چەواشەکاری وەک بەرهەمی سیستمی پوچگەرایی دا
7/19/2022 4:00:00 PM
عەلی شەریف
چەند زۆرن ئەو ناوناوبانگانەی کە دران
بەوانەی شایانی نەبوون، چەند زۆرن ئەو کاسانەی کەدەستەکان بەرزیان کردنەوە و بایەخیان نازانن! (شفا‌و مراد )
پێش ئەوەی بێمە سەر باسی چەواشەکاری یا
چەواشەکارەن پێم باشە کەمێک باسی سیستم و ناوەڕۆکی چەمکی پوچگەرایی ( التفاهە )بکەم
چونکە هەم دەستەواژایەکی نوێ و هەم بەخشکەیی خزاوەتە ناو زۆربەی جومگە هەستیارەکانی
کۆمەڵگەوە و رۆژانە لەدەمی کۆمەڵێ فەنتەڵسیست ئاساوە جارێ لەژێر پەردەی شرۆڤەی سیاسی
و جارێ لە ژێر کایەی ئایدیۆلۆژی و جارێ لەژێر پیرۆزی ئاین و هەندێ جاریش هەر بەئارەزوو بێ هیچ چاودێریەکی دامەزراوەیی و بەرپرسیاریەتێکی
مێژوویی و ویژدانی و ئەخلاقی و پیشەیی لە شاشەیەکەوە دەرئەکەوێ و ئەکەێتە سەروگوێ
شکاندنی( سیاسەت، مێژوو، ئابوری، وزە ) و بێ خستنەرو و زانینی داتاو ئامار و زانیاری و بەڵگەیەک لەچەند
خولەکێکدا شەن و کەو و شیکاری هەمو دنیاو ناوچەکە ئەکات و جاری وایە ناونیشانی بابەتەکەشی
لەبیری ئەچێتەوە ! (١)
پوچگەرایی چی ئەگەیەنێت؟
Mediocracy;
“Stop making
stupid people famous“
(توقف عن جعل الناس الاغبیا‌و مشهورین )
بیرمەند و فەیلەسوف و مامۆستای زانکۆی
مونتریالی کەنەدی (ئالان دونۆ ) وەک رەخنەگرێکی ژیری ئەم سەردەمە و بیرمەندێکی ورد
رەخنەی توند ئاراستەی هەژمون و ئاراستەی سیستمی سەرمایەداری قۆرخکار و کایەو کاریگەریە فرە رەهەندەکانی دەکات
و تادەگاتە ئەوەی کە ئەم سیستەمە بە دڕندە ناودەبات ئەکات!
(ئالان دونو ) سەرجەم راوبۆچونەکانی بەوردی سەبارەت بە پوچگەرایی لە
کتێبێکدا لە ساڵی ٢٠١٥ بەزمانی فەرنسی بۆیەکەمجار بڵاوکردەوە و لە لەلایەن دکتۆرە
( مشاعل عبدالعزیز المهاجری ) ئاکادیمی و مامۆستای قانون لە زانکۆی کوێت لە ساڵی
٢٠٢٠ وەرگێردراوەتە سەر زمانی عەرەبی، (٢)، وەلەم چەند رۆژەی داویشدا لەلایەن
دکتۆر رزگار ئاغا وەرگێردراوەتە سەر زمانی کوردی و لەلایەن دەزگای رۆشنبیر جەمال عیرفان
چاپ و بڵاوکراوەتەوە ، بۆیە نامەوێ زۆر لەسەر ناوەڕۆکی ئەم بابەتە قسە بکەم و هیوادارم
هەموتان دەرفەت و بواری خوێندنەوەی ئەم پەرتوکە گرنگەتان بۆ بڕەخسێ.
سیستمی پوچگەرایی « میدیۆ
کراتی » واتە (چیتر خەڵکی گەوج بەناوبانگ مەکەن ) بوەستن چیتر کەسانی بێ ئاست و
نائاقڵ و گەوج ، مەکەن بە پێشەنگ و دەمراستی کۆمەڵگە ).
