دیدێکی نوێ بۆ عەلمانیەت
10/29/2025 11:40:00 AM
عومەر عەلی محەمەد
پۆست سکولاریزم دەستەواژەیەکی نوێیە لە کلتوری ڕۆژئاوادا ، پاش سەرهەڵدانی پۆست مۆدێرنیزم هاتۆتە ئاراوە، دیدێکی فەلسەفی نوێیە،بە مەبەستی ڕەخنەگرتنە لەوەی کە عەلمانیەت پیادەی کردووە و بە بەرهەمی هێناوە لە کۆمەڵگە ئەوروپیەکاندا .ئەمەش یەکێکە لە سیماکانی کۆمەڵگەکانی ڕۆژئاوا کە بەردەوام لە گۆڕانکاری و ڕەخنە لە خۆگرتن و بە خۆدا چوونەوەو گەشەکردندان، بەمەبەستی دروستکردنی فۆرمی نوێ،کەلەگەڵ سەردەمەکەی خۆیدا بگونجێت.
عەلمانیەتیش وەک هەر چەمکێکیتر ،ئێستا کەوتۆتە بەردەم ڕەخنە و بە خۆدا چوونەوە ، بۆ ئەم مەبەستەش ئێستا فەیلەسووفە ناودارەکانی ڕۆژئاوا ،هاوشێوەی یورگن هابرماسی ئەڵمانی و تشارلز تایلۆری کەنەدی و پیتەر بەرگری ئەمریکی و خوسیە کازانۆڤای بە ڕەگەزی ئیسپانی.
ئەم فەیلەسووفانە لە ساڵی ٢٠١٠دا کۆنگرەیەکیان ساز کرد، بۆ قسە کردن لەسەر پۆست سکولاریزم ،کە ئەمەش بە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم چەمکە لە قەڵەم دەرێت، لە دوای ئەوەش کۆمەڵێک لە زانا و فەیلەسووف و ئەکادیمی برەویان بە بابەتەکەدا و دیدو بۆچوونی زیاتریان لەسەر بڵاو کردەوە، بەڵام هەوڵەکانی هابرماس و تایلۆر لە پێشینەکانن.
پوختەی بابەتەکە ئەوەیە کە عەلمانیەت بە دیدە تەقلیدیەکەی کۆتایی پێ هاتووەو جیهانی ڕۆژئاوا ناکرێت بە هەمان دیدی کۆن باس لە عیلمانیەت بکات.
چونکە پاش ٣٠٠ ساڵ لە عەلمانیەت هەڵە و ڕاستی ئەو چەمکە دەرکەوتووە و پاش بینینی واقیعی ئەو کۆمەڵگەیانە لە دوای ئەوەی ئێستا زانست پێی گەیشتوە، ئەو چەمکە خراوەتە ژێر پرسیار و لە ئێستاشدا ناتوانێت وەڵامی کۆمەڵێک پرسیار بداتەوە، لە هەندێک ڕووەوە کۆمەڵگە ڕۆژئاواییەکان بە ئاراستەیەکدا ڕۆیشون کە پێچەوانەی دیدە عەلمانیە تەقلیدیەکەیە.
لە دوای تیۆرەکەی هابرماس کە دەڵێت :جیهانی ئەورووپی ئێستا لە کۆمەڵگەیەکی پۆست سکولاریزمدا دەژی ،چەندان کۆنگرە لە زانکۆکانی ڕۆژ ئاوادا بەستراون ،لەسەر ئەوەی کە ئایا ئێستا زەمەنی کۆتایی هاتنی عەلمانیەتە؟ ،یان دەبێت درێژەی پێ بدرێت و بە فۆڕمێکی نوێ قسەی لە سەر بکرێت؟
هەندێک لە زانایانی کۆمەڵناسی ئەورووپی و ئەمریکی دەڵێن: پۆست سکۆلاریزم مانای بە یەکگەیشتنی دوو قۆناغە، قۆناغێکی مێژوویی کە تەواو بووە ،لەگەڵ ئەم قۆناغە تازەی کە ئێستا لە سەرهەڵداندایە.
جووڵەی سەرەتایی بۆ لێدوان لەسەر ئەم چەمکە بە خۆداچوونەوە و ڕەخنەگرتنە لەوەی کە هەبووە، پاشان بنیادنانی دیدگایەکی نوێیە بۆ تێپەڕاندنی ئەو ململانێیەی لە نێوان ئایین و دیدی نوێگەری و مۆدێرنیزمدا هەبووە ،واتە تێپەڕاندن و گۆڕانکاری لە سیستمە باوەکە و بنیادنانی سیستمێکی بەدیلی نوێ لە سەر ئاستێکی جیهانی. زانای کومەڵناس پیتەر بەرگر لە پێناسەی پۆست سکوێلاریزمدا دەڵێت: زەمینە ڕەخساندنە بۆ پێکەوە ژیانی دیدگا گەردونیەکانی عیلمانیەت لەگەڵ دیدگا گەردوونیەکانی ئاین. لەم ڕوانگەیەوە پێویستە عیلمانیەت بەدید و بۆچوونەکانیدا بچێتەوە لەسەر ئاین ،چونکە پێش سێ سەدە عەلمانیەت لە ژێر دروشمی( لابردنی جادوو لەسەر جیهان) دەستی پێکرد ,بەڵام ئێستا پۆست سکولاریزم پەنجەرەیەکی نوێی کردۆتەوە و دروشمی( نە هێشتنی عەلمانیەت لە جیهاندا)ی بەرز کردۆتەوە.
