گۆڕان لە نێوان سیاسەتی پەرتبون و حەشامەت دا
10/28/2021 7:06:00 PM
عەلی شەریف
ئایا ئەشێ خەڵک
تەنها ( هێزی کوێرانەی دەستی مێژوو بێت ؟)
• - پەرتبوون ؛
سیاسەت شوناسی
فرەیی و جیاوازی و وەستانەوەیە ، بە مانایەی گرێبەستی یەکەی بواری سیاسی کۆمەڵیە ،
ئاماژەی ئەو دەربڕینەگشتی و هاوبەشەی نێوان هەمو هاوڵاتیان و نێوان هەمو گروپ و پێکهاتە
کۆمەڵایەتیەکانە.
چارەنوسی هەر دەسەڵاتێکی
ستەمگەر کە یەکەی بواری سیاسی کۆمەڵ و رایەڵەکانی بەیەکەوەبەستنی دەروخێنێ ، ئەوەخۆیشی
دەروخێ . هەر دەسەڵاتیێکی سیاسی کە بونی
بەرهەڵستکار رەتبکاتەوە ، ئەوا خۆی رەتدەکاتەوە
وخەسڵەتی وەک « دەسەڵات سیاسی » لەدەست دەدات.
دەوڵەتیش
ناتوانێ کۆمەڵگە رەتبکاتەوە ، چونکە رەتکردنەوەی کۆمەڵگە رەتکردنەوەی خۆیەتی ، دەوڵەتی
ستەمکار هەمو شتێکە تەنها دەوڵەتی سیاسی نیە ، دەسەڵاتی ستەمکاریش هەمو شتێکە تەنها
دەسەڵاتی سیاسی نیە .
گرتنەبەری رێرەوی سیاسەتی داخراو ، گوتاری داخراو و نائەقڵانی بەرهەم دێنێت ،
گوتارێک کە دوور دەکەوێتەوە لە لۆژیک و مەعقولیەت و دەبێتە بەشێک لە لایەنگری یەکێ
جیاوازیەکان لە (راستگۆیی تەواو و درۆی تەواو ،ولائی تەواو و دژایەتی تەواو ، قبوڵکردنی تەواوەتی
و رەتکردنەوەی تەواو ، یالەگەڵمی یا دوژمن ، یاسپی یا رەش ..) ئەمە وادەکات هیچ بوار و ماوەیەک بۆ بژاردەی
تر نەهێڵێتەوە ، کە بوونی بژاردەی تر یەکێکە لە دیارترین شێوەکانی ئازادی .
دەسەڵاتی سەرکوتکەر
، گەل و گۆمەڵگەی گەیاندۆتە دووڕیانێک ؛ یا چاکسازی ریشەیی یا کارەساتی گەورە ، یا دیموکراسی یا وەحشیەت و
ناشارستانی ، یا رزگارکردنی کۆمەڵگە یا نقومکردنی هەموان ، یا سیاسەت یا شەڕ (١).
ئەو گوتارە
داخراوانە هەر وا ناروانێتە شەڕ کە درێژکراوەی سیاسەتە بەتەنها ، بەڵکو وا سەیری سیاسەت دەکات کە بنەمای وەک (
لایەنگیری و دژایەتی ) تەحەکومی پێوەدەکات ، دەسەڵات بەو چاوەوە نەیارەکانی دەبینێت
کە دوژمنن ، وەپێوستە بواریان پێ نەدرێ و لەبار ببرێن .
نەیارەکان لای
دەسەڵات هیچ جێگایەکیان نیە جگە لە زیندان یا گۆڕ یا دوورخستنەوە ، هەندێ جار یش دەگاتە ئەو رادەیەی کەبڵێ ؛ هەمو
ئەوانەی وڵائیان بۆ دەسەڵات نیە دوژمنی چاوەڕوانکراون .
بەرهەڵستکارەکانیش
جگە لە شەڕ هیچ شتێکی تر لەدەسەڵاتدا نابینن و خواستیانە بیبڕنەوە ، گوتاری هەردوکیان گوتارێکی دوانەیە ، یەکتر رەتکردنەوەی تەواو و
لەرووی بابەتیەوە یەکتری تەواو دەکەن بۆ هێشتنەوەی بارودۆخەکە وەک خۆی ، ئەو وتەیەی
کەئەڵێ سیستەمەکە هەموی باشە ، وەک ئەو وتەیەیە کە ئەڵێ سیستەمەکە هەموی خراپە .
