جەنگیش ئەخلاقێت و یاسا و داب و نەریتى هەیە
11/5/2023 6:55:00 PM
ئەحمەد حەمە ساڵح
لە ئاشتى وجەنگدا
سیاسەت،بریتییه له ململانێ وناکۆکى نێوان لایەنە جیاواز‌ەکان،لەئاشتیدا سیاسەت بەنەرمى،ولەجەنگیشدا
بەڕەقى بەڕێوەدەبرێت،لەهەردوو ڕەوشەکەشدا،بۆبەدیهێنانی ئامانجەکان سیاسەت بریتی
دەبێت لە،هونەری كەڵک وەرگرتن لە بارودۆخەکان،بەکورتى لە سادە ترین پیناسەدا،جەنگ
درێژە پێدانى سیاسەتەبەرێگای خوێن ڕشتن،كەلایەنێک ئیرادەی خۆی بەسەر لایەنەكەی
تردا دەسەپێنێ،ودەیخاتە ژێر چاودێرى وخواستی خۆیەوە.
لە جەنگەکاندا بەدیهێنانی ئامانج و
بەرژەوەندیەکان،بە بێی کات،شوێن،قۆناغ،سەردەم و قوتابخانە فکریەکان گۆڕانکاریان بە
سەردا هاتوە،بەنمونە لە قۆناغى کۆیلایەتیدا جەنگ لە پێناو زیادکردنى ژمارەى کۆیلەو
دەستگرتن بەسەر سنورێکى فراوانى زەویدا بوە،لە قۆناغى سەرمایەداریدا جەنگ لە پێناو،دۆزینەوەى
بازاڕ بۆ بەرهەمى کارگاکان و دەستبەسەرا گرتنى بنەما سەرەکیەکانى ئابوریدایە، لە
ئیستاى بەرژوەندخوازى وجەمسەربەندیدا، بە جیاوازى،شوێن و زەمەن،چەک و تفاق،تەکنیک و شێوازەكان،هەڵگیرسانی جەنگ وپێكدادانە
چەكدارییەکان بەئاڕاستەی هێنانەدی ئامانجە ،سیاسى،ئابوری وئایدۆلۆژیاكانە.
لەم بابەتەدا،کە بەشێوەیەکى
گشتى لەسەر نەهامەتى،کاولکارى،پێشلکاری و ڕێککەوتننامە نێو دەوڵەتیەکان ئەدوێن،پێویستە زۆر بەکورتى جەند شێوازێک لە
جەنگ شرۆڤە بکەین.
شەڕى ناڕەوا،لەنێوان سەرمایەداران وئایدیا ونەتەوە دژبەیەکەکان ڕودەدات،داگیرکاریە لەپێناوباڵادەستى،پەیداکردنى بازاڕ وکەرەستەى خاو وهێزى کار،نمونە جەنگە جیهانیەکان،وبەردەوامى لێکەوتە دژبەیەکەکانى دواى جەنگ،وجەنگى ساردیش درێژە پێدەرى ئەم شێوازەیە.
شەڕى ڕەوا،لەنێوان چەوساوە و چەوسێنەر،داگیرکراو وداگیرکەر،بەرپادەبێت،شەڕى بەدەستهێنانى مافى چەوساوەکانە ،شەڕى زۆردارو زۆر لێکراوە،یەکەمیان ناڕەوایانە لە پێناو مەرامى باڵابونى دەسەڵات،ودوەمیان بۆ ئازادى وسەرفرازى، ڕەوایدانە بە بەرگرى و مانەوە.
تیرۆر بابەتێكی هەستیارە خاوەن ڕەهەندی فكریی،سیاسیی،كۆمەڵایەتی‌و هەواڵگریە،بە نەهێنى و لە کاتى ئاسایی و لە شوێنە مەدەنیەکاندا،لە پێناو چەسپاندنى تاکڕەویدا ئەنجام دەدرێت،بەکورتى تیرۆرى سیاسى،ئایدیاى یان جوداخوازى لە لایەن هەر لایەنێکى داگیرکار و گروپ وتاقمێکى تەقلیدییەوە ئەنجام بدرێت،ڕێبازێکى عەسکەرتاری تۆقاندنە.
کۆڵۆنیالیزم بریتییە لەو داگیرکاریەی کەگەلێک بەرامبەر گەلێکی ترئەنجامی دەدات وڕاستەوخۆ حوکمی دەکات وهەوڵ دەدات کلتوری ئەوکۆمەڵگایە بگۆڕێت،لەدوای شەڕی دوەمی جیھانیەوە،کۆلۆنیالیزمى نوێ،بریتییە لەدەست تێوەردانی سیاسى،ئابوری،کلتوری وکۆمەڵایەتی،وڵاتێکی خاوەن دەسەڵات،لە وڵاتێکى تردا،کەلەڕێی دەسەڵاتدارانى بەکرێگیراوی ناوخۆوە،کە لەڕواڵەتدا داکۆکی لە بەرژەوەندییە نەتەوەیەکانیان دەکەن،ئەجێنداى داگیرکاران دەپارێزن.
شەڕى ناخۆ، لە بازنەکانى قۆرخکارى و یەکترقبوڵنەکردن و بوغز و قینى تاقمگەرایەتیدا، شەڕى بە وەکالەتى دەرەوەى سنورەکانە.
