شۆڕش و شۆرشی پێچەوانە
6/8/2022 4:14:00 PM
عەلی شەریف
بەشی دووەم/
رۆڵی دەوڵەتانی ئیمپریالی
بەریتانی ،فەرەنسی و ئەمەریکی لە سەرکوتکردنی شۆڕشی
گەلان و بزوتنەوە نیشتیمانیەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست وەک ئەنجامدانی ( آـ کودێتای
ساڵی ١٩٥٣دژی( د. محمد مصدق لە ئێران و بەگژداچونی، ب ـ جەمال عبدالناصر لە میسر و ، ج ـ. روخاندنی
حکومەتی عبدالکریم قاسم لە عێراق و، دـ احمد سوکارنۆ لە ئەندۆنیسیا ) وەک نموونە.
آ ـ شۆڕشی د. محمد مصدق لە ئێران و پلانی بەریتانی
و ئەمەریکیەکان لەدژی؛
لە شەری دووەمی جیهانی ولە ساڵی ١٩٤١ کە سوپای
بەریتانی توانی خاکی ئێران داگیر بکات ، رەزا شای دوور خستەوە بۆ دورگەیەکی هند و
محمدی کوری لەجێگەی دانا ، لەماوەی ١٠ساڵ لە نێوان ١٩٤١ تا ١٩٥١ زاینی ئێران سەقامگیری
بەخۆیەوە نەبینی و بەردەوام و بەتایبەتی دوای کۆتایی هاتنی جەنگ شەپۆلی نارەزایەتی
و هەستی نیشتیمانی و سەربەخۆی لای زۆربەی گەلان و بەتایبەتی گەلانی ئێران لە هەژمون
و پەرەسەندن دابوو، محمد رەزاشا جگە لە داردەست و جێبەجێکەری سیاسەتەکانی بەریتانیا
لەناوچەکە چ شتێکی تر نەبوو، بۆیە رۆژ دوای رۆژ دەنگ و کەسایەتی و جوڵانەوەی سەربەخۆیی
لە ئێراندا لە هەڵکشان و دەرکەوتنی زیاتردا بوو دژی بوونی بێگانە و تاڵانکردنی سەروەت
و سامانی ئێران و بەتایبەتی بردنی نەوتی ئێران لە لایەن کۆمپانیای نەوتی ئەنگلۆ
فارسی کە بەشی شێر لەو بەرهەمە نەوتیە بەریتانیەکان کەوتبوو.
* ئامادەسازی بۆ خۆماڵی کردنی پیشەسازی نەوت:
نارەزایەتی خەڵک و داواکاری بۆ سەربەخۆی نیشتیمانی
لەسەر ئاستی شەقام و پرۆژەی پێشنیارکراوی پەرلەمانتاران لە کانونی دووەمی ساڵی ١٩٥١ بە
سەرکردایەتی د. محمد مصدق بۆ خۆماڵیکردنی پیشەسازی نەوت لە پەرلەمانی ئێران و پەسەندکردنی
لە ١٥ی ئازاری هەمان ساڵدا لەلایەن زۆرینەی پەرلەمانەوە ، رەنگدانەوە و پشتیوانیەکی
بەهێزو گەورەی نیشتیمانی لێکەوتەوە و د.
محمد مصدق وەک کارەکتەرێکی نیشتیمانی و شۆڕشگێری دژی پلان و سیاسەتی بەریتانیا زیاتر
دەرکەوت و بوە ئەو کەسایەتیە بەهێز و متمانە پێکراوەی گەلانی ئێران کە وەک نموونەی
باڵای نیشتیمانپەروەر و شۆڕشگێری میللی لەئێرانا وێناکرا.
د. محمد مصدق علی لە ٢٨ی نیسانی ١٩٥١ دا بەهەڵبژارد
پۆستی سەرۆک وەزیرانی حکومەتی ئێرانی وەرگرت و کەوتە جێبەجێ کردنی یاسای پەسەند
کراوی پەرلەمان سەبارەت بە خۆماڵیکردنی پیشەسازی نەوتی ئێران ،بەڵام ئیدارەی کۆمپانیای
نەوتی ئێرانی ـ بەریتانی کە بەدەست بەریتانیەکانەوەبوو ئامادە نەبوون ئەو یاسایە جێ
بەجێ بکەن، بۆیە لەلایەن د. محمد مصدقی سەرۆک وەزیرانی ئێران سەرجەم بەرێوەبەر و
فەرمانبەرانی دەستەی بەڕێوەبەری بەڕێوەبردنی کۆمپانیاکەی لابرد و خەڵکی شارەزا و ئیداری
ئێرانی خستە شوێنی ئەوان.