دروشمی ( بوەستن چیتر خەڵکی گەوج بەناوبانگ
مەکەن ) لە زۆر شوێنی گشتی دەوڵەتانی وەک ئەمەریکا و کەنەدا وئەوروپا و ئوسترالیا
بڵاوکراوەتەوە دژی قێزەونی و بەناوبانگ کردن و قەبەکردنی خەڵکانی خۆدەرخەر و بێزێنراو
و هیچ لەبارانەبو کەلەسایەی هەژموونی پوچگەرایی دەیانکەن بەکەسانی بەناوبانگ و
ناو و پێگەی کۆمەڵەیەتی و سیاسی دیاریان بۆ دەستنیشان ئەکەن!
سیستمی پوچگەرایی ، یا هیچوپوچی هەوڵ دەدات
( تاک لەبونەوەرێکی ئاسایی خاوەن بیرو پیشە و جدیەت و کامڵی، بگۆڕێ بۆ تاکێکی بێ باک، خۆپەرست، دابڕاو لەکۆمەڵگە
و لە کێشە گشتی و ئاکاری گشتی).
سیستمی پوچگەرایی لەسەرخۆ رەگو ریشەکانی
دەخزێنێتە ناو پێکهاتەی کۆمەڵگەوە تا سەراپای پێکهاتەی کۆمەڵگە دەگرێتەوە و توشی
داهێزران و گەندەڵی دەکات و تەونی کۆمەڵایەتی رووبەروی لێکترازان و پەیوەندیەگشتیەکان
کاڵ و بێ بایەخ دەکات و تاک بەرەو گۆشەگیری و خۆپەرستی و مەیلی ئەوەی لادروست دەکات
سەرقاڵی کارە تایبەتیەکانی خۆی بێت و دوور بکەوێتەوە لە شتەگشتیەکان. (٣)
سیستمی پوچگەرایی هەوڵ دەدات سیاسەت لە
ناوەڕک و بیرۆکە گەورەو ریشەییەکانی وەک مافەکان، ئازادیە گشتیەکان، چەمکی هاوڵاتی
بوون، ئازادی و رای ئازاد و پرسی دیموکراسی و هەڵبژاردنی ئازاد و عەدالەتی کۆمەڵایەتی
و پرسی ماف و یەکسانی یاسایی و ئازادی ژن داببڕێ و بەتاڵ بکاتەوە، لەبری ئاکاری
گشتی و بەرژەوەندی گشتی، تایبەتمەندی جێگەی ئەگرێتەوە و قازانجی مادی وەک
دوائامانج و مەبەستی سەرەکی سیاسەت جێگە بە نمونەی باڵاو ئەخلاقیاتی سیاسی و
ئامانجە گشتیە سیاسیەکان و چەمک و تێگەیشتنە باڵاکان لێژ دەکات، لە ئاکامدا سیستەمی
سیاسی یادەوڵەت لە سایەی ئەو جۆرە کارکردنەدا دەگۆڕێ بۆ کۆمپانیایەکی بازرگانی و وەبەرهێنەر.
زۆر جار پرسیارێ قوت ئەبێتەوە ،ئایا لە
دۆخی پوچگەراییدا هیچ شوێنێک بۆ بیر (فکر) ئەمێنێت؟
مرۆڤی لەژێر هەژمونی پوچگەرایدا ئەبێ بە
مرۆڤێک کە خولیا و حەزی لە تێڕامان و بیرکردنەوەی قوڵ نامێنێ، کاتی بۆ ئەوانە نیە، مرۆڤێکە چواردەوری بە پوچگەرایی و هەژمونی (وێنە ) گیراوە، وێنەی لابۆتە هۆکاری
سەرەکی بیرکردنەوە و بڕیاردان، خوێندنەوەی لا بوە بە شتێکی نامۆ لەم رۆژگارەدا و
وشەکان پەرتوبڵاو دەبن و شوێنێ نادۆزنەوە بۆ ئارامگرتن، چونکە( وێنە )هەموو شوێنێک، هەمو واقیعێک داگیر ئەکات!.
بۆیە گرنگی پێدان و بەرچاوخستن و بەناوبانگ
کردنی هیچ و پوچ و بێ کەڵک و قێزەونەکانی ناوکۆمەڵگە وەک خەڵکی پێشەنگ و خاوەن سەلقە
و کار ،تاوانێکە بەرامبەر شارستانیەت و مرۆڤایەتی
و مافی نەوەی تازەپێگەیشتوو.
