ئێران ; وەک جەمسەرێکی گرنگی کەنداو
2/1/2023 1:05:00 PM
90 جار خوێندراوەتەوە
عەلی حەمە
کەنداوی عەرەبی بەشێکی گرنگی ستراتیجی ئەمەریکا پێک دەهێنێت و چارەنوسی زۆربەی
دەوڵەتانی ناوچەکەش بەستراوەتەوە بەم ستراتیجەوە.
*~ ئەهوازی عەرەبی لە بەرامبەر سلێمانیدا :
لە رێکەوتنی ئەرزەرومی دوەمی ئایاری
١٨٤٧ نێوان سەفەوی و عوسمانیەکان ، ئێرانیە سەفەویەکان دەستیان لە داخوازی دەسەڵاتدارێتی
ناوچەی سلێمانی و دەوروبەری هەڵگرت و وازیان لەسلێمانی هێنا بۆ عوسمانیەکان ، لەبەرامبەردا
عوسمانیەکان رازی بون بەشێک لە ئاوی شەگی عەرەب و خاکی ناوچەکە تا شاری ئەهوازی عەرەبی
( پایتەختی هەرێمی خوزستان ) بخەنە ژێر رکێفی دەسەڵاتدارێتی سەفەویەکان بە نێوەندگیری
هەردوو زلهێزی ناوچەکە لە بەریتانی و روسەکان .
*~ ئێران لەسەردەمی محمد رەزا شا پەهلەوی
وەک پۆلیسی ناوچەکە وابو بۆ ئەمەریکا بەتایبەتی لە گەرمەی شەڕی ساردا لەبەرامبەر هەوڵەکانی
یەکێتی سۆڤیەت بۆ گەیشتنی بە ئاوە گەرمەکان .
ئێران کۆڵەیەکی پتەوی سەرچاوەی وزە و پێگەیەکی جیوپۆلیتکی گرنگ بو بۆ ئەمەریکا
دەستەبەر کردبو کە بەوهۆیەشەوە لەلێوارەکانی یەکێتی سۆڤیەت نزیک ببوە و بەئاسانی دەیتوانی
لە ئاسیای ناوەڕاستدا هەڵسوڕێ .
محمد رەزا شا لەسەرەتای حەفتاکانی سەدەی رابردوەوە گەرچی لەناوخۆ هەندێ
چاکسازی ئەنجام دەدا بەڵام بە پێچەوانەی خواست و ئاراستەی بەرژەوەندیەکانی ولایەتە
یەکگرتوەکانی ئەمەریکا دەجوڵایەوە و بەتایبەتی لەرێگەی ئۆپیکەوە لەهەوڵی بەرزکردنەوەی
نرخی نەوت دابو ، جگە لەوەش بایی نزیکەی ٥ پێنج ملیار دۆلار فرۆکەی جەنگی و کەشتی
و دەبابە و رۆکێت و چەکی جۆراوجۆری لە ئەمەریکی و رۆژئاواییەکان کڕی بو کەئەوە زۆر
لە پێداویستیە بەرگریەکانی خۆی زیاتر بوو ، وەلە پێشهاتێکی چاوەڕوان نەکراودا لە
٣٠ -١١ - ١٩٧١ دا هێرشی کردە سەر هەر سێ دورگەی ( گنبی گەورە و گنبی بچوک و ابو
موسی ) ی وڵاتی ئیماراتی یەکگرتوی عەرەبی و داگیریکردن .