ئەم کارەی د.محمد مصدق لەلایەن بەریتانیەکان
قبوڵکراونەبو، بۆیە رەخنەی توندیان لەو بڕیارە گرت و کەوتنە دژایەتی کردنی یاسای
خۆماڵیکردنی نەوت و سیاسەتی تازەی سەرۆک وەزیران.
دوای شکستی گفتگۆ و سەرنەکەوتنی هەوڵ و دانیشتنە
ناوخۆییەکان بۆ پەشیمانکردنەوەی سەرۆک وەزیران و پیاچوونەوە بە بڕیارەکە ، حکومەتی
بەریتانیا سکاڵایەکی نارازیی بوونی دژی یاسای خۆماڵیکردنی نەوتی ئێران لە دادگای
لاهای نێودەوڵەتی بەرزکردەوە، بەڵام د.محمد مصدق زۆر زیرەکانە و ئازایانە لەدادگای
لاها و لە نیویۆرک بەرگریەکی سەرسەختانەی لە ماف و سامانی گەلانی ئێران کرد و توانی
سکاڵاکەی بەریتانیا پوچەڵ بکاتەوە و سەرکەوتنی یاساکەی مسۆگەرتر کرد و پشتیوانیەکی نێودەوڵەتی و یاسایی بۆ پرۆژە و
سیاسەتە نیشتیمانیەکانی دابین کرد.
*ـ دانانی پلانی
لابردنی محمد مصدق ؛
هەرچەندە بۆ بەریتانیا شکست و تێکشانێکی گەورەی
یاسایی و سیاسی بوو، بەڵام مانای ملکەچی و تەسلیم بوونی یەکجارەکی ناگەیەنێ و هەرزوو
لەسەر ئاستی ناوخۆ و بەهۆی دۆست و هاوبەرژەوەند خوازەکانیانەوە لە شێوەی ( برایانی
رەشیدیان) كە خاوەنی چەندین کۆمپانیای بازرگانی گەورە و بانق بوون لە ئێراندا توانیان
لە ڕێگەی ئەم سێ برایەوە دوو بەرەکی و جیاوازی بخەنە نێو ریزەکانی سەرکردایەتی( بەرەی
نیشتیمانی ئێران ) و رۆڵێکی گەورەیان گێرا لە پڕوپاگەندە و چەواشەکردنی بەشێک لە خەڵک لەسەر هەوڵ و سیاسەتەکانی د.محمد مصدق.
لەلایەکی ترەوە بەریتانیا هانای بۆ ئەمەریکا
بردو داوای لێ کرد یارمەتی بدات بۆ رێگرتن لە جوڵانەوەکەی بەرەی نیشتیمانی مصدق و
گێرانەوەی پشکی خۆی لە پیشەسازی نەوتی ئێران، بۆیە ئەمەریکا لەلایەک مەترسی ئەوەی هەبوو جوڵانەوەی مصدق پەرە زیاتر بسەنێ
و بچێتە پاڵ بەرەی سۆشیالیستی و یەکێتی سۆڤیەتەوە
لەلایەک و لەلایەکی تریشەوە کاریگەری لەسەر وڵاتانی تری ناوچەکەدابنێ لەدژی سیاسەتی
هاوپەیمانان.
*ـ پلانی ئۆپراسێۆنی
ئەجاکس ( Operation Ajax ) دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمەریکی (CIA)
بۆ کۆدیتاکردن بەسەر مصدق دا:
حکومەتی ئەمەریکا داواکاری بەریتانیەکانی پەسند
کرد بۆ یارمەتی دانی لە لابردنی مصدق لەسەرۆک وەزیرانی ئێراندا، و١٠٠ ملێۆن دۆلاری بۆ ئەم مەبەستە تەرخانکردو دەزگای سی ئای ئەی (CIA) ئەمەریکی
راسپارد کە رێوشوێنی پێویست بۆ لابردن د.
