فیرعەونەکان ؛ لە نێوان شۆڕشی گڕکانەکان و شۆڕشی موسا دا !
2/21/2023 10:46:00 AM
عەلی شەریف
چیتر نابێ خەڵک تەنها وەک هێزی کوێر ، لە دەستی مێژوودا بمێنێتەوە !
*~ پوختەیەکی مێژوویی ؛
٦٠٠٠ شەش هەزار ساڵ پێش زاین
میسریەکان لە دۆڵی نیل نیشتەجێ بون ، کشتوکاڵیان زانیوە و شارستانیەتی خۆیان پەرەپێداوە
، میسری کۆن لە دوو بەشی گەورەی سەرەکی پێک هاتوە ئەوانیش ناوچەی ( دەلتا و صعێد )
بوە .
لەو ماوەیەدا
٨ هەشت پادشا وەک سێبەری خواوەند فەرمانڕەوایەتی
میسری کۆنیان کردوە کە بە ماوەی ئەفسانەیی
ناوبراوە .(١)
لە ساڵی ٣١٠٠ پ.ز
هەردوو بەشی دەلتا و صعێد لەسەردەستی
فیرعەون ( مینا) یەکدەگرن و دەسەڵاتێکی
ناوەندی پێک دەهێنن .
فیرعەونەکان دەسەڵاتێکی
ناوەندی و ئیدارەیەکی پتەو و خاوەنی
شارستانیەکی پێشکەوتوبون و بەرەوبومێکی زۆری
کشتوکاڵیان هەبوە و مەڵبەندێکی گرنگ و گەورەی بەرهەمهێنانی گەنم و جۆ بوە و ئەوە
وای لە مەملەکەتی میسر کردوە کەوەک سەلەی
نانی وڵاتانی دەوروبەر سەیربکرێ و هەر لەبەر
ئەو هۆیەش بوە چەندین جار لەلایەن فارس وئەغریقی و رۆماکانەوە پەلاماربدرێن و هێرشیان
بکرێتە سەر .
حوکمی فیرعەونەکان
بەپێی سەرچاوە و بەڵگە مێژووییەکان لە ساڵانی
٣٢٥٠ - ٣١٠٠ ی پێش زاین دەست پێ دەکات و بە خۆ کوشتنی مەلیکە کلیۆپاترای حەوتەم
نەوەی ئەسکەندەری گەورە لە ساڵی ٣٠ ی پ .ز
کۆتایی بە حوکمی فیرعەونە بگلیمیەکان لە میسر دێت و دەبێت بە هەرێمێک لە ئیمپراتۆریەتی
رۆمانی .(٢)
• فیرعەونەکانی میسر دوو
بەشن ،بەشێکیان فیرعەونە رەسەنەکانی میسری و باکوری ئەفەریقیان کە بەرەچەڵەک لەسەر
خاکی میسر لەدایک بون و ژیاون بەشێکی تریان ئەو سەرکردە یۆنانی یا ئەغریقیانەن کە
خاکی میسریان لە داگیرکاری فارس رزگار کرد لەساڵی ٣٢٣ پێش زاین و یەکەم سەرکردەی
سوپاکەی ئەسکەندەری گەورە بەناوی بگلیمۆسی یەکەم بو بەفیرعەونی میسرو خۆیان وەک جێگرەوەی
فیرعەونەکانی کۆنی میسر ناوەزەند کرد و بەپێچەوانەی فارسەکانەوە هیچ گرفت و رێگریەکیان
بۆ خەڵکی میسر لە شێوازی عیبادەتی ناو پەرستگاو ئاین و رۆشنبیری و نەریتە
کۆمەڵایەتیە باوەکانیان دروست نەکردو بەڵکو خۆیان وەک بەشێک لە خەڵکی میسر و بەجێگرەوەی
پاشاکانی میسر دادەنا وتەنانەت میسریان بە وڵاتی یەکەمی خۆیان ئەزانی و وەک فیرعەونەکانی
پێشتر دەستیان کرد بە بوژانەوە و پەرەپێدان وپێشخستنی بەرهەم و بەروبومە کشتوکاڵیەکان
و ئاوەدانی و بناتنانی شارەستانیەت و پایەکانی ئیدارەو دەوڵتداری و شاری دێرینی ئەسکەندەریە یان کردە پایەتەختی
دەسەڵاتی سیاسی و رۆشنبیری یۆنانی ، بۆیە لای خەڵکی میسر ئەوانیان بەرزگار کەر و
فریاد رەس ئەزانی بەبەراورد بە حوکمڕانی زاڵمانەی فارسەکان .