*~ کوردەکان لەبەرامبەر شگ العرب دا ؛
ناوچەی سنوری شگ العرب و چۆنیەتی کەشتیوانی تیایدا و تاگەیشتن بە کەنداوی عەرەبی ناوچەیەکی جێ ناکۆک و بەردەوام جێگەی مشتومڕی ئێران
و عێراق بوە ، دوای هەوڵی ساڵی ١٩١١ و هێناوە سەرمێزی گفتۆگۆ لەساڵی ١٩٣٧ و دواتر
لەساڵی ١٩٦٩ و رێککەوتنی ٦ی ئازاری ساڵی ١٩٧٥ ئەم کێشەیە بەچارەسەرنەکراوی مایەوە و بەردەوام ئێران و ئەمەریکاو
سعودیە و اسرائیل هانی شۆڕش و یاخی بونی کوردەکانی کوردستانی عێراقیان داوە دژ بە
دەسەڵاتی حکومەتە یەک لەدوایەکەکانی عێراق و حکومەتی عێراقیش بەتایبەتی بەعسیەکان
هان و ختوکەی هەستی نەتەوەیی عەرەبی خەڵکی ئەحوازی عەرەبیان داوە و زۆر جار ئاڵۆزی
و راپەڕینی گەورەیان لەهەرێمەکە لەدژی دەسەڵاتی محمد رەزا شا ئەنجام داوە ، بۆیە رێکەوتنامەی
جەزائیر لەسەر کێشانی وێنەیەکی تازەی سنوری و دەست بەرداربونی هاوکاری و پشتیوانیەکانی
شۆڕشی کورد و خەڵکی ئەحوازی لێکەوتەوە کە ئەوە سەقامگیری زۆری بۆ عێراق و کۆمپانیا
وەبەرهێنەرە روسیەکان دابین کرد و پانتاییەکی ئابوری فراوان و پەیوەندی بازرگانی جۆراوجۆری
کاڵا و چەکی روسی لێکەوتەوە .
رێککەوتنامەی جەزائیری ٦ی ئازاری ١٩٧٥ کەلەنێوان محمد رەزا شا و سەدام حسێنی جێگری سەرۆکی عێراق و بە نێوەند گیری هواری
بومدینی سەرۆکی ئەوسای جەزائیر ئیمزا کرا ، هیچ کام لە ئەمەریکی و دەوڵەتانی کەنداو
بەتایبەتی کوێت و سعودیە خۆشحاڵ نەبون و بەپێچەوانەوە ، ئەمەریکاو اسرائیل پێیان
وابو محمد رەزا شا کەوتۆتە ژێر کاریگەری بریژینیفی سەرۆکی یەکێتی سۆڤیەت و هەڕەشەکانی
لە ئێران کە لەگەڵ عێراق رێک بکەوێت و چیتر بەهۆی چەکدارە کوردەکانەوە سەقامگیری و
ئارامی عێراق نەشێوێنێ ، کوێتی و سعودیەکانیش لە وەدەترسان کە عێراقی لەمەودوا دەستواڵاتر
دەبێت بۆ سەر ئەوان ، بەڵام جارێکی ئەم رێککەوتنە لەسەردەستی سەدام حسێن دا کۆتایی
پێ دەهێنرێت و لە ئەیلولی ١٩٨٠ تا ئابی ١٩٨٨ شەڕێکی خوێناوی لێ کەوتەوە و هەوڵی
دوژمنکارانەی عێراقی بەرامبەر دەوڵەتانی کەنداو و بەتایبەتی کوێت دواخست .!
*~ ئەم کارانەی محمد رەزا شا دودڵی
و دڵەڕاوکێی و نارەزایەتیەکی زۆری لەناوەندە دپلۆماسی و سەربازی و سیاسیەکانی ئەمەریکا
لێکەوتەوەو بەتایبەتی لەو مەترسی و هەڕاشانەی کە کاریگەری زۆریان لەسەر سەرچاوەکانی
وزەی کەنداو و رێرەوە ئاویەکانی کەنداو دروست دەکرد چونکە وزەی کەنداو لە ٦٠ ٪ وزەی
یەدەگی جیهان پێک دەهێنێت و رێگەی سەرەکی گواستنەوەی وزەی کەنداوە بۆ بەحری عەرەبی
و دەریای هیندی و هەمو جیهان ، کە پێویست بو ئەو سەقامگیری جوگرافی و ئابوری و
ئاسایشە بپارێزرێ و مەترسی لەسەر ئەو هاوسەنگیە گشتیە دروست نەکات .
*~ رێککەوتنامەی ئاشتی کامپ دێڤید
١٩٧٨ ؛
رێککەوتنانەی کامپ دێڤیدی ئەیلولی ١٩٧٨ نێوان ئەنوەر سادات و مناحم بێگن بە
سەرپەرشتی سەرۆکی ئەمەریکا جیمی کارتەر ،
کۆتایی بە گرژی و ئاڵۆزیە بەردەوامەکانی وڵاتی میسر و اسرائیل هێناو سەردەمێکی تازە
و قۆناغێکی نوێی لە پەیوەندی نێوان میسر بەتایبەتی و پرۆسەی ئاشتی عەرەب - اسرائیلی
هێنایە ئاراوە و وردە وردە بەستەڵەکی نێوان عەرەب و اسرئیل بەرەو توانەوە دەچوو ،
ئەمەش لە مانا سیاسیە گشتیەکەدا ،اسرائیلی لەبازنەی گۆشەگیری و دابڕان دەهێنایە دەرەو
چیتر نەی دەتوانی دوژمنی وەهمی بۆ دروست بکات و ئەمەریکاش بیانویەکی وا نەدەما کە
کۆمەک و هاوکاری بەردەوام بدا بە اسرائیل و هەمیشە پشگیری بکات .