بەرگر دەڵێت : پۆست سکۆلاریزم مەرجێکە بۆ هاوچەرخ بوون و پێکەوە ژیانی عەلمانی و ئایینی.
عەلمانیەت لەو بڕوایە دابوو کە زانست جێگە بە ئایین لەق دەکات و بەرەو پووکانەوەو هەرەسی دەبات .بەڵام واقیع لە ئێستادا شتێکی تری خستۆتە ڕوو ،ئاین لە زۆربەی کۆمەڵگاکانی جیهان ڕوو لە گەشەکردن و ڕابووندایە و لە ئێستای ململانێ سیاسیەکانیشدا ڕۆڵی کاریگەری هەیە.
ئەمەش ئەو بۆ چوونەی خستە ژێر پرسیار کە دەیوت پێشکەوتنی کۆمەڵگا دەبێت لە ڕێگەی عەلمانیەتەوە بێت ،بەڵام ئەوەی بینرا ئەوە نەبوو، چونکە زۆر وڵات وەک عەلمانی خۆیان ناساند و نەیان توانی هیچ پێشکەوتنێک ئەنجام بدەن وەک تونسی بورقێبەو تورکیای ئەتاتورک و عێراق و سوریای بەعسیەکان. زۆر وڵاتیش بە بێ ئەوەی عەلمانی بن گەشەیان کرد و پێش کەوتن،وەک مالیزیا ،یابان و سنغافورە...هتد
پێویستە ئێمەش لە هەرێمی کوردستان سوود لە ئەم دید و بۆچوونە نوێیەی فەیلەسووفان و زانایانی ڕۆژئاوایی وەربگرین کە لەسەر عەلمانیەت دیدێکی نوێ دەخەنە ڕوو بەناوی پۆست سکولاریزم، چونکە لە سەدەیەک زیاترە عەلمانی و ئیسلامییەکان لە شەڕ و ململانێیەکی قورسدان لە وڵاتانی ئیسلامیدا، کە زیانێکی گەورەی گەیاندووە بە پێکەوە ژیان و لێ بوردەیی و مامەڵەکردن لەگەڵ جیاوازیەکاندا .
لە جیاتی ئەوە توندوتیژی و تیرۆر و ئەشکەنجە و سووکایەتی و پێکدادانی چین و توێژە جۆربەجۆرەکانی کۆمەڵگەی بەرهەم هێناوە ,بۆ ئەم مەبەستەش لە کوردستان و دەرەوەی کوردستانیش دەوڵەت و دەسەڵاتداران بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆیان عەلمانی و ئیسلامییان کردووە بە گژ یەکدا ،بەمەش دەنگە ناڕازییەکانیان لاواز کردووە و زیاتر تەمەنی حوکمڕانی گەندەڵی و ستەمکاریان درێژ کردۆتەوە.
ئەو دیدو بۆچوونانەی کە عەلمانییەکان لەسەری ئیسلام وتوویانە دیدێکی هاوردەکراوی عیلمانیەتی ئەوروپی بووە. دیڤید مارتین دەڵێت :ئەو بۆچوونانەی کە کلتووری لاتینی کاسۆلیکی تیایدا بڵاوبووە، کە زۆربەی وڵاتانی ئەورووپی دەگرێتەوە، هەموویان پێکدادان دروست بووە لە نێوان ئایین و دامەزراوە عەلمانیەکاندا، واتە لە نێوان مەسیحیەتی کاسۆلیکی و زانستی نوێ.وسەرمایەداری نوێ و دەوڵەتی نوێدا.
بەم هۆیەشەوە شەپۆلی ڕووناکبیری ڕەنگدانەوەیەکی زۆری پەیدا کردو لەم ڕوانگەشەوە عەلمانیەت پەیویست کرایەوە بە مۆدێرنیتە وبەم هۆیەشەوە سەرکەوتنیان ڕاگەیاند لە بواری عەقڵ و ئازادی و و ڕزگارکردنی ئەوەی لە دنیادایە لە کۆت و بەندەکانی ئایین. لەم ڕوانگەیەوە هەموو جوڵا نەوەیەکی پێشکەوتوخواز لە ئەورووپا دا لە دوای شۆڕشی و فەڕەنساوە هەتا ئێستا ،مۆرکی عەلمانی بوون لە خۆی دەدات. عەلمانیەت لە کوردستان و وڵاتانی ئیسلامیشدا کۆپی هەمان دید و بۆچوونە و لە جیاتی ئاینی مەسیحی و کاسۆلیکی ئیسلام دەخەنە شوێنەکەی و هەوڵ دەدەن شوێن پێی ئەوان هەڵبگرن و بە هەمان گوتار لەسەر ئیسلامیش قسە بکەن.