محمد مصدق بگرنە بەر، دەزگای مخابراتی ناوەندی ئەمەریکی لە رێگەی ئەو ١٠٠ بەکرێگیراوەی
کە هەیبوو لەناو تارانی پایتەخت دا و لەژێر نەخشە و پلانی ئۆپەراسێۆنی ئەجاکس ( Operation Ajax ) دەستیان بە جێ بەجێکردنی لادانی مصدق کرد، سەرەتا ئەفسەری هەواڵگری (کیرمیت روزفڵت ) دەستنیشان
کرا بۆ سەرکردایەتی کردنی پرۆسەی لادانی مصدق.
کیرمیت روزفلت سەرەتا سەردانی محمد رەزا شای ئێرانی
کرد و تەواوی نەخشە و هەنگاوەکانی کۆدێتای لادانی مصدقی بۆ روونکردەوە، دواتر هەستا
بە پێدانی بەرتیل و بەخشش بە هەواڵساز و رۆژنامەنوس و چەندین پیاوانی ئایینی و ئەفسەرانی
سوپا کە لایەنگری شا بکەن و پروپاگەندە دژی حکومەتەکەی مصدق ئەنجام بدەن.
کیرمت روزفلت بە ٤ چوار هەنگاوی پێکەوە گرێدراوی
بەردەوام دەستی بە جێبەجێکردنی پلانەکانی کرد؛
١ـ پێکهێنانی ئیدارەیەک بۆ کاری راگەیاندنی رێکخراو
و پروپاگەندەیی بەردەوام لە دژی مصدق لە ناو مزگەوتەکان و رۆژنامەنوسان و شەقام دا
بۆ لەکەدارکردن و ناشیرکردنی کەسێتی جەماوەریی محمد مصدق.
٢ـ چەتە و ئاژاوە چیەکان ئەبێ تەحکوم بە شەقامەوە
بکەن و کاری تێکدەرانەوە و ئاژاوەچیانە ئەنجام بدەن و پەشێوی بخەنە شەقامەوە.
٣ـ رادەستکردنی بەیاننامەی
لابردنی محمد مصدق ئەبێ لەلایەن ئەفسەرەکانی
سوپاوە ئەنجام بدرێ.
٤ـ ئامادەکردنی بەدیلی
مصدق ئەویش جەنەراڵ ( اردەشێر زاهدی ) ئەبێت کە محمد رازا شا ئەبێ پلەکەی بەرزبکاتەوە
بۆ سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران.
ساڵی ١٩٥٣ سەرجەم شەقامەکانی تاران بۆ پشتیوانی
مصدق و حکومەتەکەی لە بەرامبەر هەوڵ و پروپاگەندەی دارودەستەو سیاسەتی شاو نەیارانی
مصدق رژابونە سەر جادە ، ئەم هەلە لەلایەن دەزگای هەواڵگری ئەمەریکی دەقۆزرێتەوە و
هەموو بەکرێگیراوەکانی لە چەتە و ئاژاوەچی و تێکدەرەکان ( بلطجی)یەکان دەنێرێتە ناو خۆپیشاندەران و فەرمانیان پێ دەکات
کەدەستدرێژی بکەنە سەرسەروەت و سامانی تایبەتی خەڵک و مزگەوت و پیاوانی ئاینی بەرد
بارانیان بکەن و کاری قێزەون و بێزار کەر بنوێنن .
بە مەبەستی ئەوەی کە محمد مصدق وەک کەسێکی شیوعی
توندرەو وێنا بکەن کە دژایەتی موڵکی تایبەت و مزگەوت و ئاین و پیاوانی ئاینی ئەکات
و دژی ئازادیەکانە.
ئەکادیمی ئەمەریکی( ریتشارد کوتام ) ئەڵێ جگە لە وەی بەهۆی بڵاوکردنەوەی
پروپاگەندە و کاری تێکدەرانە و ئاژاوەچیانە
بەهۆی بەکرێگیراوەکان و پیاوانی هەواڵگریەوە شەقام و ژیانی خەڵکیان شێواندبوو، لەهەمان
کاتیشا لە ٨٠٪ رۆژنامەکانی تاران لە ژێر کۆنترۆڵی هەواڵگری ئەمەریکی دابوو!