*~ کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی شا :
ئێران لەسەردەمی شادا لە ٨٥٪ داهاتەکەی لەرێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بو ، جگە لەوە
پێویستی بەوەبو بەردەوام نرخی نەوت بەرزبکاتەوە تاهیچ نەبێ کورتهێنانی میزانیە و بەشێک
لە پلانی ٥ساڵیەکەی بباتە پێش بۆیە نرخی بەرمیلێک نەوتی لە ٥،١١ بۆ ١١،٦٠ دۆلار بەرزکردەوە کەئەمە زیانێکی گەورەی
لە ئابوری ئەمەریکا و رێژەی هەڵاوسانی زۆرێک لە وڵاتانی کڕیاری نەوتی ئێرانی بەرزکردەوە .
لە ٧ی کانونی یەکەمی ١٩٧٦ جیراڵد فۆرد سەرۆکی ئەمەریکا پێشوازی لە سەفیری ئێران
کرد و داوای لێکرد چیتر ئێران نرخی نەوت بەرزنەکاتەوە ، بەڵام سەفیری ئێران بە بیانوی
کورتهێنان لە میزانیەی دەوڵەت و کەمی دراو لە بانقەکاندا رەتی کردەوە کە نرخی نەوت
بەرزتر نەکەنەوە ، بۆیە لەساڵی ١٩٧٧ دا ئێران بەدوو قۆناغ نرخی بەرمیلێک نەوتی لە
١٢،٧٠ بۆ ١٧،٤٠ حەڤدە دۆلارو چل سەنت بەرزکردەوە بەڵام لەگەڵ هەمو هەنگاوێکی ئێراندا
لە بەرزکردنەوەی نرخی نەوتدا ، سعودیە رێژەیەکی زیاتری نەوتی بەرهەم دەهێناو دەیخستە
بازاڕەوە کە ئەمە بوە هۆئ ئەوەی پیشە سازی بەرهەمهێنانی نەوتی ئێران بەرێژەی لە ٥٠
٪ کەم بکات و ئاستی هەڵاوسان لە ئێران بگاتە نزیکەی ٣٥ ٪ ئەم ئەنجامەش بە سەرەتای قۆناغی کۆتایی هاتنی
ئیمپراتۆری شای ئێران دادەنرێت .
بەپێی زۆرێک لەسەرچاوە و لێکۆڵینەوەکان روخانی دەسەڵاتی (محمد رەزا شا )ی ئێران بۆ چەند خاڵێکی گرنگ و
بنچینەیی دەگێڕنەوە لەوانە :
١- خۆپڕچەککردنی بەردەوام و کڕینی چەک و پێداویستی زیاد لە قەبارەی پێویستیە بەرگری
و سەربازیەکانی ئێران کەئەمە گومانی زۆری بۆ ئەمەریکیەکان دروست کردبو .
٢- بەرزکردنەوەی بەردەوامی نرخی نەوت و لەبەرچاونەگرتنی بەرژەوەندیە ئابوریەکانی
ئەمەریکاو رۆژئاواییەکانی هاوپەیمانی .
٣- بەشداری چەند پرۆسەیەکی گوماناوی و نهێنی کردبو لەوانە گەیاندنی ٥٠ فڕۆکەی
شەڕکەری ڤێتنامی بۆ سایغۆن کە ئەمەریکا هەزاران سەربازی لەوشەڕەدا لەدەست دابو ، هەروەها
بەنهێنی یارمەتی پاکستانی داوە دژی هند ،
٤- لەهەوڵی ئەوەدابوە ئێران بکات بە هێزێکی ناوچەیی گەورەو دواتر وەک هێز و جەمسەرێکی
جیهانی خۆی نمایش بکات کە دوور نەبو مەترسی و هەڕەشە بۆسەر سەقامگیری کەنداوی عەرەبی
و وڵاتانی کەنداو دروست نەکات لەکاتێکا سەقامگیری و ئارامی رێرەوی ئاوی و سەرچاوەکانی
وزەی کەنداو بەشێکی گرنگی ستراتیجی ئەمەریکایە و نابێ مەترسی و هەڕەشەیان بۆ دروست
بکرێ .
