لەبارەی "شەجەریان"ـەوە
10/11/2020 1:35:00 PM
رێبوار سیوەیلی
1. شەجەریان هونەرمەندێكی فارسزمانی ئێرانی بوو، لەگەڵ شۆڕشی گەلانی ئێرانیدا بەدیاركەوت، كە پاشان ناوی نرا: شۆڕشی ئیسلامی ئێران و پێگەیەكی پەراوێزی بە گەلانی غەیرە شیعە و بە ئاینزا و ئایینەكانی دیكە، بەخشی. بەم مانایەش، ئەم شۆڕشە هەر لەسەرەتاوە لەگەڵ كۆمەڵێك كێشە و قەیراندا بەرپا بوو، كە هەتا ئێستاش گەلانی ئێران باجەكەی دەدەن. شۆڕشێك وەك ماركس بە سەرمایەدارییەتی دەگوت: گۆڕی خۆی هەڵكەند. ئەو كاتەی چەند ساڵێكی كەم بوو، ئەم شۆڕشە بەرپاكرابوو، ئاسەوارە مەرگبارەكانی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا دەركەوتبوون. ئایەتووڵا "تاڵەقانی" و هاوبیرانی بە سەدان كوردیی جیاوازەبیریان بە تاوانی دژەشۆڕش، لە زنجیرەیەكدا لە سێدارە دابوو.
خوێنی قوربانیان هێشتا بەشەقامەكانی سنە، بانە و سەقز و مەریوان و سەردەشتەوە مابوو، كە خەڵكی ئەم شارانە بە هەمان ئەندازە گوێیان لە كامكارەكان و شەهرام نازریی و شەجەریان، دەگرت. ئەوسا هیچ دەنگۆیەكی ئاوا نەبوو، كە شەجەریان جیاواز بێت لەو هونەرمەندە كوردانە. كەچی كوردبوون لەوپەڕی شانازیی خۆیدا بوو بەبێ ئەوەی ئەوانیتر فڕێداتە دەرەوەی خۆی..
2. بەدەر لە فارسبوون و وابەستەییە مەزهەبییەكەی، (كە من هیچی لێنازانم)، شەجەریان هونەرمەندێك بوو، كە لە بواری "هەستەكی و جوانی"یدا بەرهەمی دەهێنا. بواری هەستەكی و جوانی بە پێویست بواری هونەر و داهێنانە لە قەڵەمڕەوی ئازادیدا، واتە بەبێ لەبەرچاوگرتنی سانسۆری ناخەكی و دەرەكی و سنوورەكانی دیكە، كە میللەتان و دەوڵەتەكان لەبەردەم ئازادی و لەوێشەوە لەسەر داهێنان و جوانی دایدەنێن. بەڵام هونەرمەند چەندەش مەزن بێت، تاقانەی سەردەمەكەی خۆی و كۆتاییەكەشییان نییە. چونكە وەها بیرۆكەیەك، دژی تونای داهێنانە لەمرۆڤدا، كە بێ سنوور و هەمیشەییە. لەگەڵ ئەودا و لە پێش و دوای ئەویش چەندان هونەرمەندی دی پەیدابوون و جێگەی شیاوی خۆیان كردەوە و هێشتاش ئەم ڕەوتە بەردەوامە.. ئەمەش بەتایبەتی لەنێو كوردەكاندا و نەك تەنیا لە شارەكان، بەڵكو لە دوورەدەسترین گوندەكان، ساز و سەنتووری دەستی كچان و كوڕان بەشداریی لە شەڕی شوناسەكان و دووبارە خۆپێتاسەكردنەوەدا دەبینن.. بۆیە ئەگەر كورد بە درێژایی هەبوونی خۆی هەستێكی داگیركاری تێدا چێنرابیت، لە ڕووی هونەرییەوە توانیی بەسەر ئەو هەستەدا باڵا دەست بێت و بتوانێت لە پێگەی "ژێردەستەیی كولتووری"یەوە بەرەو پێگەی "سەردەستەی كولتووری بڕوات. ئەمەش لە شوێنكاتێكدا، كە چەوسانەوە و بیدادی لەدژی نەتەوەكان و جیاوازە بیران لە كۆماری ئیسلامیدا درێژەی هەبووە و هەیە. وەلێ من هەمیشە شاگەشكەبووم بەوەی كە چۆن كوردی ڕۆژهەڵات توانیویانە ستەم بكەنە داهێنان و جوانی. ئەمەشم نەك هەر لە بواری موزیك، بەڵكو لە بواری جلوبەرگ، ژینگەپارێزی، زانستەكان و ئەدەبیات و بگرە سیاسەتیشدا بینیوە.