پلانی اجاکس بۆ لادانی محمد مصدق کە بریار بوو
رۆژی ١٦ی ئابی ١٩٥٣ لە کۆدێتایەکی سەبازیدا ئەنجام بدرێ ، بەهۆی ئاشکراکردنی پلانەکەوە
و گەیشتنی بە محمد مصدق دواخراو بەوهۆیەشەوە
محمد رەزا شا پەهلەوی هەڵات بۆ بەغدا و جەنەراڵ
زهدی و ژمارەیەکی زۆر لە ئەفسەرانی گەورەی
سوپا دەستگیرکران.
هێمن موکریانی شاعیر لە مهابادەوە بەبۆنەی هەڵاتنی
محمد رەزا شا لەدەست حکومەتی میللی د.مصدق بۆ بەغدا لە ساڵی ١٩٥٣ ئەم هۆنراوە مێژووییەی نوسی (بەغدا نیوەی رێت بێ)
خاین، خوێڕی، درۆزن، بەدفەڕ، شەڕانی، سەرشۆڕ! پیاوکوژ، تاوانبار، ڕووڕەش، ناکەس، ملهوڕ، دیکتاتۆڕ! خەڵکی ئێران بەدەس تۆ کرابوون زیندەبەگۆڕ ئەوە تۆی لێت قەوماوە، دەریان پەڕاندووی، هەی گۆڕ دەبڕۆ ئەی شاهی خاین بەغدا نیوەی رێت بێ
دوای ئاشکرابونی پلانەکە، هەواڵگری ئەمەریکی بەپەلە ئەگاداری بەریتانیا ئەکات
کە چیان پێ ئەکرێ لە تاران و شەقام ئەنجامی بدەن و ئەبێ لەم چەند رۆژەدا بتوانین
محمد مصدق لابدەن و ئەم دەرفەتە لەدەست نەدرێ، هەربۆیە هەوڵگری ئەمەریکی و بەریتانی هەڵدەستن بە رێکخستنی خۆپيشاندابێکی هێمنانە
بۆ پشتیوانی کردنی محمد رەزاشا و سەرەتا بە رێپێوانێکی رێکخراوی بەرنامە بۆ دارێژراو
کۆمەڵێ یاریزان و یاریزانانی لەش جوانی و رۆژ نامە نوس و خەڵکی بەکرێگیراوی خۆیان
و ژمارەیەکی زۆری لایەنگرانی محمد رەزاشا بەشداری رێپێوانە ئەکەن و کەشێکی هێمنانە
و ئاشتیانە دروست ئەکەن کە بەهۆی ئەوەوە چەندین کەسایەتی شەقام و چەندین پیاوی ئاینی دەچنە ناو ریزەکانی
پشتوانانی شاوە و بێ ئەنجامدانی هیچ کارێکی پەشێوی و قێزەون و دەستدرێژی و سوکایەتیەک
بەخەڵک و بێ دەستبردن بۆ سەرسەروەت و سامانی خەڵک خۆپیشاندانەکە ئەنجام دەدرێ.
