ئێمە لەدەرەوەی مێژووداین !
4/16/2022 12:32:00 PM
عەلی شەریف
بەردەوامی دۆخی ستەمکاری بۆ ؟
بڕوا بون بەوەی کە دەسەڵاتی ستەمکاری ناوخۆیی مەترسی کەمترە لە داگیرکەر
، هەڵەیەکی کوشندەی بەربڵاوە !
دواکەوتن ( التخلف) ؛ چەندین شێوازی هەیە ، بەڵام مەترسیدارترینیان ئەو
شێوازەیە کە رێگە بە گفتوگۆ و لێکگەیشتن و رای بەرامبەر نادات ،
ستەمکاری و سیستمی دەسەڵاتخوازی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بەتایبەتی
لە وڵاتانی عەرەبیدا ، رەگ و ریشەی مێژوویی و کلتوری هەیە و مانەوەو بەردەوامی ئەم
سیستمە دەسەڵاتخواز و ستەمکارانە، لە بەرامبەر هەمو ئەو رووداو و گۆران و ئاڵوگۆرە
بنەرەتیە هەمەلایەنەی کەبەسەر جیهاندا هاتوە و بەتایبەتی لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی
سارد و باهۆزی عەولەمە و شۆڕشی زانستی و تەکنۆلۆجی و ژمارەکان و سەرهەڵدانی
راپەرین و شۆڕشی جەماوەری لەبەشێک لە وڵاتانی عەرەبی و گۆڕینی چەندین سیستمی سیاسی
تاکڕەو لەناوچەکە کە بە بەهاری عەرەبی ناوەزەند کرا ، لەگەڵ هەموو ئەم روداو و گۆڕان
و ئاڵوگۆڕانەشدا بارودۆخێکی سیاسی و سیستمێکی سیاسی دیموکراسی سەرکەوتو و رەوشێکی
ئابوری و ژیانێکی بە کەرامەت و شایستەی فەراهەم
نەکرد بۆ خەڵک .
ئەم چەند ئاڵوگۆڕ و گۆرانکاریەش کە لەناوچەکە و
دەوروبەردا روویداوە . بە بەراورد بە مێژوویی بەرهەڵستی و هەوڵ و قوربانیە زۆرەکانی
بۆ ئازادی و ژیانێکی شەرەفمەندانە ، شتگەلێکی گەورە و گۆڕانی گەورە نین !
هێشتا کۆمەڵگە و سیستمی حوکمڕانی لە ژێر کاریگەری گەورەی کلتور و
دابونەریت و بیری دواکەوتوانەی رابردو دایە و نایەوێت لەو دنیا سەپێنراو و پیرۆزکراو رابردوە دەق گرتوە رزگاری بێت و دەروازە
و دەلاقەکانی بەسەر جیهانی دەرەوەو تازەدا بکاتەوە .
هەندێ بیرمەند و مێژوونوس و تویژەر بەشێکی زۆری مانەوەو درێژبونەوەی
دەسەڵاتی سیستمی ستەمکاری و تاکڕەو و دواکەوتوی رۆژ هەڵاتی ناوەراست و ناوچەکە بۆ
چەند هۆکارێک دەگێڕنەوە لەوانە(١) ؛
١- کاریگەی
رابردوو ، بەدامەزراوەیی بوونی کلتووری .
٢- تێگەیشتنی
کۆن ، ئاینی ئیسلام .
٣- رۆشنبیری
عەرەبی و باوکسالاری نوێ .
٤- هەڵبژاردن
وەک ئامرازێکی مانەوەی سیستمی ستەمکاری .
٥- گەشەی
ئابوری و دەوڵەتی موڵکانە .
٦- سوپا
، لە چ بەرەیەکە .٠
١- کاریگەری
رابردو ، بەدامەزراوەیی بونی کلتووری .