بەم جۆرە
نازناوی بەگلیمۆس بو بەلەقەبی یەک لەدوای یەکی پاشا فیرعەونەکانی میسر تا روخانی
داوا بگلیمۆسی پانزەهەم مەلیکە کلیۆپاترا ی حەوتەم لە ساڵی ٣٠ ی پ.ز .
*~ کلیۆپاترا تەنها جوانی و خۆشەویستی کوشتی یا ، ناڕەزایەتی
خەڵک !
تراژیدیایەک لەناو
تراژیدیادا ؛
دوای داگیرکردنی
خاکی میسر لەلایەن سوپای رۆمانەکانەوە و خۆکوشتنی کلیۆپاترا لە ساڵی ٣٠ پ.ز ، زۆربەی
مێژوونوس و نوسەرانی رۆمانی هەریەک بەجۆرێک و لە گۆشەنیگای دەسەڵات و سەرکەوتنەوە
چیرۆک و تابلۆی ئەدەبی و بەرگی ئاڵو واڵایان بەباڵای ئەو سەرکەوتنە و رووداوە مێژووییە
دا بڕیوە ، کە هەندێکیان وە چیرۆکێکی تراژیدی خۆشەویستی و هەندێکی تریان وەک وێنا
کردنێکی جوانی ئیلاهیانە بۆ روخساری جوانی کلیۆپاترا و بەشێکی تریشیان سوکایەتی و
تۆمەتی چاوبازی و لەخشتەبردن و گیرۆدەبون و کەوتنەداوی خۆشەویستی بۆ یۆلیۆس قەیسەری
رۆما و دواتر عیشق بونی بە مارک ئەنتۆنێۆی سەرکردەی سەربازی رۆمی لە میسر وێنایان
کردوە و لە شانوشکۆی خێزانی و پێگەی پاشایی و سەراپای گەلی میسریان کەم کردۆتەوە ،
ئەم تۆمەت و سوکایەتی و بچوککردنەوەیەی کلیۆپاترای ئەفسانە بەردەوامەکەی ناو مێژوو
زیاتر لەو کاتەوە سەری هەڵدا کە “ بلوتارک “ مێژوو نوسی دیاری رۆمی (٥٠ - ١٢٥ زاین)
دوای سەدەیەک وەک کاهینێک دەنێردرێتە میسر و ماوەی ٣٠ سی ساڵ لەوێ ژیاوە و هەستاوە
بەدارشنەوەی چیرۆکی چۆنیەتی تێکشکان و خۆکوشتنی کلیۆپاترا بەو شێوازەی کە هاوتای نەشئەی سەرکەوتنەکانی قەیسەری
رۆم و مەبەستداری خۆی لە سوکایەتی پێ کردن و شکاندنی شکۆ و هەیبەتی دەسەڵاتی فیرعەونەکان
و تێکشاندنی روحی مەعنەوی دانیشتوانی میسر لە وێناکردنێکی شێوێندراوی مێژووییدا
.(٣)
بەشێکی نوسینەکانی
ئەم مێژوونوسە “ بلوتارک “ دوای ١٥ سەدە و لە سەرەتای سەدەی شانزەدا وەردەگێردرێتە
سەر زمانی فەرەنسی و لەساڵی ١٥٧٩ز وەردەگێڕدرێ بۆ زمانی ئینگلیزی ، دواتر نوسەر و
ئەدیبی گەورەی ئینگلیز ولیام شکسپیر ( ١٥٦٥ - ١٦١٦ )ز ، لەساڵی ١٦٠٦ دا ئەم چیرۆکە
تراژیدیە لە شانۆگەریەکدا بە ناونیشانی ( ئەنتۆنێۆ و کلیوپاترا) ) دەنوسێتەوە و لەساڵی
