شۆڕش و شۆڕشی پێچەوانە !
5/28/2022 12:36:00 PM
عەلی شەریف
بەشی یەکەم : ناساندن
بەشی دووەم / رۆڵی دەوڵەتانی ئیمپریالی
بەریتانی ،فەرەنسی و ئەمەریکی لە بەرپاکردنی شۆرشی پێچەوانە لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا .
زۆربەی شۆڕشەکان دید و ئاراستەکردنیان لەدوای روخانی رژێمەکان دەوەستێ و دەستەپاچە ئەبن لەسەر بڕیاردان و قسەکردن لە سەر کاری داهاتوو ، بەجۆرێک کە شۆڕش و ئاکامەکەی لەخاڵێکدا دەوەستێ و بەرە بەرە رەنگی رژێمی پێشوو ئەگرێ .
بەشی یەکەم / ناساندن :
شۆڕش چیە ، چی دەربارە دەزانین ؟
شۆڕش بەمانا تەواوەکەی وشە واتە ؛ هەڵگێرانەوەی سیستەم و پێکهاتەی سیاسی وکۆمەڵایەتی و مەعریفی و ئایدیۆلۆژی و ئەخلاقی و لەبەریەک هەڵوەشاندنی هەمو سەوابت و پیرۆزیەکان و تکشکاندنی سەرجەم کۆسپەکانی بەردەم ئازادی و خۆشگوزەرانی و پێشکەوتنی مرۆڤ .
شۆڕش واتە ؛ یاخی بونی هێزە کۆمەڵایەتیە چەوساوەکان دژی ئەو هێزانەی کە دەستیان گرتوە بەسەر هەمو بوارەکانی وەک ژێرخانی ئابوری و بونیەی کۆمەڵایەتی و سەرخانی دامەزراوەیی و سیاسی ، هەروەها دژی بژاردەی دەسەڵات و هەمو لایەنگرانی رژێم .
شۆڕش واتە بەردەوامی ، واتە کاری شۆڕشگێرانە
شۆڕش خاڵێکی دیاریکراوی نیە تیا بوەستێ ، بەپێچەوانەی بزاوتی ریفۆرم یاچاکسازی (کە لەچوارچێوەی خودی سیستەم دا داواکاری و پێشنیاری چاکسازی هەیە نەک دەرچون لە چوارچێوە گشتیەکەی سیستەمی سیاسی !)
شۆرش بەردەوامی هەیە و هەمیشە ئەبێ لە هێرش دا بێ ، شۆرشی بەردەوام دروشمەکانی نە لەیاسا هەبوەکان و نە لە مێژوو وەردەگرێ ، بەڵکو لە خەونەکانی مرۆڤ بە ئازادی و رەفاهیەتەوە .لە ویستەکانی لە دۆزینەوەی ماناو واتایەک بۆ ژیان و لە حەزی مرۆڤ بۆ دۆزینەوەی خۆی ، شۆرش تاکە بریاری ( راست ) نیە ، بەڵکو ئەوە بڕیاری مرۆڤە بۆ بەدەست هێناوەی خۆی ، لەپێناو ئەوەی خۆیەکی رێزلێگیراو بێت .(١)
دەسەڵات بەیەک لێدان ناکەوێ !
چونکە لایەنگرانی رژێمی لابراو ئەویش پەچەکرداری دەبێت ، وەک پەچەکردارەکانی دوای شۆرشی فەرەنسی ١٧٨٩ و شۆرشی ئۆکتۆبەری روسیای ساڵی ١٩١٧ ، بۆیە دەبێ زۆر وەدبین بتوانین شۆرش و شۆرشی پێچەوانە لەیەکتر جیابکەینەوە .
هەمو کارێک کاردانەوەی هەیە ، بۆیە هەمو شۆرشێکیش رووبەروی شۆرشێکی پێچەوانە دەبێتەوە ،
هیچ شۆرش و راپەرین و سەرکەوتنێک لەبەرژەوەندی هەموو چین و توێژ و پێکهاتە کۆمەڵایەتیەکانی گەلدا نیە ، توێژو پێکهاتە هەیە بەرژەوەندی ئابوری و کۆمەڵایەتی لەگەڵ سیستمی سیاسی دەسەڵاتداری روخاودا هەبوە ، بۆیە ئەو توێژو پێکهاتە لەخەڵکە لەگەڵ لایەنگرو دەستەودائیرەی کۆنی دەسەڵاتی لەناوچودا لەسەرەتادا وەک بەرەیەکی نارێکخراوی دژە شۆڕش و سەرکەوتن و گۆڕان و ئاڵوگۆڕیەکان دەردەکەون و دواتر لەبەرەیەکی فراوانتردا وەک بەرەی شۆڕشی پێچەوانە دژی شۆڕش و گۆڕان و ئاڵوگۆریە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و تەواوی بونیەی نوێی سیستمی سیاسی دەوەستنەوە و دەکەونە دژایەتی کردنی ..