بۆ ئەوەی لە پێکهاتە و بنەمای دروست بوونی دەوڵەوت لە رۆژهەڵاتی ناوەراست
بگەین ،پێویستە ئاوڕێک لەمێژووی ناوچەکە بدەینەوە ، کە لەوانەیە بگەینە ئەو رایەی
کە بنچینە و بەردەوامی حوکمی ستەمکاریی بەهۆی ئەو قۆناغ و شاڵاوە داگیرکاریە یەک لەدوای
یەکەی استعماری سوڵتانی عوسمانی و بەریتانیا و وڵاتە ئەوروپیەکانی ترەوە بێت ، کە
بەردەوام هەوڵیانداوە گەلانی ناوچەکە لەناو چوارچێوەی باوەڕ و دابونەریت و بیرکردنەوەی
دواکەوتوانەی خۆیدا بمێنێتەوە و هوشیار و چاوکراوە نەبێت و سەرقاڵی مەراسیم و سروتە
ئاینی و کۆمەڵایەتیە دواکەوتوەکانی خۆی بێت(٢).
٢- لێکدانەوەی
کۆن ، ئاینی ئیسلام ؛
زۆرێک لەلێکۆڵینەوەکان رەگی ستەمکاری لە رۆژهەڵاتی ناویندا دەگێرنەوە
بۆ مێژوویی ئیسلام ، (برنارد لۆیس ) یەکێکە لە ناودارترین توێژەرەکان لەم بوارەدا
و ئەڵێ ؛ ( ئاینی ئیسلام لەگەڵ دیموکراسی ناگونجێ ، واتە جیا نە کردنەوەی ئاین لە
دەوڵەت لە ئیسلامدا ئەوە هۆکاری سەرەکیە ،
چونکە دەوڵەتی ئیسلامی لە رووی پرەنسیپەوە دەوڵەتێکی ئاینییە ، وە ئیسلامیەکان لەوباوەڕەدان
کە شەرعیەتی دەسەڵات لەلایەن خوای تەنهاوە دراوە بەدەسەڵاتدار ، وە دەسەڵاتدار
(الخلیفە) هێزو دەسەڵات لەخواوە وەردەگرێ نەک گەل ، شەریعەتی ئیسلامیش لە قورئان وەرگیراوە
بۆیە لەسەر موسڵمانان پێویستە ملکەچی دەسەڵات بن بێ هیچ بێنەوبەرەدەیەک …. ئەم رەوایەتی دانە ئایینیە یەکێکە لە گەورەترین
ئەو هۆکارانەی کە بوە هۆی بڵاوبونەوە و مانەوەی
دەسەڵاتی ستەمکاری لە جیهانی ئیسلامی و عەرەبیدا ، لەم بارەیەوە بیرمەندی گەورەو
ناوداری سعودی عبداللە القصیمی رەخنەی توند ئاراستەی نەتەوەکەی دەکات و ئەڵێ ؛( هەمو
گەلانی دنیا مێژووی خۆیان واڵا کردوە بۆ رەخنە و پیرۆزییان لە کلتوری خۆیان کردوە
، تەنها عەرەب نەبێ .!
رێگە نەدان بە لێکۆڵینەوە و رەخنە گرتن لە مێژووی کۆمەڵگە و کلتور و
ئاین و زمان شارستانیەت و دابونەریتی باو بە بیانوی پیرۆزیی ، گەورەترین مەترسی و
هۆکاری دواکەوتن و مانەوە و بەردەوامی سیستمە سیاسیە ستەمکار و تاکڕەوەکانە چونکە
هەر ئاڵوگۆری و هۆشیاریەکی سیاسی پێشکەوتوانە و بیرکردنەوەیەکی هاوچەرخانە کاریگەری
راستەوخۆ لەسەر پێگە و ئاستی رێژەی جەماوەری حزبی دەسەڵاتدار دائەنێت و لەوانەشە کە
لوتکەی هەرەمی حوکمڕانیدا بیهێنێتە خوارەوە (٣). ….