پێویستە عەلمانییەکانی هەرێمی کوردستانیش بە گوێگرتن لە فەیلەسووفانی پۆست سکولاریزم ئەوانیش کۆتایی بە گوتارە عەلمانیە تەقلیدیەکە بهێنن، چونکە هەم لە ڕووە مێژووییەکە و هەم لە واقیعی ئێستای کۆمەڵگە موسڵمانە کاندا فەزایەکی نوێ دروست بووە، ئەویش تێگەیشتنی باشی نوخبەی موسڵمان و ئەکادیمی و خوێنەوار و زۆر لە سیاسیە ئیسلامییەکان و بەشێکی باشی شەقامیش بۆ دیموکراسی و پێکە ئەوە ژیان هەیە و لە ڕوویەکی ترەوە فاکتەری بەهێزی گەشە پێدانی زانست و تەکنۆلۆژیا و دیدگا نوێیەجیهانییەکەن لە ناوەندەکانی خوێندن و زانکۆوە سەنتەرەکانی توێژینەوە و لە هەوڵی بەردەوامی پێشخستنی کۆمەڵگەی بە هۆکارە زانستیە نوێیەکان،چونکە ئیسلام لەلایەک هیچ گرفتێکی لەگەڵ زانستدا نیەو لە دوای سەرهەڵدانیەوە، شارستانیەتێکی جیهانی بەرهەم هێناوە،لەڕوی سیاسیشەوە،بڕوای بە بنیاتنانی دەوڵەتی سیۆکراتی و تاکڕەوی و ستەمکاری نیە.بەڵکو عەداڵەت کرۆکی کاری سیاسیە لە ئیسلامدا.
ئەزموونی ئێستای دەوڵەت لە ئەمریکادا دیدێکی جیاوازی بۆ عەلمانیەت هەیە، وەک ئەوەی لە کۆمەڵگە ئەورووپیەکاندایە. چونکە لە ئەمریکادا کلتوری ئەنگلۆ پرۆتستانتی تیایدا بڵاو بووە، ئەمەش بە پێچەوانی ئەورووپاوە بووە.
لە ئەمریکادا جۆرێک لە پێکەوە گونجان لە نێوان ئاین و دامەزراوە عەلمانیەکاندا هەیە، لە مێژووی دەوڵەتداری ئەمریکیدا هیچ ناکۆکییەک نابینرێ لە نێوان پڕۆتستانیەتی ئەمریکی و سەرمایەداریدا یان ناکۆکی لە نێوان ئاینو زنستدا .ڕووناکبیرانی ئەمریکی بۆچوونەکانیان لەسەر بنەمای دژایەتی ئاییدن بنیاد نەناوە ،تەنانەت ئەو ئەو بەندەش لە دەستووری ئەمریکادا کە باس لە جیاکردنەوەی ئاین لە دەوڵەت دەکات، جەخت لەسەر پشتیوانی و پاراستنی ئاین دەکاتەوە، واتە بۆ مەبەستی پاراستن و جێبەجێ کردنی ئاینە ،کە دەوڵەت نابێت دەستوەردان بکات ،لەبەر ئەوە هەتا ئێستاش هیچ بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی پێشکەوتووخواز، باس لە بەهاکانی عەلمانیەت ناکات و عەلمانیەت ناکەنە دروشمی گەشەپێدان و زانست و پێشکەوتنخوازی.
بەڵام لە بەرامبەردا لە گوتاری بزووتنەوە کۆمەڵایەتیە ئەمریکیەکاندا دەبینرێت کە سوود وەدەگرن لە تێکستەکانی ئینجیل و باس لە بەها مەسیحیەکان دەکەن، ئەمەش بە ڕونی لە گوتاری سەرۆکەکاندا دەبینرێت و لەم جەنگەی ئێستای غەزەش ،کە ئەمریکا بە هەموشێوەیەک پشتیوانی لە ئیسرائیل دەکات ،زۆرتر بە فشاری کۆنزەر ڤاتیزمە نوێیەکانە،کە کاریگەریان لە سەر بڕیاری سیاسی دەوڵەت هەیە لە ئەمریکادا. ڕاستە لە دەستووری ئەمریکیدا ئاین لە دەوڵەت جیا کراوەتەوە,
بەڵام سەرکەوتنی عەلمانیەت بەستراوەتەوە بە ئاینەوە، نەک لەسەر حسابی ئاین بێت، کەواتە لەم ڕوانگەیەوە دەتوانرێت سوود لە ئەزموونی ئەمریکیەکان وەربگیرێت و لە هەرێمی کوردستانیشدا فەزایەک دروست بکرێت بۆ تێگەیشتن و لێبوودەیی و یەکتر خوێندنەوە، بۆ ئەوەی جیاوازییەکان ببنە هۆکاری گەشەپێدانی هەمە لایەنە و گەشەپێدانی شوناس و دوورکەوتنەوە لە بە فیڕۆدانی تواناکان لە توندڕەوی ناکۆکی و توندوتیژیدا.