شەپۆلی پوچگەرایی وای کردوە کە سەفیری
دەوڵەتێکی گەورە ببێتە پێشکەشکار و خواردنە میللیە ناوخۆییەکان بە چەند ئەڵقەیەک پێشکەش
بکات وەک هەڵمەتی پشتگیری لە گەوجاندنی گەلی
ئەودەوڵەتەی کە ئەو سەفیری بوو، یا قونصوڵێک
چاوبەستەکی و بەسەر ئەو هەموو کێشە و گرفتە پڕ زامانەی میللەتێکدا باز بدات و باسی
بەتامی و خۆشی یاپراخ و گیپەی کوردی بکات.
سەرباری برەودان بە پوچگەرایی و کوشتنی
گیانی داهێنان وەک ئەوەی کە ئەوان سەفیری پوچگەرایی بن.
نوسەری نەمساوی ( کارل
کراوس ) ئەڵێ ؛ کە خۆری رۆشنبیری دابەزی بۆ ئاستی زەوی ، تەنانەت ئەقزامەکانیش وەک زەبەلاح دەردەکەون. (٤)
یەکێک لە دەرئەنجانە خراپ و بەرهەمەکانی
سیستمی پوچگەرایی هەڵتۆقینی کۆمەڵێ رۆشنبیری ساختە و دەم و هەراشی سەر شاشەکانن کە
باز بەسەر حەقیقەت و واقیع دا دەدەن و دنیایەک وێنا ئەکەن کە فڕی بەسەر واقیع و ژیانی
راستەقینە و مەینەتیەکانی رۆژانەی خەڵکەوە نیە!
پوچگەراو چەواشەکارەکان بەزمانێک ئەدواین، وشەگەلێک دەردەبڕن کە چ ماناو واتایەک نادەن
بەدەستەوە، مانا و جوانی و ناوەڕکی رەسەنی ئەدەب و هونەر دەشێوێنن و مەبەستیان بەرهەمهێنی
جۆرە ئەدەب و هونەرێکە کە لەگەڵ رەوتی بەرەی وێرانکردن و هەڵتەکاندنی شارستانیەت و
بەها کۆمەڵایەتی و مرۆیەکان بێت ، دەکرێ چەند رستە و دەستەواژەیەک وەک نمونەی قسە و هونەر لە زەمەنی پوچگەراییدا
لەناو کۆمەڵگەی کوردیدا بخەینە روو ؛ قسەی دەرچویەکی زانکۆ ( من گراجوەیتم کردوە بی
ئەی لە ئەی یوو، ئێس جێرنیەکی زۆر باش بوو )، کۆپلەیەک لە هۆنراوە ( زاخ …ناخ
..داخ ، هەموو دەربەدەری شاخ )!
گۆرانی بێژێک لەشاشەوە لەگەڵ چەند کچکۆڵەیەک
هاوار دەکات و ئەڵێ ( کاڵی نەوید لەهەموو دنیا هەیە ،لەوڵاتی تریش ناوی هەیە ،دەمێک
فیراری و دەمێک بوگاتێی پێیە)
راگەیاندن رۆڵێکی گەورەی هەبوە لە برەو پێدان و بڵاوکردنەوەی چەواشەکاری و پوچگەرایی
لەهەموو کایەکاندا، زۆر جار خەڵکانی روکەش و کۆلکەخوێندەوار زەق دەکەنەوە و لەشاشەکانەوە
وەک بیرمەند و شرۆڤەکار و لێکۆڵەر و چاودێری سیاسی ناوەزەندیان ئەکەن و وەک پاڵەوانی
هزر و وشە دەریان ئەخەن، شرڤەکاری واهەیە بێ داتاو زانیاری و ئامارێکی سەرەتایی
رمڵ لێ ئەدات و لە ژێر کاریگەری ئایدیۆلۆژی یا هەستی کوێرانەی نەتەوەیی و ئایین و
مەزهەبەوە، بابەت و کێشە و پرسە هەستیارە گرنگەکانی ناوچەیی و نێو دەوڵەتیەکان شی
دەکاتەوە و دوور لە هەستی بەرپرسیارێتی مێژوویی و بابەتی و ئەخلاقی و پیشەیی کۆمەڵێ
دەستەواژە و لێکدانەوەی هەڵە و نالۆژیکی دەخاتەروو.