گرفتی گەورەی
ئەو دوو گوتارە دژە ئەوەیە کە توانای نزیک
بونەوە و گفتۆگۆیان لەنێواندا نیە ، چونکە هەریەکە لەسەرێکی دژدا وەستاوە و خاوەنی
ئەوەی کەپێی وایە سیستەمەکەیان سەرکەوتوە و پێویستی بەهیچ چاکسازیەک نیە ، وەئەوانەی
بەرهەڵستکاریشن لایان وایە کە سیستەمی دەسەڵات شتێکی تیانەماوە بۆ چاکسازی بشێ !
هەردوولا نقومی
رەهایی رووت بونەتەوە و ئەویان لەگەڵ رەهایی تەواوی سەرکەوتنی سیستەمەکەیە و ئەوانی
تر لەگەڵ رەهایی تەواوی رەتکردنەوەی کۆی سیستەمەکەیە ، کە هەردووک گوتارەکە گوتاری
خراپ و داخراو و رەتکردنەوەی تەواوی بەرامبەرە کە کاریگەری خراپی لەسەر چاکسازی دیموکراسی
هەیە و بواری سیاسی کۆمەڵی وێران دەکات و رووبەر و سنوری لێکگەیشتن و گفتوگۆ ناهێڵێت
و پانتایی بۆ بژاردەکانی تر رەتدەکاتەوە ،
بێ بوونی
بژاردەی تر مانایەک نامێنێتەوە بۆ ئازادی ، بێ ئازادیش ژیان دروست ناکرێ ، نەبونی
ئازادی واتە کوشتنی ئیرادەی تاک ، مەترسیدارترین هۆکارێک لەسەر دنیای ئێمە لەباربردنی
ئیرادەی مرۆڤە ، کەمرۆڤ ئیرادەی زەوتکرا هیچ داهێنان و پێشکەوتن و نوێگەریەکی بۆ ژیان
لادروست نابێ و دەبێتە کارەکتەرێکی بێ ئیرادە و بێ جوڵە لەناو بازنە گەورەکەی ماشێنی
نەریتپارێزی و پرۆسەی نائەقڵانیدا .
هێزە بەرهەڵستکارەکان
دەبێ خوێندنەوەی ورد و تێگەیشتنێکی بابەتیان سەبارەت بە پەیوەندی و یەکێتی نێوان
دژەکان هەبێت و دنیابینیەکی ئەقڵانی و روونیان سەبارەت بە دەسەڵاتی سیاسی و لێکەوتەکانی
هەبێ و کاربە ئەقڵیەتی دەزگایی و دامەزراوەیی بکات و دوور بکەوێتەوە لەئەقڵیەتی هەرەمی
و گروپبەندی ، ئەگینا پەرتبوون و نایەکگرتوی گوتار و کار سەراپای ئامانج و دوارۆژی
جوڵانەوەی بەرهەڵستکاری وتەواوی کۆمەڵگە دەخاتە ناو بەرەیەکی پڕ وێرانەی مەترسیداری
گەورەوە .
• - ترس لە حەشامەت
؛
چەواشەگۆیی لۆژیکی
( پەنا بردن بۆ زۆرینە یا حەشامەت)
بیرمەندی گەلەکەمان
د. شاهۆ سەعید لە گفتوگۆیەکدا دەربارەی بیرکردنەوەی رەخنەیی ئەڵێ ؛( نەریتێکی خراپی
ئەقڵی مرۆیی « ئیگۆ سەنتریزم » ە (خود - نێوەندی )؛ کەدیارترین کۆسپی سایکۆلۆژییە
کە توانای بیرکردنەوەی رەخنەیی لاواز دەکات یا بەتەواوی لەناوی دەبات .