١٦٠٧ دا وەک شانۆگەری نمایشت دەکرێ ، کە زیاتر کلیۆپاترا وەک مەعشوقێک و ژنێکی
جوانی چاوبازو جادوگەر بە جوانیەکەی دەردەکەوێ و جارێک وەک ژنی یۆلێۆس قەیسەری رۆم
و جارێک تریش پاڵەوانێکی سەربازی دیاری وەک مارک ئەنتۆنی رۆمی گیرۆدەی داوی جوانی
و عیشوەی نازی خۆی دەکات و نیشتیمان و کەسێتی پاڵەوانی لە بیر ئەنتۆنێۆ دەباتەو دەیکات
بە مرۆڤێکی تەنها عاشق و بەهەمان شێوە کلیۆپاتراش تاجی پاشایەتی و سەروەری نیشتیمانی
میسریەکان دەکاتە قوربانی خۆشەویستیەکەی و لەبەردەم ئەنتۆنیۆی رۆمیدا بەچۆک دادێ
..ئەم چیرۆکە درێژەی دەبێ تا لەدوا شەڕیدا ئەنتۆنیۆ لەگەڵ رکابەرە سەربازیە مێژووییەکەی
بەناوی ( ئۆکتا فیۆس ) لەدەریادا تێک دەشکێ
و خۆیشی دەکوژرێ ، کلیۆپاترا گوایە نەیتوانیوە لەدوای کوژرانی خۆشەویستەکەی خۆی رابگرێت ، بۆیە ئەویش
خۆی دەکوژێ و شانۆگەری و چیرۆکی ئەم خۆشەویستیە بەم شێوە تراژیدیە خەم ئامێزە کۆتایی
پێ دێت کە شکسپیر بەهۆی گازگرتنی مارێکەوە لە شانۆگەریەکەیدا وێنای دوا هەناسە و
چاولێکنانی دواجاری کلیۆباترای کردوە !(٤)
ئەحمد شەوقی
(١٨٦٨ - ١٩٣٢ )ز ؛ خاوەن لەقەبی ئەمیری شاعیرانی عەرەب و ئەدیبی گەورەی میسر رەخنە
و تانەی زۆری لەم چیرۆک و داڕشنە مێژووییە و شانۆگەری ئەنتۆنێۆ و کلیۆپاترای ولیام
شکسپیر هەبوە و بە گێرانەوە و دارشتنێکی نادروستی داناوە و پێی وایە ئەم شانۆگەری
و دەقە مێژووییە جگە لە شێواندی حەقیقەتی مێژوویی و کەمکردنەوەی شانوشکۆی شاژنێکی
ناوداری مەملەکەتی میسر و کەسایەتیەکی نیشتیمانپەروەر و دڵسۆز بە خەڵک و خاکەکەی چ
شتگەلێکی تر نیە ، بۆ بەرپەرچدانەوە و راستکردنەوەی ئەو تەصوراتە مێژوویە هەڵەیە کە
زۆر جار مێژوو نوس و نوسەران لە دەرباری دەسەڵاتداران و بە پێی ئایدیۆلۆژی باوی سەردەم
چیرۆک و شانامە و هۆنراوە و رووداوە مێژوویەکانیان نوسیوەتەوە و هەندێ جاریش بەهۆی
پشگیری و بەرژەوەندی دەسەڵاتخوازانەوە ئەو نوسین و عەقیدانە پلەی پیرۆزی و ئیلاهیان
پێدراوە و نەوە دوای نەوە لەشێوەی پەرستن و بابەتە پیرۆزکراوەکاندا وەک نەریت و
کلتورێک ماوەتەوە .