3. لە پانتایی هونەردا، بە تایبەتی لە دوای فەیلەسووفی ئەڵمانیی "ئیمانۆئیل كانت"ـەوە، بەتایبەتیتریش لە كتێبی (ڕەخنەی ئاوەزی داوەری 1790) و لە پەرەگرافی (40)، زۆر بە ڕوونی ئەوە خراوەتە ڕوو كە هونەر، هەستپێكراو یان داهێنان بە گشتی، شتێكە لە پەیوەندیدا بە زەوق و جوانییەوە هەیە و ئەمەش پەیوەندیی بە گشت تاكەكەسێكەوە هەیە، كەواتە هەر كەسێك لە ڕێگەی ئەم زەوق و هەستە تایبەتییەوە بەشداری لە "هەستێكی گەورەتری هاوبەش" دەكات، كە "هەستێكی هاوبەشی نێوان گشت مرۆڤەكانە". هەستێكە، خۆی لە پێشداوەریی ئایدیۆلۆژی، نەژادی، كولتووری، ئایینی و تەنانەت مێژووییش بەوەدا جیا دەكاتەوە، كە "شتێكی هاوبەشە لە نێوان گشت مرۆڤایەتیدا".
4. ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە كارەكانی شەجەریان هەڵبسەنگێنین دەبێت پەرچەكرداری هەر مرۆڤێكمان لە ئاست مەرگی شەجەریاندا پێ ئاسایی بێت. هونەری ئەو پتر لەوەی "فارسیانە" و "شیعەگەرایانە" و "ئایدیۆلۆژییانە" و تەنانەت "ئێرانیانە"ش بێت، مرۆڤانەیە. كۆكەرەوەی هەست و زەوقی تاكەتاكەی مرۆڤەكان و دروستكردنی هەستێكی مرۆڤانەی هاوبەشی نێوان مرۆییە. بەمجۆەش، سەمەندۆككردنی شەجەریان لە نێو قەفەس و سنوورە جۆربەجۆرەكانی سانسۆری ئازادیی و هونەردا، تەنانەت بۆ فارس و ئێرانییەكانیش بەوجۆرەی خۆیان لەم دوو چەمكە تێدەگەن، كارێكی باش و لە بەرژەوەندیی هونەرمەندەكە نییە. چونكە هەتا ئەوان شەجەریان لەو جوغزە بەرتەسكە ڕەگەزیی و نەتەوەییەدا پێناسە بكەن، پێناسە دژەكانیش لە بەرامبەریدا بێدار دەكەنەوە و ڕێگری لەبەردەم ئەو "ئامانج"ـەدا دروستدەكەن، كە هونەری شەجەریان بۆی تێكۆشاوە.
5. بۆیە ئەگەر لە نێو كوردەكاندا دەنگی نەیار بە هونەری شەجەریان دەبینین، هۆكارەكەی بۆ هونەری شەجەریان ناگەڕێتەوە، هێندەی ئەوەی ئەم هەڵوێستەی كوردەنەتەوەیەكان دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پێناسە "فارسسەنتەر" و "ئێرانیسەنتەرەی" كە لە هەوڵی سنوورداناندایە بۆ هونەری شەجەریان و لەبەردەم "ئەوەكانیتر"ی نێو ئیراندا خۆی بەشەجەریانەوە ڕادەوەشێنێت و كەشخەیی بە مەرگییەوە لێدەدات و دەیەوێت ئەوانیتر لەم پێناسەیە فڕێداتە دەرەوە.
لەبەرامبەر ئەمەشدا، "ئەوەكانیتر"ی غەیرە فارس، ناوی هونەرمەندەكانی خۆیان بەرز دەكەنەوە و وەك دژبەر و ڕەقیبی شەجەریان دەیانخەنە ڕوو، كە لە بنەمادا هاوپێگە و هاوئامانجی ئەم هونەرمەندەن. لەلایەكیتریشەوە، دەبێت ئەوە بۆ هەمووان ڕوون بێت، كە شەجەریان بەرپرس نییە لەوەی كورد چۆن بەدەستی ڕژێمە فارس و ئێرانییەكانی دی و گوتاری سیاسی سەردەستەوە چەوساوەتەوە و چۆن زمان و هونەرەكەی لەپێگەی "لەهجەی محەللی" و هونەری "بوومی"یدا پێناسە كراوە. هەستی زەوقی و جوانیناسانە گەرەكە بەدوور بێت لە پێشداوەری ئایدیۆلۆژی و كولتووی، دەنا ناتوانێت بەشداری لە پێكهێنانی هەستێكی هەمەگیری مرۆڤانەدا بكات.