ئیگۆ سەنتریزم ؛ ئەوکاتەیە
کە مرۆڤ خۆی لێ دەبێتە چەقی گەردون وگۆشەنیگای خۆی لێ دەبێتە دروسترین و رەواترین
گۆشەنیگا )
هەروەها لە تەوەرێکی
تردا ئەڵێ ؛( چەواشەگۆیی لۆژیکی یا پەنابردنە بەرزۆرینە یا حەشامەت ) ئەوانەی ئەم
جۆرە لە فۆڵەسی ( هەڵە ، ناهەقی ) پەیڕەو دەکەن و پێیان وایە هەمیشە زۆرینە لەسەر
هەقە ، یان قەناعەتیان وایە یاخیبوون لە زۆرینە مرۆڤی بیرکەرەوە توشی گۆشەگیری دەکات
وکاریگەری خراپی لەسەر پێگەی کۆمەڵایەتی دروست دەکات ، بۆیە دەبینین زۆربەی ئەوانەی
کەخۆیان وەک نەیاری دەسەڵات نمایش دەکەن لەسەنگەری حەشامەتی خەڵکدا خۆیان دەبیننەوە
، بەڵام لەراستیدا ترس لەحەشامەت هیچی کەمتر نیە لەترس لە دەسەڵات .
مەراییکردن بۆ
حەشامەت وەک مەراییکردن بۆ دەسەڵات مەتریسدارە .)
سەفسەتەی سیاسی
و چەواشەگۆیی میللی دوو دیوی یەک نەخۆشین کەدەبنە کۆسپ لەبەردەم بیرکردنەوەی رەخنەییدا
، ئەگەر مرۆڤ نێرەر ی گوتاری چەواشەکاری بێت یا وەرگرێکی (پاسیف ) هیچ نەکردو یا
ناچالاکی گوتارەکەش بێت لەهەردوو بارەکەدا
دەبێتە فەرمانبەرێکی ماشێنی سیاسی یا کۆمەڵایەتی .
هەمو بیرکردنەوەیەک
زادەی هەلومەرجی کۆمەڵایەتی و ئابووریە و قابیلی گۆڕانە ، بیرکردنەوەی رەخنەیی فێرمان
دەکات بەئاسانی فریو نەخۆین لەئاست بانگەواز و تەڵەکانی دەسەڵاتی سیاسی و کۆمەڵایەتی
و ئایدیۆلۆژیدا ، تانەچینە ژێر باری ململانێیەک کە بژاردەی خۆمان نیە و نەکەوینە تەونی
شەڕێکەوە کەتەنها رۆڵی سوتەمەنی یان کۆمبارسی بێکار بگێرین ، بەڵام هاوکات دیدێکی
گەردونیمان دەداتێ تا دابەشبونی تر و جیاوازی تر ببینین . کاتێک چاویلکەی رەخنە لەچاو دەکەین هەندێ
جیاوازی لەنێو واقیعدا دەبینین کەپێشتر بێ ئاگابووین لێیان و لەبەرامبەردا هەندێ جیاوازی
دەپۆکێنەوە یان کاڵدەبنەوە کە پێشتر بە جیاوازی جەوهەری و قوڵ بینیومانن ، هەمو رەوتە
فاشیست و دەسەڵاتگەرەکان کار لەسەر زەقکردنەوەی هەندێک جیاوازی و سڕینەوەی هەندێکی
تر دەکەن ، لەهەردوو حاڵەتەکەدا پەنا بۆ چەواشەگۆیی لۆژیکی و جوڵاندنی غەریزەی گوێڕایەڵی
دەستە جەمعی دەکەن.
کەسێک رەخنەییانە
بیربکاتەوە ناچێتە ململا نێیەکەوە کەبکەرەکانی پاسەوانی شوناسی خێڵ و ئیتنی ومەزهەبی
و ئایدیۆلۆژیەکان بن .
«کارل مارکس »لە
(الپانی عشر من برومیر لویس بونابرت ) دا ئەڵێ ؛ نەریتگەری هەمو نەوە مردوەکان وەک
قورسای شاخەکانی ئەلبە لەسەر دەماغی زیندوەکان .
داب و نەریتێک
کە پیرۆز و وەک بەهایەکی باڵای کۆمەڵایەتی و زۆرجاریش بوە بەبەشێک لەکلتور و سەراپای
گەلێک یا کۆمەڵگەیەک پەیڕەوی لێ دەکات و کراوە بەشتێکی باو و رەوایی خۆی وەرگرتوە
بەبێ ئەوەی بتوانرێ و یا لەناو هەناوی ئەو کۆمەڵگەیەدا وەک هەر بابەت و چەمک و تێزێکی
تر بخرێتە ژێر چاوی رەخنەی زانستی و بابەتیانە و دوور لە پیرۆزی و نەریتپارێزی لێی
بکۆڵرێتەوە .
