بە قەزاکردنی قەرەتەپە و میکانیزمەکانی رووبەرووبونەوەی تەعریب:
7/5/2025 11:17:00 AM
د. محەمەد شوانی
دەبێ گەورە بوون و بەرزبوونەوەی پێگەی کارگێری هەر
یەکەیەکی دانیشتوانی، مایەی خۆشحاڵی و هیواو ئومێدی تاکەکانی کۆمەڵگا بێت،
داواکاری و ویستی هاوڵاتیانی بێت، خەڵکی بەوە دڵخۆش بێت گوندێک لە رووی کارگێڕیەوە
دەبێتە ناحیە، یان ناحیەیەک دەبێتە قەزا، یان قەزایەک دەبێتە پارێزگا، نیشانەی
ئاوەدانی و پێشکەوتن و گەشەکردنی ناوچەکە دەگەیەنێت، گوزارشت لە خەمی کاربەدەستان
و دڵسۆزی لایەنی پەیوەندیدار دەکات بۆ باشتر خزمەتکردنی کۆمەڵگاکە، نەک بە پێچەوانەوە
بۆ تێکدان و سڕینەوەی بەرامبەر و گڕینی دێموگرافی بێت ،نارەزایی و دووبەرەکی و
ئاژاوەی لێ بکەوێتەوە، کەلێن بخاتە نێوان پێکهاتەکانی کۆمەڵگا .
بەداخەوە لە باشوری کوردستان لەوەتی لێکنراوە بە
عێراقەوە، لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا، بەشێکی زۆری قەزاو ناحیەکانی بە هۆی
گەشەکردن و گەورەبوون و چڕی دانیشتوانەوە نەکراوە، بەڵکو گۆرانکاری نەخشەی کارگێری
لە باشوری کوردستاندا زیاتر بە مەبەستی تەعریب و بچوککردنەوەی رووبەری ناوچە کوردیەکان و سرینەوەی سیما کلتوریەکان و
شێواندنی مێژووی گەلی کورد بووە، نەخشەی کارگێڕی ئامرازێک بووە بۆ هەڵکشانی عەرەب لە باشوورو رۆژئاواوە بۆ باکورو رۆژهەلاتی عێراق ،
لە کوێدا چەند خێزانێکی عەرەب کۆ بوبێتەوە، کراوە بە ناحیەو دوواتر قەزا و
خزمەتگوزاری بۆ کراوە، بە پێچەوانەوە یەکە دانیشتوانیەکانی کورد پشتگوێ خراوە، دوواتر
بچوک کراوەتەوە ، لە قەزاوە کراوە بە ناحیەو لە ناحیەوە کراوە بە قەسەبە ، یان
چۆڵکراوەو وێران کراوە ..
ئەگەر کەمێک بۆ مێژوو بگەڕێینەوە و بە وردی سەیری
پێکهاتەی دانیشتوان و دابەشبوونی دێموگرافی و ناوی ئاوەدانی و گوندو شارو شارۆچکەو
شارەدێیەکانی کوردستان و نەخشەی ئیداری لیواکانی عێراقی بیستەکان بکەین لە ماوەی ئەم سەد ساڵەدا، راستی ئەم
بۆچونەی من دەردەکەوێت کە چ گۆانکاریەکی بەسەردا هاتووە، چۆن نەخشەی یەکە
کارگێریەکان و ناویان گۆراون، ؟!
با بە چەند نمونەیەک راستیی ئەم بۆچونەمان بسەلمێنین:-
١-ناحیەی پردێ ،له
سه‌رده‌می عوسمانیدا وه‌كو قه‌زا مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كراوه، له‌گه‌ڵ دروستبوونی ده‌وڵه‌تی
عێراقیشدا یه‌كیك بووه له ناحیه سه‌ره‌كیه‌كانی سه‌ر به لیوای كه‌ركوك ،بەڵام هه‌میشه
هه‌وڵی بچوكركردنه‌وه‌ی دراوه، لە جیاتی ئەوەی بکرێتە قەزا، یه‌كێك له گونده‌كانی
سه‌ر به ناحیه پردێ کراوەتە ناحیه‌و دوواتر کراوه‌ته قه‌زا و ناحیەی پردێ
خراوەتە سەر ئەو قەزایە ، دووبز لە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ گوندێکە سەر بە ناحیەی
پردێ، دوواتر لە ١٤ی ٨ی ١٩٦٠کرایە ناحیەو لە ساڵی ١٩٧٦ کرایە قەزا، ئیتر ناحیەی پردێ له‌سه‌ر قەزای مەرکەزی كه‌ركوك لابراو خرایە
سه‌ر ئه‌م قه‌زا دروستكراوە، ئەوەی شایانی باسە دوواتر ناحیەی پردێ لە سەر نەخشەى کارگێرى پارێزگاى کەرکوک دابراوه و خراوه‌ته
سەر نەخشەى کارگێرى هەولێر بەپێى مەرسومى کۆمارى ژمارە (٤٣٤) کە لە١١/٩/ ١٩٨٩) دەرچووە!،
لە کاتێکدا حکومەتی بەغدا دووای راوەستانی شەڕی عێراق و ئێران هەموو توانای خۆی