بۆیە ئەحمد شەوقی
بۆ رەواندنەوەی بەشێک لەو پڕوپاگەندە و تۆمەت هەڵبەستراوە مێژووییانە
شانۆگەیەکی بەناوی
( مصرع کلیوپاترا ) لەساڵی ١٩٢٢ نوسی و ساڵی ١٩٦٨ بۆیەکەم جار نمایش کرا کە تیایدا
کەسایەتی کلیۆپاترا بەکەسایەتی نیشتیمانی و دڵسۆزی میللەتەکەی و مەملەکەتی میسر
ناوەدەبات و ئەو لەکە و تۆمەتەی رۆمەکان و ناوەڕۆکی شانۆگەریەکەی شکستپیر تارادەیەک
لەو عیشق و رۆمانسیە کوێرانەی کلیۆپاترا بەتاڵ دەکاتەوە ، کە زیاتر هۆکاری ئەم خۆکوشتنە
بۆ شکستی سەربازی و لەترسی دیل نەبون و نەکەوتنە ژێر دەستی سوپای رۆمەکان دەگێرێتەوە
.(٥)
*~ دۆزراوە شوێنەواریەکان
چیمان پێ دەڵێ ؟!.
زانستی شوێنەوارناسی ، بۆچونی جیهانی سەبارەت
بەمێژوو گۆڕی !
زانستی شوێنەوار کۆدی دنیای رابردومان بۆ دەکاتەوە ، گرنگی ئەوەی
هەیە کە میراتی مرۆڤایەتی دەپارێزێ ، لەوانە قۆناغەکانی گەشەی زانیاری مرۆڤایەتی .
زانستی شوێنەوار
هەر تەنها ئەوەنیە کە دۆزینەوە شوێنەوار یا پاراستنی توحفە هونەریەکان بێت ، بەڵکو
دەمان گەیەنێتە زانیاری سەبارەت بە ژیانی رابردوی مرۆڤایەتی بۆ بیناکردنی وێنە تەواوەکەی
ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسی و رۆشنبیری ئەوان لە کات و سەردەمی دیاریکراوی
خۆیاندا .
مێژوو بەتەنها ناتوانێت بگات بە قوڵایی
قۆناغە مێژووییە کۆنەکان ، بەڵام بەهۆی زانستی شوێنەوارەوە مرۆڤ دەیەوێت بگات بە مێژوویەکی
زۆر کۆنتر لەوەی مێژوونوسەکان پێی گەیشتون بە ئامانجی ئەوەی شوێنەوارناسی بگاتە هەناوی
رابردویەکی زۆر کۆن کە بتوانن لێیەوە بینای پێکهاتەی رابردو بکەنەوە .
پێش ئەم دۆزینەوەیە
لەدەقە بزماری و کردنەوەی کۆدی نوسین و هێماکانی نوسینی سەردەمی سۆمەریەکان و بۆچون
و تەصور وابوە کە یەکەم جار نوسین لە فینیقیا دا و بابەتی کات لە لایەن چینەکانەوە داهێنراوە و یەکەم قوتابخانە لەیۆناندا
کراوەتەوە یا بۆیەکەم جار چیرۆکی کەوتنە خوارەوەی مرۆڤ بۆسەرزەوی و لەگەڵ روداوی
لافاوی گەورە لە کتێبی چاخی کۆنی یەهودیەکان و دواتر بۆ ئاینەکانی تر گواستراوەتەوە
کەلەراستیدا زانستی شوێنەوارناسی و نوسراوە دۆزراوەکان بەڵگەیەکی کۆنتر لەسەر ئەم
دۆزراوە و داهێنان و چیرۆکە دینیانە دەخەنە روو ، کە هەمو ئەو بۆچون و تەصورە هەڵە
مێژوویانە رەتدەکاتەوەو و دەرکەوتوە کە لەسەردەمی شارستانیەتی سۆمەریەکان یەکەم
قوتابخانە و پەرلەمان بە دوو ئەنجومەن و یەکەم بۆچون دەربارەی کات لەلایەن سۆمەریەکانەوە
داهێنراوە و جگە لەوەش بۆیەکەمجار چیرۆکی رۆژی دوایی (قیامە ) و تابلۆی ئەدەبی و فەهرستی کتێبخانەو کتێبی هاوشێوەی کتێبی ئاینی
ئێستاو سیستمی ژمارەکان و ئەندازە و بازنەی تەواو بە گۆشەی (٣٦٠ ) پلە لەلایەن سۆمەریەکان دۆزراونەتەوە
و داهێنراون ، لەگەڵ چەندین داهێنانی تر …
هەروەها شوێنەوارناسی
گەورەی ئەڵمانی “فریدرک دیلیتش “ ( ١٨٥٠ - ١٩٢٢ ز) ئەوەی دەرخستوە کە سۆمەریەکان زۆر
پێش ئەوان چیرۆکی دەربارەی کەوتنە خوارەوەی مرۆڤ و لافاوی گەورە نوسیوە .