لەدوای بەئاکام گەیشتنی شۆرش و راپەرینەکان لەناو خودی بەرەی شۆرش و زۆرێک لەسەرکردەکانیدا دوو بۆچوون و رای جیاواز سەر هەڵ دەدات ، هەندێکیان لایان وایە شۆرش بە مەبەست و ئامانجەکانی خۆی گەیشتوە و کاری شۆرشی ئەوان لێرەدا ئەوەستێ و بەکۆتا ئەگات ،
بەڵام بەلای بەرەی دووەمەوە ( کەزۆر جار کەمایەتیە ) پێیان وایە ئەمە خاڵ و قۆناغێکی شۆرشە و نابێ کاری شۆرش و ستراتیژی شۆرش کە ئاڵوگۆر و گۆرانی ریشەییە لە ستراکتۆری گشتی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی دا لە قۆناغێکی دیاریکراودا بوەستێ ، چونکە خواستی مرۆڤ لە ئازادی و خۆشگوزەرانی و پێشکەوتندا بێ سنورە و ئەبێ شۆڕش هەمیشەیی و بەردەوامی هەبێ .
بۆیە لەئەنجامدا ( بەشێک لەو توێژ وپێکهاتەی خەڵک کە زەرەر مەند بوون لەشۆڕش و ئاڵوگۆڕە نوێیەکان ) کەدژی شۆرش و پەیامەکەی دەوەستنەوە ،هاوشانی ئەو سەرکردەو بەرپرسانەی کە دوای سەرکەوتنەکان لایان وایە شۆرش ئەرکی بەکۆتا گەیشتوە لە خاڵێکدا بەیەک دەگەن و بە جیا لەیەکتری خزمەت بە دۆزی شۆڕشی پێچەوانە دەکەن کە سەرقاڵی کارو بەرژەوەندی و ژیان و گوزەران و دروستکردنەوەی خۆیان دەبن لەناو ئەو پرۆسە ئاڵۆزە فرە رەهەندەی ژیانی سیاسی نوێدا !.
ئەوەی جێگەی هەڵوەستە و پرسیارە سەبارەت بەکاریگەری و رۆچونی ئەم رەوتە دژ بە شۆرش و راپەڕینەیە بۆ ناخی خەڵک و بەشێکی فراوانی جەماوەری کورستانە ؟
ئایا ئەم هەست و تێروانیە دژە شۆرشە هۆکارەکەی تەنها ناوخۆیین و دەسەڵاتی سیاسی لێی بەرپرسیارە یا هۆکاری دەرەکی و وڵاتانی هەرێمی و دەولی بەشدارن لە رێگری و وەستانی شۆڕش و کۆنترۆڵکردنی کاریگەریەکانی ؟ .
ئایا ئەم هەست و بۆچونە ، شتێکی خۆبەخۆیی و خۆڕسکە یا فەلسەفە و گوتارێکی تایبەتی لەپشتە ؟
هەروەکو پێشتر باسمان کرد شۆرش لەکۆمەڵێ توێژی جیاجیاو پێکهاتەی چینایەتی جیاواز پێک دێت ، بۆیە هەریەک لەو توێژو پێکهاتە کۆمەڵایەتیە جیاوازەش مەرام و بەرژەوەندی جیاو و داخوازی جیاوازی هەیە کە هەندێکی ناکۆک و ناتەبایە لەگەڵ پرۆژەو بەرنامەی شۆرش بۆیە ئەشێ هەر لەخودی ئەو توێژە یا پێکهاتە چینایەتیەشدا رەگو ریشەی ناکۆکی و ململانێ و جیاوازی لەسەر داهاتوی شۆرش و سیستەمی حوکمرانی سەرهەڵبدا ، شانبەشانی ئەم ململانێ و ناکۆکیە ناوخۆیەش ، لایەنی دەرەکی لە دەوڵەت و دەسەڵاتدارانی ناوچەکە کە بەرژەوەندی ئابوری و سیاسیان لە مانەوەی سیستەمی پێشوودا بوە هەوڵ دەدەن بەهەر نرخێ بێت کاردانەوەی نەرێنی بنوێنن و هانی لایەنگرو توێژ و پێکهاتە زەرەر مەند و وەلانراوەکان بدەن و دژی شۆڕش و باری دۆخی نوێ بوەستنەوە ، بۆیە شۆرش و راپەرینەکان نەک هەر لە ناوخۆ بەڵکو لە دنیای دەرەوەش دژایەتی دەکرێن و هەوڵی تێکدان و رێگری لەسەرکەوتنی دەکەن کە دەکرێ نمونەی شۆرشی فەرەنسی ساڵی ١٧٨٩ی زاینی وەک نمونەیەکی زەقی شۆرشی پێچەوانە وەربگرین ؛