٣- رۆشنبیری
عەرەبی و باوکسالاری نوێ :
بەپێی توێژینەوەی هەردوو لێکۆڵەر ( الفریدستیبان و روبرتسون ) ؛ هۆکاری
بەردەوامی دەسەڵاتی ستەمکاریی دەگێرنەوە بۆ دواکەوتوویی باری رۆشنبیری و کلتووری کۆمەڵگەی
عەرەبی نەک ئایین لە بەدی نەهێنانی دیموکراسیدا ، لەروویەکی تریشەوە ئەو توێژینەوەیە
لۆمەی رۆشنبیری سیاسی دەکات لەناوچەکەدا و پێی وایە ( حوکمی باوکسالاری نوێ ) خەسڵەتێکی
دیاری کۆمەڵگەی عەرەبیە و باوک سەرکوتکەر و هەیمەنەی تەواوی بەسەر خێزاندا هەیەو
کوڕیش ئەو هەیمەنەی هەیە لە پەیوەندی نێوان ژن و پیاودا ، هەروەها جگە لە پەیوەندیەکی
هەرەمی واتە لەسەرەوە بۆ خوارەوە وەک حاکم و مەحکوم یا باوک و مناڵ هیچ پەیوەندیەکی
تر نیە ، ئەم شێوازە لە پەیوەندی هەر لە نێو خێزان و کۆمەڵگە بە شێوە فراوانەکەی نیە
، بەڵکو خزاوەتە نێو دامودەزگاکان و پەیوەندی نێوان هاوڵاتی و دەوڵەتیشەوە ، بۆیە
ئەم میکانیزمە لە پەیوەندی بۆتە هۆکاری دروستکردنی رۆشنبیری هەیمەنە و پاشکۆیی لە
ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا(٤) .
٤- هەڵبژاردن
وەک ئامرازێکی سیستمی ستەمکاری ؛
ئەگەر پرۆسەی هەڵبژارن دەربڕی خواست و نوێنەرایەتی راستەقینەی گەل نەبێت
، ئەی ئامانج لەم پرۆسەیە چیە و چی بەدی ئەهێنێت هەڵبژاردن لە هەناوی سیستمێکی ستەمکاردا
؟
ئامانج لەو هەڵبژاردنە بۆ سیستمی سیاسی ستەمکاری دەسەڵاتدار بریتیە لە
بەدەستهێنانی (مۆسگەرکردنی دڵنیایی ) ، چونکە هەڵبژاردن یارمەتی سیستمە ستەمکارەکان
دەدات لە لاواز کردن و کۆنترۆڵکردنی جۆرێک لە جوڵەی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی لەلایەک و لەهەمان
کاتیشدا بەدەمەوە چونێکی داواکاری دیموکراسیانەیە چ لەسەر ئاستی ناوخۆ و چ لەسەر
ئاستی دەرەوە .
هەڵبەتە بۆ دەسەڵاتی ستەمکاری ، دەستکاری کردن و یاری کردن بە ئەنجامەکانی هەڵبژاردنەوە زۆر سودبەخش ترو سەرکەوتوو
ترە لە گرتنەبەری شێوازی توندوتیژ و بەکارهێنانی هێزی سەربازی لە بێدەنگ کردن و
کپکردنی دەنگی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی لەوڵاتدا .
هەروەها دەشێ هەڵبژاردن لە ژێر سایەی سیستمە تاکڕەو و ستەمگەرەکاندا
لەبەرامبەر ئۆپۆزسیۆنی سیاسیدا بگۆڕێ بۆ شێوەیەک لە تەڵەی سیاسی لە رێگەی سیاسەتی دابەشکردنی ئۆپۆزسیۆن بۆ دوو
بەرە بە پشتگیری کردن و نەرمی نواند بۆ بۆچون
و خواستەکانی کەمایەتیەک و پەراوێز خستن و فەرامۆشکردنی بەشە زۆرەکەی تر لەدەرەوەی
ئەم پشتگیریە ، کەئەمەش دەچێتە خانەی جێبەجێکردنی سیاسەتی ستراتیجی پەرتکە و زاڵ بە !