*~ شۆڕشی گەلانی ئێران و ساغ بونەوە
لەسەر خومەینی .
لەئەنجامی زیادبونی گەندەڵی ئیداری
و دارایی بەشێوەیەی فراوان و رێژەی هەڵاوسانێکی دارایی بەرز و نەبونی ئازادی و رای
ئازاد و سەرکوتکردنی بەردەوامی خەڵک لەلایەن دامودەزگا داپڵۆسێنەرەکان و فراوانبونی
ریزەکانی خەڵکی خۆپیشاندەرو راپەڕیو لەدەسەڵات ، محمد رەزا شا پەهلەوی لە بەرواری
١٦ی کانونی دووەمی ١٩٧٩ هەڵات بۆ وڵاتی میسر ، بەمەش کۆتایی یەکجارەکی بە دەسەڵاتی
سیاسی بنەماڵەی پەهلویەکان لە ئێران هات .
دوای ١٣ رۆژ لە هەڵاتنی شا و لە ١ی شوباگی ١٩٧٩ خومەینی لە فەرەنساوە گەیشەوە
ئێران و لەلایەن ملێۆنان لەخەڵکی ئێرانەوە پێشوازی لێکرا .
لە ١ی نیسانی هەمان ساڵ راپرسیەکی گشتیان رێکخست و بڵاویان کردەوە کە لە ٩٨
٪ خەڵک دەنگی بە کۆماری ئیسلامی داوە .
دواتر بەپێی مەرسومێکی خومەینی لە ٥ی ئایاری ١٩٧٩ فەرمانی پێکهێنانی پاسەوانی
شۆڕشی دەرکرد لە رێکخستنە چەکدارەکان بۆ پاراستنی شۆڕش .
*~ ئەمەریکاو رۆژ ئاوا بۆ رێگرنەبون لەوەی کە خومەینی دەسەڵاتی ئێران
بگرێتە دەست .
١- ئێران بەئایدیۆلۆژیای ئاینیەوە دەبێتە یەکێک لە دەوڵەتانی کەوانەی پشتێنەی
بەردەم یەکێتی سۆڤیەت بۆ گەیشتن بەئاوە گەرمەکان .
٢- دوای رێککەوتنامەی کامپ دێڤیدی ئاشتی نێوان ( میسر - اسرائیل ) ی ١٩٧٨ ، پێویست
بو دوژمنێکی وەهمی بۆ اسرائیل دروست بکەن بۆئەوەی ئەمەریکا بتوابێ بەردەوام کۆمەک
و هاوکاری خۆی بدات بە اسرائیل ، بۆیە ئێران لە ئایندەدا ئەڵتەرناتیڤی میسر وڵاتانی
تری عەرەبی دەبێت چونکە چیتر میسر ناتوانێ هەستی نەتەوەیی و ئایینی عەرەب و فەلەستینیەکان
بجوڵێنێ و درێژە بەململانێ ( عەرەب - اسرائیل ) بدات .
٣- شۆڕشی خەڵکی ئێران پەیام و ناوەڕۆکێکی دیموکراسی و بنەماکانی ئازادی و عەدالەتی
کۆمەڵایەتی هەڵگرتبو ، وە بزوتنەوەیەکی شۆڕشگێرانەی
راستەقینەی مەدەنی گەلانی ئێران بو کە
داهاتویەکی گەشی لێ چاوەڕوان دەکرا ، بەڵام بڕیار دان بە هێنانەوەی خومەینی بەفرکەیەکی
تایبەتی فەرەنسی پرۆسەیەکی رێکخراوی پێشوەختە بوو بۆ لەبار بردن و کۆنترۆڵکردن و
دزینی شۆڕشەکە لە گەلانی ئێران و زوو جڵەو کردنی و رەواندنەوەی مەترسی ئەوەی بکەوێتە
بەرەی سۆشیالیتیەوە کە یەکێتی سۆڤیەت رابەرایەتی دەکرد .
