لێکەوتەکانی ئاشتی لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا:
6/26/2025 7:29:00 PM
د. محەمەد شوانی
لە رۆژهەڵاتی ناوەراست بە گشتی و لەو چوار وڵاتەی
کوردستانی بەسەردا دابەشکراوە بە تایبەت ، بە شێوەیەک لە شێوەکان ،داوای دیالۆگ و
دانوستان و لێکتێگەیشتن و بانگەوزای ئاشتی و ژیانی دەستوری و پەرلەمانی و راگرتنی
توندوتیژی دەکرێت، چ لەگەڵ کورد یان لە
پەیوەندیە هەرێمی ونێودەوڵەتیەکانیاندا، ئێران ئامادەو خوازیاری دانوستانە، تورکیا
پرۆژەی ئاشتی هەیە و شاندی گفتوگۆی دروستکردووە ، سوریا داوای دانیشتن و رێکەوتن و
کردنەوەی لاپەرەیەکی نوێ دەکات، عێراق خۆی بە عێراقی نوێ و فیدراڵی ناساندووەو پابەندبوون
بە دەستور دەکاتە مەرج و بۆ هەر پرسێک بە بریاری دادگای فیدرالی رازیە،.
ئەگەر هەموو
ئەمانە، بەراورد بکەین بە چل پەنجا ساڵی رابردوو ،گۆڕانکاری چۆنایەتی قوڵ و
دەرفەتی زێڕینن بۆ کورد و بۆ تەواوی گەلانی ناوچەکە بۆ سەرەتای قۆناغێکی نوێ و رزگاربوون
لە مەینەتیەکانی رابردوو، بۆ بونیادنانی کۆمەڵگای مەدەنی لە ئایندەدا، بەڵام ئەوەی
جێگای هەڵوەستە لەسەر کردنە، ئایا بە راستی دەسەڵات و سەرکردایەتی سیاسی ئەم
وڵاتانە لەگەڵ ئاشتین ؟ هەروەکو چۆن لەگەل لە خۆیان بەهێزتر داوای دیالۆگ دەکەن،
بۆ لە خۆیان بێهێزتریش ئامادەن ناکۆکی و ململانێکانیان لە رێگای دیالۆگ و
لێکتێگەیشتنەوە چارەسەر بکەن؟
ئایا
گۆڕانکاری ریشەیی لە زهنیەت و جیهانبینیاندا روویداوە ، یان هەلومەرجێکی بابەتیی
نوێ هاتووەتە ئاراوە ، پێویستی بە خۆ گونجاندنی ئەم وڵاتانە هەیە بۆ مانەوەیان لەم
قۆناغەدا؟ چونکە ئاشتی راستەقینە و رێزگرتن لە مافی مرۆ ڤ و یەکتر قبوڵکردن مایەی
لەناوچوونی زۆربەی ئەم سیستەمانەی بەرێوەبردنە لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا ، ئەوانەی لە
رێگای شۆرشی خوێناوی و کودەتای سەربازی و زەبروزەنگەوە دەسەڵاتیان وەرگرتووەو لەسەر
بنەمای سەرکوتکردن و داگیرکاری و پیشێلکردنی مافەکانی ئەویتر دروست بوون! هەمیشە بۆ
مانەوەیان دەبێ سەرقاڵی دێواندن و بە دوژمنکردنی ئەویتر بن، دەبێ دوژمنێکی وەهمی
دروست بکەن ، ئەگەر نا، ئاشتی هۆکاری
نەمان و لەناوچوونی ئەمانە! .
ئاشتی کۆمەڵێک لێکەوتەی سیاسی و ئابوری و
کۆمەلایەتی و کلتوری لێ دەکەوێتەوە ، ئەگەر لە هەر کۆمەڵگایەکدا ، بۆ ماوەیەکی
دیاریکراو ئاشتی بەرقەرار بێت و هەست بە جێگیری و دڵنیایی و ئارامی بکرێت ،
رەنگدانەوەی لەسەر جۆری ژیان و کوالتی خزمەتگوزاریەکان و پرۆسەی پەروەردەو پێگەیانی کۆمەلایەتی و
جیهانبینی تاکەکان و تەواوی لایەنەکانی ژیانی ئەو کۆمەڵگایە دەبێت ، لێرەدا
لێکەوتەکانی ئاشتی لە چەند خاڵیکدا کورت دەکەمەوە :
١- ئاشتی وەکو ئاوێنە وایە، دەدرێتە دەست کۆمەڵگا
و سەیری خۆی دەکات، لە قۆناغی ئاشتیدا کۆمەڵگا لە خۆی و دەوروبەرو شێوازی ژیانی
ورد دەبێتەوە، لە ئاشتیدا کۆمەڵگا کەموکورتی و پێداویستی و ناشیرینیەکانی خۆی
دەبینێت ، بۆیە مەیلی خۆرێکخستن و گۆڕانکاری و دووبارە داڕشتنەوەی بەرنامەکانی ژیانی
لا دروست دەبێت ، پرسیار دەکات، بە دووای هۆکاری مەینەتیەکانیدا دەگەڕیت، ئەمەش
قۆناغێکی زۆر ترسناکە بۆ هەر دەسەڵاتێکی دیکتاتۆری و ستەمکار.