بەشێکی تری چەواشەکاری و مەترسییە
کوشندەکانی ئەم سیستمە ئەوەیە کە پوچگەرایی خزاوەتە ناو دامەزراوە فێرکاری و پەروەردەیی
وئەکادیمی و زانکۆکانەوە، بەجۆرێک زانیاری و زانست کراوەتە کاڵا، زۆرێک لە زانکۆکان
لە بری بەرهەمهێنی زانست و زانیاری، گۆڕاون بۆ بازرگانیکردن و برەودان بە خواستەکانی
تایبەتیەکانی کۆمپانیاکان و داواکاریەکانیان ،شایانی باسە زانای کۆمەڵناسی بەناوبانگ
( ماکس ڤیبەر ) پێش سەدەیەک لە کتێبەکەی بەناوی « العلم بوصفه حرفە » باسی مەترسی
ئەم دیاردەیە ئەکات و وتویەتی ؛( زیادەرۆیی لە داهێنانی تایبەتمەندیە وردەکانی
زانکۆ دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی پوچگەرایی، لەبەر ئەوەی لەئاکامی ونبونی فەلسەفەدا،
هزری مرۆڤ توشی هەژاریەکی فکری قوڵ دەبێت!
بۆیە لەگەڵ داواکاری لەسەر تایبەتمەندی
( التخصخص ) ،فەلسەفە لە زانست و زانیاری دوور دەکەوێتەوە.(٥)
کاتێ زانکۆکان لەسەر رێرەوی برەودان بە
داهێنانە تایبەتمەندەکان چونە پێش ، وای لێهات لەلایەن کۆمپانیا بازرگانیەکانەوە تەمویل
بکرێن و لەئەنجامدا زانکۆکان بونە هۆی بەرهەمهێنانی شارەزای تایبەتمەند و خاوەن زانیاری
ورد کە خزمەتی خواستە بازاڕ یەکانی کۆمپانیا بازرگانیەکان بکات، نەک خەڵکانێکی
زانا و شارازەی ئاسۆ فراوان کە بتوانێ بەدوای چارەسەری گرفت وکێشەکانی ژیانی خەڵکەوە
بێت چونکە ئەو شارەزا و خاوەن تایبەتمەندانە لە زانست نوێنەری دەسەڵاتن و ئەو بیرۆکە
و تایبەتمەندیەی بەدەستی هێناوە بۆئەوەیە لەبەرامبەردا دەستکەوتی ماددی دەستبکەوێ و
پەیوەندی ئەو لەگەڵ زانست و زانیاریدا لەسەر بەرژەوەندی و قازانج وەستاوە!
راگەیاندن و رۆژنامەوانی پشکی شێریان بەرکەوتوە
لە برەودان و بڵاوکردنەوەی پوچگەرایی، چونکە رۆژنامەگەری کە بنەرەتا سروشتێکی شەرمنانەی
هەیە و بەستراوەتەوە بە ئاراستەکردنیەوە لەلایەن خاوەندارێتیەکەی و بەرژەوەندی و قەناعەتە
فکریەکانیەوە، رۆژنامەگەری روانگەی قازانج و بەرژەوەندی و بازاڕ دەیجۆڵێنێ!
ناوبانگ و گەڕان بەدوای دەستکەوتی مادی
و بڵاکردنەوە بێ سەروبەری و بابەتی توڕەهات و هیچوپوچ و لاوەکی یا نامۆ بەژیان و ئەخلاقی
گشتی کۆمەڵەگا، بونەتە روخسار و ناوەڕکی زۆربەی ماس میدیاکان و تەنانەت گەیشتوە بەئاستێک
کە هەندێ خەڵک پەنا ئەباتە بەر کاری ئابڕوبەرانە یا لەکەدارکردنی کەسایەتی خۆی لە
پێناو ناوبانگ و خۆدەرخستن!