٤- رێکخستەوە و کەوتنەسەرخۆی ئێرانی تازە کات و دەرفەتێکی بە ئەمەریکا بەخشی کە
رێککەوتنە ئەمنی و سەربازی و ئابوریەکانی و پرسی فرۆشتنی چەک و پێداویستیە جەنگیەکانی لەگەڵ شانشینی سعودیە تەواو بکات کە بڕی ٦ شەش
ملیارد دۆلار بو ،
*~ ئێران لە ئێستادا لەنێوان ئەگەرەکانی
روخان و مانەوەدا ؛
١- زۆربەی ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکارە سیاسیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە رێگەی
کودێتای سەربازی ئەنجامدراون وەک کۆدیتای سەربازی ساڵی ١٩٥٣ دژی د.محمد مصدق لەئێران
و کودێتای ساڵی ١٩٦٧ دژی احمد سۆکارنۆ لە ئەندۆنیسیا و کودێتای ساڵی ١٩٦٣ی
عبدالسلام عارف و بەعسیەکان دژی زەعیم عبدالکریم قاسم .. هەمو ئەم کودێتا سەربازیانە
راستەوخۆ لە رێگەی جەنەراڵەکانی سوپاو بە سەرپەرشتی و پیلانی ئەمەریکاو بەریتانی و
فەرەنسیەکان ئەنجام دراون .
راستە لە ئێستا راپەڕین و یاخی بونێکی جەماوەری گەورە لە ئێرانا سەری هەڵداوە
بەڵام هێشتا هیچ پشتیوانیەکی جدی لە دنیای دەرەوە لێ نەکراوە و نایەنەوێت لەم کاتەدا
ئاڵۆزیەکان و پەشێوەکان بەرفراوانتر ببن و پرسی داگیرکاری ئۆکرانیا لە سەر مێزی کێشە
نێودەوڵەتی و سزاکانی سەر روسیا پەراوێز بخرێن و دنیا سەرقاڵی ئێران و کێشەکانی
ئارامی و رێرەوی گواستنەوە و سەرچاوەکانی وزەی کەنداو بێت ، کەئەمە دەستکراوەیی زیاتر
بۆ روسیاش دەرەخسێنێ .
لەسەرێکی تریشەوە لەناو پێکهاتەی سوپای ئێراندا بواری دەستێوەردانی سەربازی
زۆر کەمە یا لە بواری مەحاڵدایە چونکە هێزی دەوری سەرۆک و کاریگەر ، سوپای
پاسداران و پارێزەرانی بەناو شۆرشی ئیسلامی ئێرانە کە ئەم هێزانە هەر لە بنچینەدا
لە هێزە چەکدارە توند رەو و لایەنگرە سەرسەختەکانی ئیمام خومەینی و ولایەتی فقهی ئێرانن .
جگەلەوەش ئەمەریکا و رۆژئاواش کاری خۆیان بە ئەگەر و رۆژگاری نادیار ناسپێرن
، تائێستا هیچ گرەنتی و ئەڵتەرناتیڤێکی دیاری دوای روخانی دەسەڵاتی سیاسی لە ئێراندا
بەرجەستە نەبوە و ناشیانەوێ بەشێوەیەکی خۆبەخۆی جەماوەری و دروستکردنی پەشێوی گەورە
دەسەڵاتی سیاسی ئێستای ئێرانیەکان بڕوخێنن و ئەوان رۆڵیان لە سەرکردایەتی و جڵەوی
دەسەڵاتی ئایندەی ئەو وڵاتەدا نەبێت کە بەشێکی گرنگی ستراتیجی ئەمەریکا و رۆژئاواییەکان
گرێدراوە بە رۆژهەڵاتی ناوچەی کەنداو و ئاسایشی سەرچاوە و گواستنەوەی وزە بۆ دەریای
هندی .
*~ بۆیە دەسەڵاتی سیاسی ئێران لە نێوان
ئەگەرەکانی هەژموونی شۆڕشی خەڵکی ئێران و کاریگەریەکانی و ئامادەسازیەکانی ئەمەریکا
و رۆژئاواییەکان دا دەمێنێتەوە و هەردوو کایەی ناوخۆ و دەرەوە لە نێو بازنەی ئەو
ململانێ دا دەخولێنەوە بەئاراستەی کۆنترۆڵکردنی دەسەڵات بەڵام بەدوو بیرکردنەوە و
بۆچونی جیاواز !