٢-ئاشتی مەرجی بنچینەیی و ئامرازی سەرەکی گەشەکردنی
ئابوری و کۆمەلایەتیە، لە جیاتی بە فیڕۆدانی سەروەت و سامانی ئابووری و توانای مرۆیی کۆمەڵگا لە شەڕدا، لە ئاشتیدا
هەموو تواناکان دەخرێنە خزمەتی گەشەکردنەوە، کۆمەڵگا پێش دەکەوێت، بە پێچەوانەوە لەشەردا
هیچ کۆمەڵگایەک پێشناکەوێت، باشترین
نمونەش کوردستان و کۆمەڵگای کوردیە ، لە نزیکەی سەد سالی رابردوودا ، کوردستان
شانۆی رووداوی خوێناوی و گەلی کورد قوربانی بووە، ، هیچ دە ساڵیک بێ کوشتن و بڕین
و خوێن رشتن وێرانکردنی شارو شارۆچکەو گوندەکان تێنەپەڕیوە، لە جیاتی ئاوەدانی و
گەشەکردن و پیشکەوتن و خۆشگوزەرانی ، کوردستان کاول و گەلی کورد بەجێماوی
کاروانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی بووە، ئەگەر سیمایەکی بچوکی ئاوەدانی وگەشەکردن بە
روخساری شارە کوردیەکانەوە دیار بێت ، بە
دڵنیایی ئەوە بەرهەمی ئەو چرکە ساتانەیە کە ئاشتی باڵی بەسەر ناوچەکەدا کێشاوەو
کۆمەڵگا پشویەکی کورتی داوە.
٣-ئاشتی باشترین زەمینەی پیادەکردنی یاسا فەراهەم
دەکات، رێگا لە فەوزا و بەرەڵایی و بشێوی و بازرگانی رەش و قاچاغچیەتی و
دەوڵەمەندبوونی ناشەرعی دەگیرێت ، سەروەری یاسا متمانەو ئارامی و دڵنیایی دروست
دەکات، بواری فێل و گەندەڵی و تەزویر کەم دەکاتەوە، ئەو دەرفەتە ناهێڵیت بە بیانوی
سەرقاڵ بوون بەشەڕ ،کەندەڵکاران لە سزای یاسایی رزگاریان بێت، بە تایبەت ئەگەر
توانای لێپرسینەوە لە بەرپرسە باڵاکان و بازرگانەکانی شەڕ و بەرهەمهێنەرانی چەکە
کۆمەڵکوژەکان هەبێت .
٤-ئاشتی باشترین دەرفەت دەرەخسێنێت بۆ دیالۆگ و
لێکتێگەیشتنی لایەنە نەیارەکان و لە یەکتر نزیکبوونەوەی وردە کلتورەکان ،
دروستبوونی لێبوردەیی و یەکترقبوڵکردن و ژینگەیەکی گونجاوی پێکەوە ژیان، لە رێگای
سەرورەی یاسا و هەستکردن بە هاوڵاتیبون و یەکسانی لەگەل ئەوانیتر ، لەشەڕدا بواری
دیالۆک کەم دەبێتەوەو لێکتێگەیشتن دروست نابێت ، بە پێچەوانەوە کەلێنی نێوان
پێکهاتەکان گەورەتر دەکات .
٥-لە قۆناغی ئاشتیدا بە جوانترین شێوە جیاوازیە نەتەوایەتیەکان
، یان چینایەتیەکان بەدەردەکەون، چونکە خەمی خەڵک و سەرقاڵیان لە پاڵ ئەرکە
نەتەوەیی و نیشتمانیەکاندا ،بۆ ئامانجە کەسی و خێزانیەکان زیاتر دەبێت ، ئەو ئامانجانەش
بە پێی داهات و توانای دارایی و پێگەی کۆمەڵایەتی دێنەدی، لێرەوە لە هەر
کۆمەڵگایەکدا جۆرێک لە دادپەروەری کۆمەڵایەتی و شەفافیەتی تێدا نەبێت، قۆناغی
ئاشتی دەبێتە هۆی دروستبوونی رق و کینەو بوغزو نارەزایەتی و تەقینەوە ،چ ئەو
نارەزایەتیە نەتەوەیی بێت ، وەکو ئەوەی کورد هەست بە پاشکۆیەتی و هاوڵاتی پلەدوو و
پەراوێزخستن دەکات لە سنوری ئەو وڵاتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە، یان
نارەزایەتی چینایەتی بێت وەکو ئەوەی لە هەرێمی کوردستاندا کاتێک دەوڵەمەندبونی
خێرا و پلەو پۆست و پێگەی هەندێک کەسی ناشایستە دەبینێت ..