لێرە دەگەینە
ئەو ئەنجامەی کە یەکێک لەهەرە ئەفسانە باوەکان ئەفسانەی تۆفانی گەورەیە بدەینە پاڵ
سۆمەریەکان و بەهۆی ئەوەی لێکۆڵەرەکان هەوڵیانداوە کە مێژووی کتێبی پیرۆز دیاری بکەن
،بۆیان دەرکەوتوە کە زۆربەی روایەت و چیرۆکەکانی ناو کتێبە پیرۆزکراوەکان جگە لە شیکارێکی
خراپی دواکەوتوانەی ئەدەبی سۆمەریەکان چ شتێکی تر نین !
بۆیە ئێستا لە
گێرانەوەی مێژوودا هەواڵدەدرێ پشت بەبەڵگەی مادی زیاتر و لەنێو شوێنەوار و دەقە کۆنەکان
و نوسینە هیرۆگلۆفی و بزماریەکاندا کە کۆدی گرێی بەشێکی زۆری مێژووی ونبوی مرۆڤایەتی
تیادۆزراوەتەوە، ببەستن و تەنها خودی مێژووی
نوسراو بەس نەبێ وەک حەقیقەتی رەها ، چونکە بەشێکی مێژووی کۆنی روداو و ژیانی کۆمەڵایەتی
و سیاسی و رۆشنبیری گەلان لە ژێر هەژمونی دەسەڵاتداران و تەصوری ئایدۆلۆژی دینیدا
نوسراوەتەوە کە زۆر جار حەقیقەتی تیا شێوێنراوە کەدەشێ چیرۆکی خۆکوشتنی کلیۆپاترا
، هەروەها کۆتایی شارستانیەتیەکانی تر یا ئەو وێناخراپەی کە یەهودیەکان لە تەوڕاتدا
سەبارەت بە فیرعەونەکان خستویانەتە ڕو و ئاینەکانی تریش لەهەمان گۆشەنیگای خراپی یەهودیەکانەوە وهەموشمان بەیەکەوە نەعلەتی ئەوانمان کردوە ، کە
دەرکەوتوە ئەوانیش پەرستگاو بڕوایان بە دوارۆژ و نەمری رۆژی دوایی هەبوە و زۆر بەترسەوە
پراکتیزەی لێپرسراوێتی و حوکمڕانیان کردوە ، کەدەشێ ئەمانە وەک نمونەیەکی زیندوی مێژوویەک
وەربگرین کە زانیاری شواینەوار ناسی و بەڵگە شوێنەواریەکان چیرۆکێکی جیا لەوەی هەندێ
کتێبی پیرۆز دەربارەی روداو دیاردە سروشتی و گەردونیەکان تەبنی کردوە و هەروەها هەندێ
جار هەڵگێرانەوەی ئەو مێژوە بێ کە مێژوو نوسێکی دیاری رۆمی وەک بلۆتارک و ئەدیبی گەورەی
ئینگلیز ولیام شکسپیر دەرباری مێژووی کلیۆ پاترا و چیرۆکی خۆشەویستی پڕ لەکەی کلیوپاترا لەبەرامبەر مارک ئەنتۆنی رۆمدا نوسراوەتەوە !
.(٦)
• رووداوی سروشتی و تێکچونی
ژینگەیی ؛
١- رووباری نیل و
بەرهەمە کشتوکاڵیەکان ؛
ئاوی روباری نیل بەشێکی زۆری لە بەرزاییەکانی
ئەسیوبیا کە پێی دەڵێن نیلی شین و و بەشێکی تر لە رۆژهەڵاتی ئەفریقیاوە کەپێی دەڵێن
نیلی سپی سەرچاوە دەگرێت و لە خەرتومی پایتەختی
سۆدان یەک دەگرن و نیل پێک دەهێنن کە درێژیەکەی نزیکەی ٦٦٥٠ کم و بە تخوم یا سنوری ١١ دەوڵەتدا تێدەپەڕێ و دەرژێتە
ناو دەریای سپی ناوەڕست .