شەڕبە هەموو
شێوەکانیەوە دزێوترین دیاردەیە،کە پەیوەندى ڕاستەوخۆى بەچۆنیەتى پێشێلکردنى
مافەکانى مرۆڤەوە هەیە،و هیچ ئیعتبارێک بۆشکۆدارى
خەڵک ناهێڵێتەوە،لەجەنگدا نەک تەنها هێزەسەربازیەكان،بەڵکو دەزگا خزمەتگوزاری ومەدەنیەکان
و كۆمەلگای مەدەنیش دەخرێنە نێو بازنەکانى شەڕەوە،هەندێک جار جەنگ بازرگانیە كەسان
و تاقم ودەوڵەتانێكی بێ دەوڵەمەند دەبن،لانی كەم نزیک بە نیوەى نەتەوە و کلتورو وڵاتانی
جیهان،بەشێوەیەک لەشێوەكان لەبارودۆخی جەنگدان،لەم بابەتەدا لە برى ئەوەى بەشێک لە
مێژوی جەنگ و هۆكار و دڕندایەتی وباكگراوندەكانی بخەینە ڕوو،لە سۆنگەى خەمى مافەکانى
مرۆڤەوە، لە خوارەوە لەکۆى
ڕاگەیاندن و ڕێکەوتننامەکان،سەبارەت بە جەنگ،تەنها لە پێنچ خاڵدا ڕونکردنەوە دەخەینەڕوو.
1/ ڕێککەوتننامەى
لاهاى دەربارەى یاسا و داب و نەریتەکانى شەڕ لە ساڵانى ١٨٩٩-١٩٠٧.
٢/پرۆتۆکۆلى جنێڤ
سەبارەت بە حەرام کردنى بەکارهێنانى شێوازە جیاوازەکانى جینۆساید لە ١٩٢٥.
٣/ڕێککەوتننامەى
نێوان هەرچوار وڵاتى،یەکێتى سۆڤیەتى پێشو،ئەمەریکا،فەڕەنسا،بەریتانیا،بۆبەدواداچون
وسزادانى تاوانبارە سەرەکیەکانى شەڕ لە ١٩٤٥.
٤/ڕێککەوتننامەى
قەدەغەکردنى جینۆساید و سزادانى ئەنجام دەرانى،وجاڕنامەى جیهانی مافی مرۆڤ،کەلە لایەن ئەنجومەنى گشتى نەتەوە یەکگرتوەکان لە
١٩٤٨پەسەندکرا.
٥/ڕێککەوتننامەى جنێڤ
سەبارەت بەقوربانیەکانى شەڕ لە ١٩٤٩،کە داکۆکى لەهاوکارى وڕەفتارى باش لەگەڵ دیلەکان،بریندارکان
ونەخۆشەکان دەکات،لەوەش گرنگتر داکۆکى کردنە لە پاراستنى ماڵ و گیانى مەدەنیەکان
لە مەیدان و سنورەکانى جەنگدا،ئەم ڕێککەوتنە لە ساڵانى ١٩٧٧-٢٠٠٥ بڕگەى ترى بە
پاراستنى قوربانیەکانى ململانێ
چەکداریەکان بۆ زیادکرا.
هەرچەند باس لە جەنگ
بكرێت وەک درێژكەرەوەی سیاسەت،ئەوە لە بنەڕەتدا بەرژەوەندیە ئابوریەکان،نەوت،گازی
سروشتی ، كەرەسەی خاو،پێشکەوتنى پیشەسازی و تەكنەلۆژیای چەكی مۆدێرن،ڕێگای
گواستنەوە بۆ بازاڕەكانی جیهان،دۆزینەوەی بازاڕ و دەستی هەرزانی كار،لەپاڵ فاكتەرە
سیاسیەکاندا بونەتە هۆکارێکى سەرەكی ململانێ و جەنگەكان.
لەم سەدەى بیست ویەکەدا،کەمرۆڤایەتى
شانازى بەجاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ،جیهانگیرى،ئازادى ودیموکراتى دەکات ، مەیدانەکانى
جەنگ وناکۆکى وململانێ،لەئەفغانستان،عێراق،سوریا،لیبیا،مصر،یەمەن،بەشەکانى کوردستان،ئۆکرانیا،غەزە
و دەیان شوێن و وڵاتانی ترى شوێن قەیرانە،سیاسى،ئابورى وسەربازیەکان،نەک هەرکراونەتەگۆڕەپانی
جەنگی بەوەكالەت بۆ زلهێزەکان و هێزە ناوچەیەكان،بەڵکو کراونەتە مەیدانێکیش بۆتاقیكردنەوەی
چەكە نوێكان،ئەمەش نەک هەرجەنگەکانی خوێناویتر وئالۆزتر ودرێژخایەنتركردوە،بەلكو
چارەسەرەكانیشی قورستر كردوە،گەورەترین قوربانیش لەم جەنگە قێزەونانەدا خەلكی
مەدەنیە،
دوا وتە،هەر کاتێک ئاشتیخوازان
لە کۆى نەتەوە جیاوازەکانەوە،لەسایكۆلۆجیەت وباری كۆمەڵایەتی بڕیاردەرەكانی سیاسەت
و جەنگ وخوێن ڕێرشتن تێگەیشتن،کە بۆچى ژمارەیەک لەدەسەڵات وسەرکردە ناوچەیی وجیهانیەکان،فیرعەون
ئاسا دەیانەوێت ببنە،پاشا،مەلیک،قائید،قەیسەر وسولتان وسەرۆکى ئیمپراتۆریەتی نوێ،ئەو
دەمە دەزانن،ئاشتیی لەسەر بنەمای یەکسانی نێوان گەلان ومافی چارەنوس بۆ بنیات نانرێ،جیاوازی
ڕەنگ،ڕەگەز ،زمان،ئایین ونەتەوە،بۆبنەبڕناکرێ ومافەکانى مرۆڤ ناچەسپێنرێ.