکرا ڕوودەدات،بەتوندی
وبەهێزیەکەى لە تێکدان ،ڕووخاندن،لەناوبردن، زیانگەیاندن و قوربانیە مرۆیەکانى،دەنگدانەوەى
ناوچەیى، هەرێمى و جیهانى لێ دەکەوێتەوە، زورجار کارەساتەکان سروشتین،زۆر جاریش دەستکردن،کە
بە ئەنقەست یان لە نەزانین و کەمتەرخەمی و گوێ پێنەدانەوە،لە هەر دوو ڕەوشی جەنگ و
ئاشتیدا ڕوودەدات.
لە سێ
خاڵى خوارەوەدا هۆکارەکانى ڕوودانی کارەساتەکان دەخەینە ڕوو
١-هۆکارە
سروشتییەکان وەک: ڕوودانی گڕکان،بوومەلەرزە،ئاگرکەوتنەوە،لافاو،زریان و ڕەشەبا
٢-هۆکارە پیشەسازییەکان:ئەو ڕووداوانەن کەلە کارگەکان وکەرتی پیشەسازی
وتەکنەلۆژیاوە درووست دەبن،وەک پیسبوونی ژینگە و بڵاوبوونەوەى نەخۆشى بەهۆى خاشاک وپاشماوە
نائۆرگانیەکانەوە،لە دزەکردنى مادەى ئەتۆمیشدا،وەک کارەساتی ناوچەی چێرنۆبڵی
ڕووسیا،کە لە ساڵی ١٩٨٦ڕوویداو کارەساتی مرۆیى و ژینگەیى لێکەوتەوە.
ئەو کارەساتانەی کە هۆکارەکانی پیشەسازی یان
سروشتین،دەستى مرۆڤى تیابێت یان نا،
لە کتوپڕ و ناکاودا ڕوودەدەن،کە لە دەرئەنجامەکانی نەزانین،گوێپێنەدان،کەمتەرخەمى و
ئەگەرە حساب بۆ نەکراوەکانی پێش ڕوودانیانەوە،پێشبینی ڕێژەو قەبارەی
زیانەکانیان ناکرێت،ڕاستە لە هەر ڕووداوێکدا هۆکارێک لە پشتی ڕوودانییەوەهەیە،ئەوەش ڕاستە کە لە
هەندێک حاڵەتدا ئەستەمە بەر لە ڕوودانی هەر ڕووداوێکی کتوپڕ بگیرێت،بەڵام لە فەرمانڕەوایەتیە
مشورخۆر و پارێزەرى بەرژەوەندیە گشتیەکاندا،لە بازنەکانی پێشبینی و ئامادەکاریدا، کار
بۆ ڕوونەدان،ولە کاتى ئەگەری ڕوودانیشدا کار بۆ کەمکردنەوەی زیانەکان دەکرێت،ئەمەش
لە بازنەکانی بنیاتناندا گۆڕینی هەڕەشەکانە بۆ دەرفەت،کە
ترس و نائومێدیەکان دەگۆڕێت بۆ ئومێدبەخشى.
٣-
هۆکارە سیاسییەکان:ئەو ڕووداوە دژە شکۆداریانەى خاک و خەڵکن، کە لە بەردەوامی شەڕ
و ململانێ و ناکۆکیە ئابوورى و کارگێڕییەکانەوە ڕوودەدەن.لە مەیدانی شەڕی چەکداریدا،وەک
بەکارهێنانى چەکى ئەتۆمی لەلایەن ئەمەریکاوە، دژى ژاپۆن لە هەردوو شارى هێرۆشیما و
ناکازاکی لە ساڵى ١٩٤٥،هەروەها بەکارهێنانى چەکى کیمیاوى لە لایەن عێراقەوە،لە
ساڵی ١٩٨٨ دژى سوپاى ئێران و پێشمەرگە و خەڵکى مەدەنى لە شاری هەڵەبجەدا.
هەرچی ئەو کارەساتانەى
کە بە هۆکار گەلێکی سیاسى،ولە بەردەوامی ململانێ و ناکۆکیەکانەوە ڕوودەدەن،وەک ئەم
سنورە جوگرافییەى ئێمە،کەزەمەنێک لە سەردەمە جیاوازکانى شۆڕش و خەبات و تێکۆشان،وەتەمەنێک
لە فراوان بوونى پانتایی بازنەیی سالاریەتیەکانەوە،لە فەرمانڕەوایەتی حیزبى و ناوچەیدا،لە
بەردەوامی بۆنى خوێن و فراوانبوونى بازنەکانی بوغز و ڕق و قینە حیزبى و کەسیەکانەوە،ئەوە سەلمێنرا کە لاى حیزبەکانمان
شتێک نەبووە و نیە ناوی پاراستنی بەرژەوەندی گشتی و چەتری شکۆداری خاک وخەڵک بوبێت،هەر
بۆیە لەهاوکێشەی ئاوێتەکانى ترس،توڕەیی،ناڕۆشنی،نادادى و نائارامیدا،بەردەوام لە
ئیستایەکی فەرامۆش وئایندەیەکی نادیاردا،لەتۆڕەکانى ستەم و گەندەڵکاریدا،لە بازنەکانی مەمرەو
مەژیدا،ژیان دەگوزەرێنین.