هەژاری لە بیر و هۆشیاریدا گەورەترین زەمینەی
گەیشتن و بڵاوبونەوەی پوچگەراییە، پوچگەرایی و سیستمی پوچگەرایی هەوڵ دەدات ناوەڕۆک
و واتای فەلسەفی لە بیرکاری ئیقلیدس داببڕێ و زانستە گەردونیەکانی کۆپرنیکۆس لە
ناوەڕۆکە فەلسەفیەکەی دابماڵێ، یا هەوڵ دەدات ناوەڕۆک و پاشخانی فکری و فەلسەفی لە
دۆزینەوەکانی وەک زانستی جوڵە و هێزی یەکترکێش
کردنی نیوتن جیا بکاتەو زانستی بیۆلۆجی و بنچینەی جۆرەکانی داروین لە فەلسەفە داببڕێ
و وەک بابەتێک زانستی رووت و بێ گیان و راگوزەر تێپەڕێت و وەک ئێستا کەلەسەرجەم
زانکۆ و دامەزراوە زانستیەکاندا باوە ، بابەتە زانستی و فیزیایی و کیمیایی و گەردونی
و بیرکاریەکان تەنها وەک بابەتێکی وشک و دابڕاو مامەڵەیان لەگەڵ ئەکرێ و دەیئاخنە
گوێی خوێندکارەوە، لەچەندین قۆناغ پێناسەی زاراوەی (مادە ) لە فیزیادا کراوە بەوەی
کە هەر شتێک لە بۆشاییدا قەبارەی هەبێت و
شوێنێک داگیر بکات پێی ئەوترێت ماددە! بەڵام هەرگیز نەبیبراوە مامۆستایەک چ کە
ئامادەییەکان چ لە زانکۆ و پەیمانگاکان لەرووی فەلسەفیەوە باسی مادە بابەتێکی گرنگی
ناو فەلسەفە و کۆڵەکەی ململانێی مێژووی فەلسەفەیەو بیردۆز و دنیا بینیەی مادیانەی
هەیە بۆ لێکدانەوە و شیکردنەوەی دیاردەو دەرکەوتە سروشتیەکان و پەیوەندیە هەمەلایەنیەکانی
ژیانی کۆمەڵگا و گەشەکردنی ..یا رۆژێ بەدوای مانا فەلسەفەیەکی چەمکی زانستی (کە
مادە لەناوناچێت و ناهێنرێتە بوون ) نەگەڕان و لێکیان نەداوەتەوە بۆ فێرکارەکانیان!
هەرئەوەندە بەس نیە بڵێی زەوی خڕە و
زانستی گەردونی سەلماندویەتی کە زەوی بەدەوری خۆی و بەدەوری خۆردا دەسوڕێتەوە، لەکاتێکا
بەدراێژایی زیاتر لە ١٤ سەدە وبەتایبەتی تاساڵی ١٥٤٣ بۆچونی باو و ئایینی و سیاسی
ئەوەبوو کە زەوی مەڵبەندی گەردوونە و کەنیسەش مەڵبەندی زەوی و هەموو هەسارە و ئەستێرەکان
بێ جیاوازی بە دەوری ئەو پیرۆزیەدا ئەخولێنەوە !(٦)
سیستمی پروپوچی بیرۆکە و بۆچونێکی
راگوزاری ئاسایی و سادە نیە؟ سیستمێکە بەهەموو جومگە و شوێنە هەستیار و گرنگەکانی
کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و ستراکتۆری حوکمڕانیدا بڵاو بۆتەوە و لە لوتکەی هەرەمی بڕیار
و قسەی کۆتاییدایە!
مەترسی پوچگەرایی ئەوەیە کە بەرەو
فراوان بوون بچێت و ببێتە سیستەمێکی باوی کۆمەڵایەتی!
لەبەرامبەردا؛ جیهان و رۆشنبیری و
شارستانیەت دۆخێکە کە پاڵنەرە ئەخلاقی و مرۆیی و تێکۆشانی بەردەوام ئەیجوڵێنێ و گڕوتینی
پێ دەدا، ژیان ناوەستێ و ململانێ و کێ بڕکێ وەک داینەمۆی جوڵەی بەردەوامی ژیان
رووەو ژیان و خەون و خولیایەکی جوانتر و گەشاوەتر هەنگاو دەنێ و ناوەستێ.