کاتێ شۆرشی گەلی فەرنسا لەساڵی ١٧٨٩ زاینی سەرکەوت و دەسەڵاتی مەلیکی لۆیسی ١٦ی روخاند ،جگە لەوەی دەسەڵاتی سیاسی روخاند لەگەڵ ئەوەشدا لێدان بو لە بەرژەوەندی چەندین توێژی مشەخۆر و پێکهاتەی چینایەتی جیاواز وەک بەگزادەکان و پیاوانی ئایینی و ئەشراف و خانەدانەکان و خاوەن زەویە گەورەکان لەلایەک و لەلایەکی تریشەوە کاریگەریەکانی مەترسی خستە سەر دەسەڵاتە ستەمکارەکانی تری ئەوروپا بۆیە هەریەک لە ئیمپراتۆریەتی نەمسا و بروسیا وبەریتانیا و هۆڵندا و اسپانیا بۆ بەگەژداهاتنەوەی شۆڕشی فەرەنسی هاوپەیمانیەتیەکیان دروست کرد کە هاوکاری زۆری هێزو پێکهاتە زەرەر مەندەکەی ناخۆی فەرەنسایان کردو بەهەمو شێوەک کەوتنە دژایەتی کردنی شۆرش و پایەسەرەکیەکانی ، بەم شێوەیە و بۆ ماوەی ٣سێ ساڵ لە شۆرشی پێچەوانە لەئاکامدا شۆرشی گەلی فەرنسا سەرکەوت و توانیان گەلەکۆمەکێی دەرەکی و هەوڵە دژە ناوخۆییەکان سەرکوت بکەن و لەساڵی ١٧٩٣ لە مەیدانی شۆڕش ملی قەیسەریان بە مەقسەڵە پەڕاند ! (٢)
خەسڵەتەکانی شۆرشی پێچەوانە چین ؟
شۆرشی پێچەوانە دوو رووی هەیە ، روویەکی (دامەزراوەیی) ە کەخۆی لە دامودەزگا کاریگەرەکانی ناو کۆمەڵگە ودەسەڵاتدا دەبینێتەوە ، رووەکەی تریشی (دەروون) یە کە دەکەوێتە ململانێ لەگەڵ روئیا و بۆچون و هیوا و کوشتنی ئەو روحیەتەی کە شۆرشی دروستکرد ،وە کۆتایی هێنان بە روحیەتەی کە شۆرش لێیەوە هەڵگیرساوە ئامانجێکی ستراتیژی شۆرشی پێچەوانەیە و بێ هێنانەدی ئەو ستراتیژە هەرەشەکانی شۆرش کۆتایی پێ نایەت لەبەر ئەوە شۆرشی پێچەوانە هەوڵ دەدات روحی شۆرش بکۆژێ و لەشاڕێی خۆی لای بدات ، لەپێناو ئەو ئامانجەدا شۆرشی پێچەوانە گەشەدەکات و لەناو کۆمەڵگەدا فەلسەفە و گوتاری خۆی بڵاودەکاتەوە کە ٣سێ چەمک لەخۆ دەگرێ ئەوانیش ( چەمکی سەرکردە ،چەمکی دواکەوتن ، چەمکی واقعی ) کە لەخوارەوە کەمێک باسی رۆڵی هەریەک لەو چەمکانە دەکەین لە پرۆسەی شۆرشی پێچەوانەدا ؛
یەکەم / چەمکی سەرکردە یا سەرۆک ؛
یەکێک لەئامانجەکانی شۆرشی پێچەوانە زیاتر دەرخستن و گەورەکردنی کەسێتی سەرکردە یا سەرۆکە ، هەوڵ دەدات پێگەی سیاسی و رۆڵ و کارگەری سەرۆک گەورەبکەن و سەرۆک وەک رەمزی سەرکەوتن و بەردەوامی و مانەوە وێنابکەن ، لەبەرامبەردا رۆڵ و پێگە و کاریگەری تاک و گەل بچووک و بێ ئەرزش لەقەڵەم بدەن ، وەزۆر جار ئەوە بڵاودەکەنەوە کە ( ئەوەی کە ئاوات و ئامانجەکانی گەل دابین دەکات سەرۆکی بە توانا و بەهێزە ) ئەم رستانە وەک دروشم سەبارەت بەسەرۆک چەند جارە بڵاودەکەنەوە کە مەبەستیانە سەرکەوتن و ئامانجەکان لە بوونی سەرۆکدا بەرجەستەبکەن و کەسی ئاسایی دوور بخەنەوە لەوەی کە ئەو مێژووی دروستکردوە ، بۆیە شۆرشی پێچەوانە ئەیەوێت بەخەڵکی ئاسایی بڵێت کە ( مێژوو گەورەکان دروستی ئەکەن نەک خەڵکانێکی هاوشێوەی تۆ )، هەروەها ئەیەوێت بە خەڵک بڵێ کە ئەوە سەرۆکە بەنوێنەرایەتی ئێوە و لە پێناو ئێوەدا ئەرکە گرانەکان ئەنجام دەدات کە بەئێوە ناکرێ ، وەئەبێ ئەوە بزانن کە ئەوە خودی سەرۆکە لێپرسرواێتی کۆمەڵگە هەڵدەگرێ نەک ئێوە ! بێ لەبەر چاوگرتنی ئەوەی کەئەوە هەر گەل بوو شۆرشی ئەنجانداو هەستی بە لێپرسراوێتی راستەوخۆ کرد لەبەرامبەر کۆمەڵگەو هیچ سەرۆکێکیش نەبوو بڵێ ئەوە بەبوێنەرایەتی من بکەن !
مەبەستیانە رۆڵ و پێگەی گەل بچوک بکەنەوە و خەڵک داماڵن لە ئیرادە و کاریگەری لەسەر جوڵانەوە و مەیدانی سیاسی کاڵبێتەوە و خۆی رادەستی ئیرادە و مەرامی سەرۆک بکات ، بەمەش شۆرش یەکێ لە بنەما هەرە دیارەکانی خۆی لەدەست دەدات کە بەشداری سیاسی و رۆڵی پێکهاتە جیاوازەکانە لە پرۆسەی هەنەلایەنی سیاسیدا لە وڵات .
دووەم / چەمکی دواکەوتن :
شۆرشی پێچەوانە هەوڵ دەدات لەسەر بەدواکەوتوویی ناوەزەند کردنی گەل بژی ، واتە دەیەوێت بڵێ تەواوی گەل لە دۆخی دواکەوتوویی دا دەژیت و گەل پێکهاتەیەکی دواکەوتوە ، ( بەپێچەوانەی سەرەتاکانی شۆرش کە ئەوکات ئەیان وت بەئیرادەی گەل سەرکەوتین !).
شۆرشی پێچەوانە بە چڕی کار لەسەر ئەم چەمکە دەکات و هەوڵ دەدات ئەم وتانە وەک کارێکی دووبەرەکی یا برەودان بەململانێ لەناو خودی سەربازگەی شۆرشدا دروست بکات .
بۆنمونە لە ژیانی سیاسی و پرۆسەی هەڵبژاردندا لەوانەیە ئەنجامی دەنگدان بە پێی ویستی حزب نەبێ ، یا خەڵک نەتوانێ پەیام و پرۆژەی قوڵی حزب بەئاسانی و سانایی جێ بەجێ بکات کەئەمە ئەگەر زۆر بەنەرمی و بەئاگاییەوە حزب رەفتاری لەگەڵ نەکات درز و کەلێنێکی گەورە لە نێوان خەڵک و حزبدا دروست دەبێت ، کەلەوانەیە هەندێ بۆ هۆکاری دواکەوتویی خەڵکی بگێڕنەوە یا گەل بە دواکەوتوو بزانن و خۆیان بە رۆشنبیر و هوشیار . لێرەوە جیاوازی و بۆچونی ناچونیەک لەسەر گەل و چەمکی دواکەوتنی گەل وەک چەند وتە و قسەو قسەڵۆکێک لەناو هەناوی شۆرشدا چەکەرەدەکات وەک ( گەل لەو ئاستەدا نەبوو شۆرش بکات ، یا گەل لەزمانی سیاسەت نازانێ و تەنها لەزمانی نان تێ دەگات ، یا گەل خەڵکێکی دواکەوتوی ناهوشیاری بێ توانایە ..…) ئەو دەستەواژانە زۆر جار لە دەمی کەسانی بەناو هوشیار و بژاردەی حزبدا دەبیسترێ کە مەیلی بوغزاندنی خەڵک و بۆنی رق لێبوونەوەی خەڵکی لێ دێت .