کە
تیایدا وێنەی محمد رەزا شا بەرز ئەکەنەوە کە ئەمە بەمەبەست و بۆ نیشاندانی جیاوازی
و راکێشانی سۆز و هەستی خەڵک بوو بۆ لایەنگری شا و دژی مصدق وەک ئەوەی پلان و نەخشەی
بۆ دانرابوو وەک پەیامێک بۆ خەڵک ( کە ئەوە
ئەوان نین دەستدرێژی و زوڵم وزۆرداری ئەکەنە سەر موڵکی تایبەتی خەڵک و شەقام و
بازار و ژیانی خەڵک ئەشێوێنن و سوکایەتی بە پیرۆزیەکانی خەڵک و پیاوانی ئاینی ئەکەن، بەڵکو ئەوە لایەنگرو سیاسەتی محمد مصدقە کە ئاژاوە و پەشێوی و توندوتیژی ئەنجام
ئەدەن ) تالەئاکامدا ئەم پلانە قێزەونەی هەواڵگری
ئەمەریکی و لایەنگرانی محمد رەزاشا سەری گرت و خەڵک بەشداری ئەم خۆپیشاندانە پێچەوانەیەی
کرد و بەرەی دژە شۆرش فراوانتر بو دژ بە د. محمد مصدق ، کە بەداخەوە و دوای سێ رۆژ
لە خۆپیشاندان و لە ئێوارەی ١٩ی مانگی ئابی ١٩٥٣ دا دەزگای هەواڵگریش بەهۆی ئەفسەر و بەکرێگیراو و
پیاوەکانی دەزگاوە توانیان پەلاماری دامودەزگا حکومی و بنکەکانی پۆلیس بدەن و بیانسوتێنن
و بەندیخانەکان بشکێنن و جەنەراڵ زاهیدی و ئەفسەرە گیراوەکان ئازاد ئەبن و دواتر پەلاماری
ماڵی د. مصدق دەدەن بەڵام هەڵدێت و بۆ بەیانی رۆژی دواتر خۆی رادەستی هێزەکانی محمد
رەزا شا دەکات ، دوای ئەوە محمد رەزاشا گەرایەوە تاران و جەنەراڵ ئەردەشێر زاهیدی ئەفسەری پێشنیارکراو لەلایەن هەواڵگری ئەمەریکی لە جێگەی د. محمد
مصدق کرا بە سەرۆک وەزیرانی ئێران، د. محمد مصدقیش بە ٣ سێ ساڵ زیندانی تاکەکەسی حوکم دراو و دوای تەواو کردنی زیندانیەکەی لەماڵەکەی
خۆیدا خریە ژێر ئیقامەی جەبریەوە تالە ساڵی ١٩٦٧ ز و لەتەمەنی ٨٥ ساڵیدا کۆچی دوایی
کرد.
*ـ. پەند و کارگەریەکانی
شۆڕشی د.محمد مصدق:
١ـ بەپێی چەندین
سەرچاوە و رای خەڵکی شارەزاو ئێرانی، لابردنی د.مصدق لە ساڵی ١٩٥٣ ز کارگەریەکی
خراپی کردە سەر پرۆسەی سیاسی و بەدیموکراتیزەکردن و پێشکەوتنی گەلانی ئێران، هەندێکی تر لەو بڕوایەدان ئەو کودێتایە برینێکی
ئەوەندە قوڵە لە جەستەی گەلانی ئێراندا کە تا ئەمڕۆش پێوە دەناڵێنن و سارێژ نەبوە.
٢ـ لەکاتی دانیشتنی
ناو دادگای داد لە لاهای، د. محمد مصدق و شاندەکەی یاوەری لەسەر ئەو کورسیانە دادەنیشن
کەبۆ شاندی بەریتانی دیاری کراون، کاتێ کەوەفدی بەریتانی دێت و بە پێوە ئەوستن و
سەرۆکی دادگا ئەڵێ ئەوە جێگەی ئێوە نیە تکایە بچنە سەر کورسیە دیاری کراوەکانی خۆتان، لەوەڵاما د.مصدق ئەڵێ جەنابی دادوەر ئێمەش ئەزانین ئەوە جێگەی ئێمە نیە، بەڵام
ئەمانەوێت بەئەوان بڵێین کە تێ بگەن دانیشتن لە جێگەی کەسانی تر مانای چیە!
٣ـ هەوڵە نیشتیمانی
و مەدەنی و سەربەخۆییەکانی د. مصدق کاریگەری پۆزەتیڤانەی زۆری لەسەر بەرەی نیشتیمانی
و رزگارخوازی میسری و ئەفسەرە ئازادیخوازەکان
و روداوەکانی ساڵانی پەنجاکانی ناو میسر هەبوە و لەساڵی ١٩٧٩ لە قاهیرە ناوی شەقامی
الامبراطور بهلوي دەگۆڕن بۆ شەقامی مصدق، هەروەها شۆڕش و جوڵانەوەی مصدق کاریگەری زۆریشی کردۆتە سەر بزوتنەوە سەربەخۆی
و نیشتیمانی گەلانی عێراق و وەخودی زەعیم عبدالکریم قاسم.