خستبووە گەڕ بۆ بچوکردنەوەی باشوری کوردستان بە وێرانکردنی گوندو شاردێ و
شارچکەکانی یان نزمکردنەوەی پلەی کارگێری یەکە ئیداریەکانی ،لەم کاتەدا ناحیەی پردێی خستەسەر ناوچەی بەناو ئۆتۆنۆمی
، چونکە له‌و سه‌رده‌مه‌دا کە یەک گوندی
کوردنشین لە ناحیەکە نەمابوو، بە هەزاران خێزانی عەرەب لە شوێنیان نیشتەجێکرابوون،
سەرکردایەتی سیاسی عێراق دڵنیابوو له ته‌عریب كردنی ناوچه‌كه‌و به نیازی په‌لهاویشتن
بوو بۆ ته‌عریبی هه‌ولێرو ده‌وروبه‌ری ، ده‌یویست له رێگای به‌كارهێنانی ئه‌و خێزانه
توركمان و عه‌ره‌بانه‌ی له پردێ هه‌بوون له خوله‌كانی ئاینده‌دا، ئه‌نجومه‌نی یاسادانان
و جێبه‌جێكردنه كارتۆنیه‌كه‌ی خۆی به كوردی دابوو هه‌ندێك نوێنه‌ری عەرەب و توركمانی
تێ بكات، بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە ناوچەی بەناو ئۆتۆنۆمی تەنیا کوردی لێ نیشتەجێ نیە!، لە هەمان کاتدا هەر
لە پارێزگای هەولێر قەزای کۆیەی کردە ناحیەو ناحیەی تەقتەقی کردە قەسەبە .
٢-ناحیەی مەڵحە،لەکاتی دروسبوونی عێراقدا تەنیا
(٣٧)گوندی هەبوو، دوواتر بە ماوەیەکی کەم ژمارەی گوندەکانی گەیشتە (٢٠٠)گوند، لە ٢٧ی ٧ی ١٩٦١ بە پێی مەرسومی کۆماری ژمارە
(٣٨٧)کرایە قەزا، لە هەمان کاتدا ناحیەی شوان (١١٤) گوندی هەبوو، لە ماوەیەکی
کەمدا (٦٣) گوندی مایەوەو دوواتر بە پێی مەرسومی کۆماری ژمارە(٣٢١) لە ١١ی ٦ی ١٩٨٧
چۆڵکراو هەموو گوندەکانیشی وێران کران .
٣-لە یەک دانیشتن و بە یەک مەرسومی کۆماری ژمارە (٤١) لە
رۆژی ٢٩ی ١ی ١٩٧٦، دروستکردنی پارێزگای سەلاحەین و کۆڕینی ناوی کەرکوک بۆ تەئمیم و
دابراندنی قەزای خورماتو هیشتنەوەی قەزای حەویجە وەکو تەنیا قەزای پارێزگای کەرکوک
جگە لە سیاسەتی تەعریب هیچ ئامانجێکی دیکەی لە پشتەوە نەبوو .
٤-قەزای کفری یەکێکە لە قەزا مێژوویی و دێرینەکانی
کوردستان، هەر لە سەردەمی عوسمانیەوە سەر بە کەرکوک بووە، لە دووای دروستبوونی
دەوڵەتی عیراقیش لە سنوری لیوای کەرکوکدا وەکو قەزایەک مایەوە، هەتا ٦/١١/ ١٩٧٥ بە
مەرسومی کۆماری ژمارە(٦٠٨) لەسەر کەرکوک لابرا و خرایە سەر دیالە، بە ناحیەکانی قەرەتەپە
و جەبارەو سەرقەڵا و کۆکەسەوە ..
٥-دروستکردنی قەزای قەرەتەپە،(گۆڕینی پلەی کارگێڕی
قەرەتەپە لە ناحیەوە بۆ قەزا) دابڕاندنی لە کفری، کە وەکو ناحیەیەک زیاتر لە سەد ساڵە، لەوەتی بووە بە ناحیە سەر بە
کفریە، جگە لە ناحیەکانی جەبارەو کۆکەس کە دوو ناحیەی دێرینی کوردنشینی قەزای
کفرین، هەڵمەتێکی بە عەرەب کردنە، بچوککردنەوەی یەکە کارگێریە کوردیەکانە، کەرت
کەرتکردنی قەزای کفریە، دەستێوەردانە لە نەخشەی کارگیڕی ناوچە کوردستانیە
دابرێنراوەکان، هەموو ئەمانە پێچەوانەی مادەی (١٤٠) و دەستوری نوێی عیراقن ، کە لە
مادەی (١٢٥) مافە ئیداریەکانی هەموو پێکهاتەکانی گەلی عیراقی زامن کردووە، ئەوەی
جێگای سەرنجە لە لێدووانێکیدا وتەبێژی
وەزارەتی پلاندانانی عێراقی دەڵێت ئەم
ناحیانە (قەرەتەپە، جەبارە، کۆکەس)سەر بە هیچ قەزایەک نەبوونە!، وەکو ئەوەی ئاگاداری نەخشەی کارگێڕی پارێزگای
دیالەو قەزای کفری نەبێت، ئەم سێ شارەدییە سەر بە قەزای کفری بوون، دیارە ددان بە
قەزای کفریدا نانێت کە لەژێر دەسەڵاتی
حکومەتی هەڕیمی کوردستانە؟!