6. مەرگی شەجەریان نە بۆ ئێمەی كورد، دەستكەوتە و نە مایەی پێخۆشبوون. ئەوەی كورد نابێت شەڕی لەسەر بكات ئەمجۆرە ڕووداوانەن، كە هەبوونیان پێچەوانەی ئەو شەڕەیە كە مەرگیان دروستیدەكات. بە بڕوای من ئەمە زەوقی تاكەكەسی و هەستێكی جوانیناسانەی ئێمە پیشاندەدات، نەك ڕوانگەی سیاسی و ئایدیۆلۆژیمان. گەورەیی نەتەوەیی لە پێخۆشبوونیدا بە نشووستی و تراژیدیای نەتەوەكانیتردا دەرناكەوێت، بەڵكو لە هاودەردییاندا. ئەگەر كۆماری ئیسلامی ئێران دووژمنایەتی سەرسەختی كورد و كولتوورەكەی دەكات، ناكرێت شەجەریان بخەینە هەمان تەرازووەوە. دروستبوونی دەمەقاڵە لە نێوان كوردەكاندا لەم بارەیەوە و دەرگاكردنەوە لەسەر ئەوەی پێگەی شەجەریان لە ڕوانگەی ئایدیۆلۆژییەوە هەڵبسەنگێنین، كارێكی مەترسیدارە بۆ پێگەی نەتەوەیی خۆمان. چونكە هونەر و هونەرمەندان لە پێگەی پردی كولتووریدا دەیانەوێت دیواری نێوان گەلان تێكبشكێنن، نەك ببنە بەشێك لەو دیوارە.
7. ئەگەر من وەك كوردێك تێبینیم لەسەر كەمتەرخەمی هونەرمەند و نووسەرانی غەیرەكورد، بە فارسەكانیشەوە، لەسەر كێشە و بوونی كورد هەیە، پێویست ناكات لەگەڵ هونەرەكەیان تێكەڵی بكەم. پاشان كەسمان بۆمان نییە چێژ و هەستی جوانیناسیی ئەوانیتر دەستنیشان بكەین. ئەگەر كەسانێك هەبن لە ئاستی زەوقی تاكەكەسییاندا چێژ لە هونەری شەجەریان لە خۆیدا وەربگرن، نەك لەبەر ئەوەی ئێرانی و فارسە، ئەوە ئازادن. چێژ پەیوەندیی بە قەڵەمڕەوی ئازادیی تاكەكەسییەوە هەیە و ڕێگایەكی خودیانەی تاكەكەسە تا لە ڕێگەیەوە بەشداریی لە هەستێكی باڵای مرۆڤانەدا بكات. هەر لەبەر ئەوەشە كە یەكێك بە هاكانی چێژ لە جوانیناسیدا، بریتیە لە پەروەردەبوونی ڕۆحیانە بەرەو قەبووڵكردنی مرۆڤایەتی. ئەمەش یەكێكە لە ئەركەكانی بەرهەمی داهێنەرانە و جوانیناسیانە.
8. بە هەموو مانایەك شەجەریان بە هونەرەكەی دروستكەری هەستێكی هاوبەشی مرۆیی بوو، هونەرەكەی شایەتە لەسەر ئەوەی ئەو مرۆڤانە دەیڕوانی و بۆ مرۆڤایەتی دەگوت. بۆ كوردێكی ئازادیخواز و سەربەخۆخواز، شەجەریان بە هەمان ئەندازە ئازادیخواز بوو كە هونەرەكەی ئازادیبەخشی ڕۆحە. ئەو بەدانیشتنەوە دەیچڕی و بەو پێگەیەش دەنگی لە ڕۆح نزیكخستەوە. ئەمەش جیاوازیی ئەوە لەگەڵ مۆزیكی پۆپ، كە پێشتر لە ئیراندا باو و سەردەستە بوو.
موزێكێك، دەنگی لە ناخ و ڕۆح دوور دەخستەوە و دەیدایەوە بە جەستە، ئەویش جەستەیەكی بزۆك نەك وەستاو. شەجەریان لە ڕیزی ئەو هونەرمەندانەیە كە ڕوانگەی مرۆڤیان بۆ مرۆڤایەتی و بوون، بۆ كارمای دەنگ و چڕین، بۆ هەستی بەیاننكەراوی ناخەكی، فراوانتر كردووە. هونەرێكی پێشكەش كردین، كە نەوەكان و میللەتان و سنوورە جوگرافیاكانی نەكردە بەربەست لە بەردەم خۆیدا. هەروەكچۆن لەگەڵ ئایدیاڵیزەكردنی هونەرمەندا نیم، ئاواش نامەوێت لە پێگەیان كەم بكرێتەوە. شەجەریان بەرلەوەی بخرێتە بۆتەیەكی تەسكەوە، كە ڕەنگە بۆخۆیشی ڕۆڵی لەوەدا هەبێت، خەباتێكی مرۆڤانە و جوانیناسانەی كردووە بۆ تێپەڕین لە سنوورەكان و هەنگاونان بەرەو ئازادی.. سڵاو لەدەنگی شەجەریان كە بۆ من هەمیشە پێموابووە خەریكی گفتگۆیەكە لەگەڵ دەنگی سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی. دڵنیاشم ئەگەر ئەوان هاوكات بوونایە، گەلێك كاری هونەریی جوانیان پێشكەش دەكردین..