روباری نیل لای
میسریە کۆنەکان گرنگی ئابوری و ئاینی و کۆمەڵایەتی گەورەی هەبوە و وەک بەشێک لە هبەی
خواوەند بۆ میسریەکان دانراوە .
هیردۆتس کاتی
لافاوی وەرزی بە کاتی وەرچەرخانی هاوین کە دەکاتە رێکەوتی ٢٢ ی حوزەیران و یەکەم رۆژی
هاوینی هەمو ساڵێ دیاری کردوە.
بەبۆنەی لافاوی
وەرزی هاوینە روباری نیل پڕ دەبێت و ئاوی پێویستی تێ دەچێت بەو بۆنەیەوە هەموساڵی
لە ١٥ی ئابدا میسریەکان بۆماوەی دوو هەفتە کردویانە بەجەژن و ئاهەنگیان گێڕاوە و
سوپاس گوزاریان بۆ بەتایبەتی بۆ خواوەندی خنوم خوای ئاو و ئاسودەیی و خەلق کردنی بەشەر لە قوڕ و ،
خواوەندی حابی خوای دەسەڵاتدار بەسەر لافاوی ئاوی نیل دا لە پەرستگاکانیاندا دەربڕیوە .
میسریە کۆنەکان
بە پێی کەمی و زۆری یا نزمی و بەرزی ئاستی ئاوی نیل ژیانی خۆیان رکخستوە و هەروەها
وەک رۆژ ژمێریش بەکاریان هێناوە بە پێی ی سێ وەرزەکانی وەرزی ( لافاو و کشتوکاڵکردن
و دروێنە کردن ) .
روباری نیل سەرچاوەی
سەرەکی ئاوی خواردنەوە و ئاودێری و کشتوکاڵ بەتایبەتی بەرهەمی گەنم و جۆ بوە و خێروبێرو
دەوڵەمەندیەکی زۆری بۆ میسر دابینکردوە و وە سەرچاوەی سەرەکی بژێوی و گوزەرانی خەڵک
بوە .(٧)
٢- زنجیرە بورکانەکان :
بەپێی لێکۆڵینەوەیەک کە nature communications بڵاوی کردۆتەوە کەئەگەری
زۆرە شۆڕشی گڕکانەکان لە زۆربەی ناوچە جیاجیاکان لە سەرانسەری دنیادا کاریگەری گەورەی
کردبێتە سەر روونەدانی کرداری بەهەڵم بون و نەبارینی باران لە بەرزاییەکانی ئەسیوپیا
بەهۆی زۆری روداوی گڕکانی و بەردەوامیان بەتایبەتی لە سەدەی سێ تا کو سەدەی یەکی پێش
زاین کە ئەم گۆڕانکاری و تێکچونە لە بارودۆخی کەش و هەوای ناوچەکە وشکە ساڵی و کەمبونەوەی
بەرهەمی کشتوکاڵی لێکەوتۆتەوە و نارەزایەتی گەورەی خەڵکی لە دژی دەسەڵات بەرپا
کردوە و هۆکاری روخان و کۆتایی حوکمڕانی فیرعەونە بگلمیەکانی لە ساڵی ٣٠ پ. ز بەدواوە
بوبێ .
لەلایەکی تریشەوە
لێکۆڵەر و شارەزایانی بواری دیاردەی گڕکانەکان بە وردبونەوە و سەرنج دانیان لە تۆماری
باری کەش و هەوا و دۆخی وەرزی لافاوی نیل گەیشتونە ئەو دەرئەنجامەی کە
بەهۆی زنجیرەیەک
گڕکانی گەورەوە کە بەری تیشکی خۆری گرتوە پلەی گەرمی پێویست نەگەیشتۆتە سەر ئاوی دەریاو
روباری ناوچەکە و بەو هۆیەشەوە پرۆسەی بەهەڵم بونی ئاو دروست نەبوە و باران نەباریوە
و لافاو رووی نەداوە و ئاوی پێویست بۆ رووباری نیل فەراهەم نەبوە و بەرەو کەمکردن
و کشانەوەش بۆتەوە کە کاریگەری خراپی لەسەر بەرهەمی کشتوکاڵی داناوە کە سەرچاوەی سەرەکی
بژێو و گوزەرانی خەڵک بوە و هەژاری وای کردوە کە میللەت دژی دەسەڵاتی فیرعەونە بگلیمیەکان
ببێتەوە و هەر ئەوەش وای لە فیرعەونەکان کردوە کە شەڕ و هێرشەکانیان بۆ سەر سلوقیەکانی
شام رابگرن .