لە ساڵی ١٩٧٢ەوە گوندی کۆکس کراوە بە ناحیە و
سەر بە قەزای کفریە، دووای راپەرین ناوەندی ناحیەکە لە گوندی کۆکسەوە گواسترایەوە
بۆ گوندی کوڵەجۆ، لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەرێوە دەبرێت ، رووبەرەکەی زیاتر لە ١٧%ی
رووبەری قەزای کفریە، ناوچەیەکی زۆر دەوڵەمەندە بە نەوت، ماوەیەکی زۆرە جیی
ململانێی نێوان ناوەندو حکومەتی هەڕیمی کوردستان بوو ، ئیستا بە لکاندنی کۆکس بە
قەرەتەپە و کردنی بە قەزا رێگا بۆ گێڕانەوەی ئەم ناوچانە خۆش دەکات بۆ ژێر
دەسەڵاتی ناوەند و دابڕاندنی یەکجارەکی لە پارێزگای کەرکوک و هەرێمی کوردستان .
شارەدێی قەرەتەپە لە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧دا زیاتر لە
(١٢٧)گوندی هەبوو، ژمارەی دانیشتوانی (٢٥٣٤١)کەس بوو، لە بەهاری ١٩٨٧دا تەواوی گوندە کوردنشینەکانی چۆڵکراو
دانیشتوانەکەی بۆ کەلارو کۆمەڵگا زۆرەملێکانی هەولێرو سلێمانی راگوێزران ، ئێستاش
بەشێکی زۆری خەڵکەکەی نەگەڕاونەتەوە ، بە پێچەوانەوە بە هەزاران خێزانی عەرەب لە
شوێنەکانیان نیشتەجکراوە، هەندێک لە شۆفینیەکانی ناو حکومەتی عێراقی ئیستا ، تا
رادەیەک لە تەعریبی قەرەتەپە دڵنیابوون، بۆیە دەکرێتە قەزا، بە دڵنیاییەوە ئەگەر
لە ئایندەدا بۆیان بکرێت قەزای کفری دەکەنە ناحیەو سەر بە قەزای قەرەتەپە دەبێت،
هەروەکو چۆن رەوتێک هەیە داوای بە پارێزگابوونی حەویجە دەکات کە دوواتر کەرکوک
بکەنە قەزا ، ئەمانە خەیاڵ نین، پێشبینی و راستین لە زەینی شوفینیستی عەرەبیدا
نەخشەی بۆ کیشراوە ، تواندنەوەی کورد یەکێکە لە ئامانجە ستراتیژیەکانی ئەوان لە
درێژمەودادا ، پێیانوایە کیشەی کورد لە عێراقدا لەسەرخۆ و هەنگاو لە دووای هەنگاو چارەسەر
دەکرێت ، لە رێگای تەعریب و سەپاندنی کلتور و زمان و دەسەڵاتی عەرەبیەوە، بۆ ئەمەش
چەندین رێگاو ئامرازو میکانیزمی جۆراوجۆریان گرتوەتەبەر ، بۆیە کوردیش لەبەرامبەر
ئەم سیاسەتەدا دەبێ ئامرازو کەرەستەو میکانزمی نەتەوەیی خۆی هەبێت ، پێویستە هەر
کوردێکی دڵسۆزو خەمخۆری پرسی نەتەوەیی دژی بە بنەماڵەىیی کردنی دەسەڵات و بێ
یاسایی بەرێوەبردن بێت ، سی و پێنج ساڵە بە خوێنی هەزاران شەهید ئەم رووبەرە
بچوکەی کوردستان، ئەم سێ پارێزگایە
رزگاربووە، کوا دەستور؟ کوا پەرلەمانێکی کارا؟ کوا دەزگای دادوەری ؟ کوا شەفافیەت
لە داهات و خەرجیەکان ؟کوا هێزێکی نیشتمانی مەشق پێکراو توانای بەرگری هەبێت؟
باشترین میکانیزمی رووبەرووبوونەوەی تەعریب پیشاندانی سیستەمێکی بەرێوەبردنی جوانە
لە هەرێمی کوردستان بە داخەوە ئەمە نەکرا .
دەبێ کورد بە ئارامی و هێمنی مامەڵە لەگەڵ ئەو ستراتیژەی
شۆفینیستی عەرەبیدا بکات، یەکەم هەنگاوی داواکاریەکانی خاک بێت، گەراندنەوەی خێزانە
راگوێزراوەکان و ئاسایی کردنەوەی رەوشی ناوچە کوردستانیە دابرێنراوەکان بێت، کورد هیچ قازانجێک لە گرژی و هەڕەشەو توندوتیژی
ناکات.