بیرکردنەوەی رەخنەیی
فێری ئەوەمان ئەمان ئەکات کە بواری بیرکردنەوە و لێکۆڵینەوەی ورد و بێ لایەن و
زانستی و ئەکادیمی و بابەتیمان دەکات دوور لە گرنگی و پیرۆزی و رەوایەتی جەماوەری
و ئەقڵی رووت ، هەر تەنها لەسەر پەڕاوە پیرۆزکراو و بابەتە ئاینی و ئەفسانەو چیرۆک
ومێژووی ئاینەکان نا بەتەنها ، بەڵکو لەسەر هەمو چەمک و تیورو ئاراستەو بۆچون و سیستەمێکی
سیاسی و حوکمرانی و بابەتە فەلسەفی و بیروباوەڕ و تەنانەت چەمک و تێگەیشتنە باوەکانی
مێژووی نوێ و هاوچەرخ ، هەر ئەم هۆکارەشە کە چەندین فەیلەسوف و نوسەری بەناوبانگ
دوودڵی و مەترسی خۆیان سەبارەت بەو بۆچونە نەشاردۆتەوە و رای خۆیان دەربڕیوە ، کەدەکرێ
رای بیرمەندی گەورەی فەرەنسی ( الکیس دی تۆکڤیل ١٨٠٥ - ١٨٥٩ز ) کتێبێکی لەدوو بەرگدا
بە ناونیشانی دیموکراسی لە ئەمەریکا لە ١٩٥٠ دا نوسیوە ، هەروەها توێژەر جۆن سیتوارت
میل (١٨٠٦ - ١٨٧٣ز) کتێبێکی لەوبارەیەوە نوسیوە و هەردووکیان مەترسی ئەوەیان هەبوە
کە دیموکراسی وەک حوکمەکانی پێشتر بەدەستی زۆرینەوە ببێتە حوکمێکی ستەمکار و ، مافی
مرۆڤ و داهێنانەکانی وێران بکات ، هەروەها ئەڵێت هیچ کام لە لایەنگرانی سیستەمی دیموکراسی
ئەوەیان نەسەلماندوە کە پێکهێنانی سیستەمی دیموکراسی هەموو هەڕەشەکانی سەر ئازادی
نەهێڵێ ؟ بەپێچەوانەوە ئەم دوو بیرمەندە لایان وابوە کە ئەم سیستەمە بەرەو ستەمگەری
زۆرینە دەگۆڕێ !
هەندێک لە بیرمەندەکان
دەربارەی دیموکراسی وتویانە کە ؛ دیموکراسی خەونی سەدەی هەژدە و لەسەدەی نۆزدەدا جێ
بەجێکراوە و بوە کێشە بۆ سەدەی بیست، وەیەکێ لەو گیروگرفت و کەموکوڕیەی دیموکراسی
ئەوەیە کە خواستی گەشەی گەندەڵی لە میکانیزمی سیاسی و ستەمگەری زۆرینە و کەمتەرخەمی
جەماوەری لێ دەکەوێتەوە ، بۆیە هەندێ جار خەڵک ئەبێتە قوربانی دیوەشاراوەکەی تری ئەم
چەمک و بەها باوانەی کە بونەتە چوارچێوە و رێڕەوی خوپێوەگیراو و کوێرانە پێرەو
کردنی ، یا بون بەبەشێک لە مێگەل کە خەسڵەتێکی دواکەوتوی شوێنکەوتوی کوێرانەیە و بێ
تێروانین و بیرکردنەوە خۆفڕێدان و خۆخستنە خوارەوەیە بۆ ناو پرس و بۆچونێک یا رەفتارێک
هەر لەبەر لەگەڵ کەوتن وقەناعەتکردن بەوەی زۆرینە یا حەشامەت لەسەر حەقە و ترس لە
تاک کەوتن و تەنها مانەوە ..
کە ئەمە هەڵەگەورە و مەترسیە راستەقینەکەیە کەلای تاک بیرکردنەوەی رەخنەیی ونە و بابەتی چەواشەگۆیی
لۆژیکی « پەنابردن بۆ زۆرینە یا حەشامەت جێگەی بیرکردنەوەی رەخنەیی دەگرێتەوە .!