هەروەها فرانسیس
لودلو زانای مێژووی کەشوهەوا لەزانکۆی بیل ی ئەمەریکی و ترینتی زانای ئێرلندی هەوڵەکانیان
سەبارەت بە باردۆخی کەش وهەوای چاخە کۆنەکان لە راونگەی تۆمارەکانی سروشتەوە کە ئەوەش
لە خانە ئەڵقەییەکانی دارو درەخت و ناوکە بەستوەکان وەردەگیرێ ، شانبەشانی مێژووی تۆمارکراو و بەڵگە
شوێنەواریە کۆنەکان چڕ کردۆتەوە بۆ ئەوەی بگەنە دەرئەنجامێک سەبارەت بە دەرئەنجامی
ئەو گۆڕانکاریانەی کە گڕکانەکان دروستیان کردوە لە کەش و هەوادا .(٨)
هەورەوەها فرنسیس لودلو دەڵێ ؛ هەمیشە هەوڵمان داوە سەربەخۆی
و بێ لایەنی بپارێزین و ببین بەپردێک لە نێوان زانایانی سروشت ناسی و مێژوو
نوساندا ، هەروەها دەڵێ وتووێژم لەگەڵ زانای توێژەر لە جیهانی میسری کۆندا « جو مایننج
» ئەنجام داوە دەربارەی شۆڕشە گەورەکانی خەڵکی میسر دژی فیرعەونە بگلمیەکان کەئەویش
جەختی لە روودانی ئەم شۆڕش و دەربڕینی نارەزایەتی خەڵکی میسر کردۆتەوە بەڵام نەیزانیوە
هۆکاری ئەم شۆڕشانە چی بون ؟
بەڵام دوای
وردبونەوە و سەرنجدان بۆمان دەرکەوت کە رۆژگاری سەرهەڵدانی شۆڕشەکان هاوکاتی زنجیرە
رووداوی گڕکانیەکان بوە .
بۆ دڵنیابون لەو
دەرئەنجامانە و وەنەهێشتنی ئەگەری رێکەوت
لە پرۆسەی لێکۆڵینەوەکەمان وتووێژمان لەگەڵ « زان ستاین » شارەزا و زانای بواری بەگەڕ
خستنی ئەزمونە ئاماریەکان لە دیاریکردنی کاتی روودانی زنجیرە گڕکانیەکان و پەیوەندی
زەمەنی لەگەڵ شۆڕشەکانی دژی دەسەڵاتی فیرعەونەکان دەرکەوت کە ئەنجامەکان زۆر لەیەک
نزیکن و کاریگەری شۆڕشی گڕکانەکان ، هاوکات شۆڕشی
کۆمەڵایەتی فراوانی خەڵکی لێ کەوتۆتەوە چونکە خەڵکی کۆنی میسر قەناعەتەی تەواویان
بەوە هەبوە کە خواوەندی خنوم خوای ئاو و
خالقی ئادەمیزاد و خواوەندی حابی خوای کۆنترۆڵی لافاوی نیل کە وێنای ئەوانیان لە
پاشا فیرعەونەکانیاندا بەرجەستە کردوە و پێیان وابوە لە توانی ئەواندایە و دەتوانن
ئاو و لافاوی پێویست دابین بکەن چونکە کۆنترۆڵی سروشتیان کردوە و بیانەوێت رزگاریان دەکەن لەو قەیرانە کەمەر
شکێنەی رووبەڕویان بۆتەوە ، بۆیە لەتەنگاوی و بێ چارەییاندا شۆڕشی کۆمەڵایەتی گەورەیان
دژی دەسەڵاتی فیرعەونەکان بەرپا کردوە کە بەپێی کۆی دەرئەنجامی لێکۆڵینەوە زانستی
و شوێنەوار ناسی و بەڵگە مێژوویەکان و تۆماری سروشت و مێژووی رووداوە گڕکانیەکان ،