٦- شەڕ بواری بیرکردنەوە دەکوژێت ، بۆیە لە
ئاشتیدا تاکەکانی کۆمەڵگا بیر دەکەنەوە، لە بەفیڕچوونی ژیانیان ، لە هیواو ئاوات و
خۆزگەکانیان، خۆیان بەراورد دەکەن ، یان ژیانی کۆمەڵگاکەیان بە ژیانی کۆمەڵگا
پێشکەوتووەکان یان هەر لە کۆمەڵگاکەی خۆیاندا، ژیانی ئەوان بە ژیانی مناڵ و نەوەی
بەرپرسان ، ئەگەر دەسەڵاتیکی دادپەروەر و خەمخۆرو دڵسۆزی نەتەوەو نیشتمان نەبێت ،
لە ئاشتیدا جەنگاوەرو شۆڕشگێرەکانی دوێنێ هەست بە نامۆیی دەکەن ،راهاتنیان لەگەڵ
ئاشتی و بەرێوەبردندا سەخت دەبێت، کاتێک سیبەری ئاشتی باڵ دەکێشێت بەسەر کۆمەڵگادا
ومەترسی شەڕ نامێنێت ، بیرکردنەوە لە ژیانێکی خۆشتر گەشە دەکات، چین وتوێژەکانی
کۆمەڵگا داوای ژیانی باشتر دەکەن، رەخنە
لە خزمەتگوزاریەکان دەگرن، مۆدیلی بەرێوەبردنی باشتر دەخەنەروو، داوای گۆڕینی یاسا
و رێسا کۆنەکان دەکەن ، بە دابونەریتە کۆمەڵایەتیەکاندا دەچنەوە. .
٧-وەکو بەرئەنجامێکی بیرکردنەوە لە قۆناغی
ئاشتیدا، نوسین و هونەرو ئەدەب و تویژینەوەو بڵاوکراوەکان گەشە دەکەن، ئەگەر سەرنجێکی
خێرا بدەین لەو ماوە کورتانەی کە لە کوردستاندا جۆرێک لە ئاشتی هەبووە، دەیان
رۆژنامەو گۆ ڤارو بەرنامەی رادیۆیی و تەلەفزیۆنی و کاری شانۆیی و پیشانگای کتێب و
چالاکی رۆشنبیری و کۆڕو سمینار ئەنجامدراون، قوتابخانەو پەیمانگاو زانکۆی زیاتر
کراوەتەوە، ژمارەی خوێنەران زیادیان
کردووە، ئاستی هۆشیاری خەڵک بەرزبوەتەوە، داهێنان لە بوارە جیاجیاکاندا هاتوەتە ئاراوە
، وەکو دەڵین (شەڕ چیی خراپە لە کۆمەڵگادا بەرهەم دێنێت ، بە پێچەوانەوە ئاشتی چیی
باشە لە کۆمەڵگادا بەرهەم دێنێت).
٨- گەشەی دانیشتوان بەرهەمی قۆناغی ئاشتیە،
بەرزبوونەوەی رێژەی هاوسەرگیری و دروستکردنی خێزان ، مناڵبوون و وەچە خستنەوە، فراوانبوونی شار ، جوڵەی بازاڕ
و بەکاربردنی رواڵەتی و گەرمبوونی بۆنەکان لە قۆناغی ئاشتیدا هەمووان هەستی پێ
دەکەن، ئەقڵی شارنشینی و مەدەنی وەکو سیمایەکی شارستانی بەدەردەکەوێت، تایبەتمەندی
و خەسڵەتەکانی ژیانی کۆچەری و لادێیی لە شارەکاندا ون دەبن ، کە بە هۆی شەڕو نا
ئارامیەوە لە شاردا دەمێننەوە ، بەدەرکەوتن و فراوانبوونی شار لە میژوودا ، لە ئەنجامی ئاشتی و گەشەکردنی
بازرگانی بووە، لە کاتی جەنگدا شارەکان وەکو سەربازگە بەدەرکەوتون..
بە کورتی ،لە ئەنجامی هەموو ئەم لێکەوتانەی
ئاشتیەوە ، دەسەڵاتە دیکتاتۆرو گەندەڵ و دژە مرۆییەکان ، کە ئابووریان لەسەر
بازرگانی جەنگ راوەستاوە، لە فەوزاو بشێویدا سەرمایەی زیاتر کەڵەکە دەکەن، لە
ئاشتی تۆقیون، زەندەقیان لە دێموکراتیزەکردنی دەسەڵات چووە ، ئیتر بە هەر نرخێک
بێت شەڕو ئاژاوەیەک بۆ کۆمەڵگاکانیان دەکڕن..