لێرەدا پێویستە لە جیاوازی نێوان کارەسات و
قەیران بدوێین،تاڕۆشنتر و زانستیانەتر ئەم بابەتە شرۆڤە بکەین.
١-کارەسات
بە شێوەیەکى کتوپڕ ڕوودەدات،بۆیە زۆرجار ئەستەمە بە تەواوى پێشبینى ڕوودان و قەبارەى
زیانەکانى بکرێت، بەڵام قەیران بە شێوەیەکى پلەبەندى ڕوودەدات،دەکرێت پێشبینى
ئەگەرى ڕوودان و مەترسیەکانى بەردەوامبوونى بکرێت،لە حکومەتداریە مەدەنییە دامەزراوەیەکاندا،ئامادەباشى
بۆ ڕوبەڕوبوونەوە وچارەسەری قەیران دەکرێت،بەڵام لە حکومەتداریە
سالارێتیەکاندا
،کە چەمکی هاڵاتیبوون (ئەرک و ماف) بوونی نەبێت، یەک لە دواى یەک قەیران دێن و
کەڵەکە دەبن.
٢-هۆکارى
کارەساتەکان زۆرجار سروشتى و هەندێ جار دەستکردن،قەبارەى زیانە مرۆیى و مادییەکانى
گەورەن،بەڵام قەیران زۆرجاردەستکرد و هەندێک جارتەکنیکییە،ئەگەرى زیانە مەعنەوى
مرۆیى و مادییەکانى،پەیوەستە بە ماوە و فراوانى قەیرانەوە ،لە زۆرى
قەیرانەکانیشەوە بازنەی نائومێدیەکان و نەبوونیەکان فراوانتردەبن.
٣-لەکارەساتە
کتوپڕکاندا فشارلە سەرحکومەت بە پێى جۆر وقەبارەى زیانەکان دەگۆڕێت،بەڵام لە
قەیراندا فشارەکان توندن، هەر بۆیە پێویستترە کە حکومەت و پێشەنگە سیاسیەکان لە بازنەکانی
بەڕێوەبردنى قەیراندا،هەڕەشەکان بگۆڕن بە دەرفەت.
٤- کارەسات،لە ئاشتى یان لە کاتى چەنگدا ڕووبدات،بە زۆرى
لە لایەن حکومەتەکان وڕێکخراوە خێرخوازییەکانەوە ،هاوکارى و پاڵپشتى مادى و مەعنەوى
دەکرێت،بەڵام لە قەیراندا،لە بازنەیى بەرژەوەندى گشتیدا، هاوکارى و پاڵپشتى مرۆیى
و لۆجستى دەکرێت،نمونە وەک ئەو هاوکارییە زۆرانەى ،کە لە ساڵانى نەوەدەکانى سەدەیی
بیستدا،هاوکارى بەرەى کوردستانی و حکومەتی هەرێمى کوردستان کرا،بەڵام بەهۆکاری
زاڵخوازێتی سالارێتیەکانەوە،بۆ بەرژەوەندى گشتى سوودى لێوەرنەگیرا.
٥- لە کاتى
کارەساتەکاندا، ڕاگەیاندنەکان و ڕۆشنبیران و نووسەران،بە هاوسۆزییەوە لە بازنەى
ئەرێنى و باشەى گشتیدا،هانى حکومەت و ڕێکخراوەکان دەدەن،بۆ گەیاندنى هاوکارى و پاڵپشتیەکان،بەڵام
لە قەیراندا پێویستە،ڕاگەیاندنەکان و ڕۆشنبیران و نووسەران و پێشەنگە
کۆمەڵایەتیەکان،بەچاوى ڕەخنەگرتن و بە شێوەى نەرێنى کار لەسەر حکومەت و
ڕێکخراوەکان بکەن، کەمتەرخەمى و کارە خراپەکانیان کە دژى شکۆداریەکانى خاک و خەڵکە
بخەنە ڕوو،تا بە ئاگاییەوە و بۆ مێژوو لە مەترسییەکان و ڕێگا چارەسەریەکان بدوێن.
لەدوا وتەدا جەند بارە ئەو راستییە دەڵێینەوە،کە بەندە
وەک خەڵکە مشوور خۆرەکان،بە ئومێدەوە بۆ ئایندەیەکی شایستە بە شکۆدارى خاک و خەڵک ئەدوێین
و دەنووسین،بەردەوام لە ئەلف و بێى ئەخلاقێتى سیاسى،و لەبازنەکانى مرۆڤ
دۆستییەوە،بە سیاسیە نەخوێندەوارە،نانیشتیمانیە،نادیمۆکراتەیە،
نادادپەروەرەکان دەڵێین،بەڵێ لە ژێر چەتری نانیشتیمانیبون و سالارێتی و ناکۆکیەکانى ئێوەدا،نیشتیمان نخرۆی کارەسات و قەیرانەکان بووە و دەبێتەوە.