کاتێک دەسەڵاتی ستەمکار سەرکەوتو بو لە کەرتکردنی ریزەکانی ئۆپۆزسیۆن بۆ دوو بەرە ؛ ( بەرەیەکی لایەنگر و بەرەیەکی
رادیکاڵی دژ )، ئەو کاتە ئۆپۆزسیۆن توانا
و هێزی کەم ئەبێت و ناتوانێ جەماوەر سازوئامادە بکات بەمەبەستی خۆپیشاندان و دەربڕینی
نارەزایی سیاسی و لەلایەکی تریشەوە پرسی هەڵبژاردن دەبێتە ئامێرێک بەدەستی دەستی دەسەڵاتەوە .
٥- گەشەکردنی
ئابوری و دەوڵەتی موڵکانە :
داهاتی موڵکانە چۆن بوە بەربەست لە رێگەی دیموکراسی و پێدانی هەیمەنە
بە دەسەڵاتی ستەمکاری لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا !
یەکێ لەهەرە شێوازە بڵاوەکانی پشتی حوکمی ستەمکاری بریتیە لە پەیوەندی
سیستمی سیاسی و دۆخی گەشەی ئابوری !
سیستمی ئابوری موڵکانە سەرچاوەی سەرەکی داهاتەکەی لە رێی موڵکانەی سەرچاوە
سروشتیەکانی وەک ( نەوت و غاز ) دەست دەکەوێت، دەسەڵات لەرێگەی فروشتنی نەوت و غاز
و بەکرێدانی کێڵگەکانی نەوت و غاز بە کۆمپانیا دەرەکیەکانی وڵاتانی سەرمایەداری و
مۆنۆپۆل جگە لە دەستکەوتنی پارەیەکی بێ شومار و مفت لەهەمان کاتیشا پەیوەندیەکی
دووانی هاوبەرژەوەند و هاوقازانجی دێتە ئاراوە لەنێوان وڵاتی کڕیار و دەسەڵاتی نەوتفرۆش
، کە وڵاتی کڕیار پشتگیری و هاوکاری سیستمی سیاسی دەسەڵاتدار ئەکات و پارێزگاری مانەوەی لێ ئەکات وەک ئەو شێوازە باوەی
ئێستای وڵاتانی نەوتفرۆشی ناوچەکە کە هەمویان نمونەی سیستمی سیاسی تاکڕەو و داپڵوسێنەر
و ستەمکارن و بەهۆی پشتیوانیە بەردەوامەکانی ئەو وڵاتە زلهێز و خاوەن هێزانە درێژە
بە حوکمی ستەمکاری و دواکەوتوانەی خۆیان ئەدەن (٥)
ئێستا بنەماڵە و کەسە نزیکەکانی خێزانی دەسەڵاتی
سیاسی ئەم پەیوەندیە دوولایەنە هاوبەرژەوەندیە ئابوریە دەبەستن و کۆمپانیا زەبەلاحەکان
قازانجێکی زۆر گەورە لەم پرۆسە نهێنی و گرێبەستە موڵکانەیە ئەکەن و دەسەڵاتی سیاسی
لە پێناو زامنی مانەوەی خۆی بەشێکی فراوانی سەروەت و سامانی میللی هەراج ئەکات .
٦- سوپا
، لە چ بەرەیەکە ؛
لەبەر ئەوەی سوپا لە وڵاتانی رۆژ هەڵاتی ناوەراستدا بکەرێکی سیاسی
گرنگ بوە و رۆڵێکی سەرەکی گێراوە لە مێژووی سیاسی ناوچەکەدا ،
هەمیشە پەیوەندیەکی بەتین لە نێوان رێژمە سیاسیەکان و دەمودەزگا داپڵۆسێنەر
و هێزە سەربازیەکانیاندا هەبوە ، گەلێ جاریش لەرێگەی کۆدێتای سەربازیەوە دەسەڵاتی
سیاسی قۆرخکراوە و بەردەوامی بە رژێمی ستەمکاری دراوە ، بۆیە سوپا و دەزگا داپڵۆسێنەرەکان
وەک پشتیوانەیەکی گەورەو بەهێز لە پشتی دەسەڵات و سیستمی ستەمکاری دابون لە رۆژهەڵاتی
ناوەراستدا .