ئەم جۆرە دەربڕین و هەستە هاوتەریبە لەگەڵ ویست و ئامانجەکانی شۆرشی پێچەوانە چونکە شۆرشی پێچەوانە لەوە گەیشتوە کە ستراتیژی ئەو کاتێ دێتەدی کە گەل لە گرنگترین چەک دابماڵی کەئەویش چەمکی ( گەلی هوشیار و بەتوانایە ).
سێ یەم / چەمکی واقیعی :
شۆرش لەسەرەتادا لەبارێکی کۆدەنگی و رێککەوتنێکی پێکەوەیدایە بەڵام پاراستنی ئەم کۆک بون و کۆدەنگیە کارێکی ئاسان نیە ، چونکە کۆدەنگی دۆخێکی هەمیشەیی نیە و ئەوەی ئەم جۆرە گردبونەوە و کۆکردنەوەی خەڵکی لێ کەوتۆتەوە کۆمەڵێ بارودۆخ و بابەتی جیاواز و فرە رەهەندن . کە ئەرک و کارێکی گرانە لە قۆناغی دوای شۆڕش پارێزگاری لێکردن و هێشنەوەی ، بەتایبەتی دوای ئەوەی کە دێتە سەر داواکاری و دنیابینی شۆرش بۆ ئایندە و پرسی ماهیەتی سیستەمی سیاسی کۆمەڵگەی دوای شۆرش .
پرسی رووبەروبونەوە و هەڵکردن لەگەڵ واقیعی دوای شۆرش و چۆنیەتی مامەڵکردن لەگەڵ جێماوی رژێمی کۆن و ئاڵوگۆڕی و پێشهاتەکان پرس و ئەرکێکی گران و ئاڵۆزە ، پرسی پاککردنەوە و پرسی چاکسازی ، ئیدارە و سیستەمی نوێ هەمو ئەوانە بێ ئاستەنگ و دڕک و داڵ نین ، جگە لەوەش مەسەلەی شۆڕش کارکردن و پەیداکردنی ئەزمون و رۆیشتنی پلە بەپلەیە ، لەم پرۆسە ئاڵۆز و ئەزموونە سەرەتایەدا ئاساییە کە راو بۆچونی جیاواز و خوێندنەوەی جیاواز لەمەڕ ئەرک و کۆی کارەکانی داهاتوی شۆرشدا سەرهەڵبدات و ململانێ و ناکۆکی لێ دروست ببێ کە ئەمە بەشێکە لە ژیانی شۆرش و لێ جیانابێتەوە ، بەڵام لەم کاتەدا جەستەی شۆرش دەبێتە ناوەندێک یا مەیدانی دوو جۆر لەخەڵک و دوو جۆر لە ئاراستە ، ئەوانەی کە خوازیارن شۆرش باش بێت و خوێندنەوە و شاڕێی خۆی ون نەکات و سەرکەوێت و ئەم قۆناغە سەختە تێپەڕێنێت ، لەبەرامبەریشدا کۆمەڵێ خەڵکی تر هاتونەتە ناو شۆرش و دەیانەوێت بەشێوازێک لە شێوازەکان شۆرش دەستبەرداری ماهیەتی شۆرشگێرانە و پرۆژە تازەکەی لە گۆران و ئاڵوگۆری لەکۆی سیستەمی ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و کلتوری خۆی ببێت و واقیعی باو قبوڵ بکات و بیگەڕێنەوە بۆ ناو دنیاکۆنەکەی رژێمی لادراو ، کە ئەمەی دووەمیان رێک بەرنامە و خواستی شۆڕشی پێچەوانەیە و هەوڵ دەدەن کە لەژێر بیانووی واقیعدا سیماو دنیای سیستەمی کۆن بگێرنەوە .(٣)
ئەم سێ کوچکە فکریەی چەمکی ( سەرۆک ، گەلی دواکەوتو ، واقیعی ) کە کۆڵەکەی سەرەکی شۆرشی پێچەوانەن گرنگی گەورەیان گێراوە لە شێواندن و لە بەلاڕێدابردنی رەوتی شۆرشەکانی گەل و لادانیان لە شاڕێ و رێرەوی ئازادیخوازانە و سەرفرازانەی خەڵک .