وڵاتی میسری رووبەروی شپرەزەییەکی کۆمەڵایەتی و هەژاریەکی بێ وێنەو برسیەتیەکی گەورە
بۆتەوەو دەسەڵاتیش بەهۆی کەمبونەوەی بەرهەمی کشتوکاڵیەوە ، باج و خەراجی زیاد کردوە
کە ئەمە ئەوەندەی تر ئازار و مەینەتیەکانی خەڵکی قەڵتر کردوە و شۆڕشیان دژی دەسەڵاتی
مەلیکە “ کلیۆپاترای حەوتەم “ کۆتا فیرعەونی
بەگلیمی میسریەکان لەساڵی ٣٠ سی پ. ز ئەنجام
داوە کە کاریگەری دەرونی سەختی لەسەر کلیۆپاترا داناوەو لەئاکامی ئەوە و هەواڵی گەیشتنی
کەشتی گەلی جەنگی ئیمپراتۆری رۆما کە ماوەیەکی زۆر بو لە چاوەڕوانی هێرشکردن دابوە
بۆ سەر میسر و گەیشتنی بە کەنارەکانی ئەسکندەریەیی پایتەختی فیرعەونەکان ، “ کلیۆ پاترا
“ لەساڵی ٣٠ ی پ.ز بەهۆی ژەهرێکی
ئامادەکراوی تایبەتەوە خۆی ژەهرخوارد دەکات و کۆتایی بەژیان و جوانی خۆی و دەسەڵاتی فیرعەونەکان دێنێت و مەملەکەتی میسریش
لەلایەن رۆمەکانەوە داگیر دەکرێت و دەکرێتە هەرێمێک لە ئیمپراتۆریەتی رۆم .
ئەوەی جێی سەرنج
و تێڕامانە لەناو هەمو سەرچاوە و بەڵگە مێژوویی و شوێنەواری و مێژووی تۆمارکراوی
رووداوەکاندا کە باسی سەدان بابەتی جۆراو جۆر و کەلوپەلی جەنگی و تەلار سازی و بەرهەمە
کشتەکاڵی و زنجیرەی خێزان و مێژووی فیرعەونەکان
و تەنانەت باسی کەلوپەلی جوانکاری ژنان و بابەتەکانی ماکیاج و ، ژووری نوستنیش کراوە ، هەروەها باسی
دروستکردنی پەنیرو لیستێکی دورودرێژی جۆرەکانی شیرەمەنیان کردوە….
بەڵام لە هیچ کون وکەلەبەرێکی مێژوو یی و نەخش و نوسراوەکانی سەر دیوار و تەختە
بەردینیەکان … نەناوی موسا و نەبەدێڕێک
باسی موسا و نەباسی کەسێک کراوە بەناوی
موسا یاخی بوبێت و رێبەرایەتی شۆڕشێکی مێژوویی کردبێ !(٩).
لەکۆتاییدا
پێویستە ئەوە بڵێن کە گۆڕانی کەشوهەوا هەر تەنها کاریگەری بۆسەر مەملەکەتی
میسر نەبوە ، بەڵکو کاریگەری بۆ سەرهەمو شارستانیەکانی هاوشانی سەردەمی ئەو کاتەی
فیرعەونەکان هەبوە لەوانە ( شارستانی ئەکدیەکان لە سوریا ، حیسیەکان لە تورکیا ،
شارستانیەتی سۆمەریەکان یا نێوان دوو روبار ، هەروەها شارستانیەتی مایا لە کێشوەری
ئەمەریکا ٢٠٠٠ پ . ز ) ، زۆربەی زانایانی
کەش و هەوا و مێژووناسە دیارەکان کۆکن لەسەر ئەوەی کە هەرەسهێنانی ئەو شارەستانیەتانە
پەیوەندی پتەوی بە ئاڵوگۆڕ و گۆڕانەکانی کەش و ئاو وهەواوە هەبوە کە دووچاری جیهانی
کۆن بۆتەوە پێش هەزاران ساڵ