توێژینەوەیەک لە بنەچە و رەچەڵەکی کورد
10/20/2025 7:57:00 PM
د. محەمەد شوانی
رەچەڵەک یان ئەسڵ و نەسەب،
بریتیە لە رەگوریشەی مێژووی پێکهاتنی بنەماڵەیی گروپێکی مرۆیی دیاریکراو ، هەندێک
لە زانا بەراییەکانی زانستە کۆمەڵایەتیەکان، وەکو لویس مۆرگان و هێربەرت سپێنسەر و
ئەدوار تایلۆر و ئەمانە لە ژێر کاریگەری تیۆرەکەی دارویندا لە بارەی پەرەسەندن ،
بایەخیکی زۆریان بە رەچەڵەک و بنەچەی گروپە مرۆییەکان دەدا، بۆ ئەوەی لەسەر راستە
هێڵێکی دیاریکراو زنجیرەو پۆلێنی پیشکەوتن و پەرەسەندنی مرۆڤ و کۆمەڵگاکان بکەن.
لە بارەی بنەچەو رەچەڵەک و
درستبوونی کورد و بەدەرکەوتنیانەوە پیش هەزاران ساڵ لە رۆژئاوای قەفقاس و زنجیرە چیای زاگرۆس و رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ و
دەریای سپی ناوەراست و رووباری فورات تا
کەنارەکانی کەنداوی فارس، تیۆر و ئاراستەی بیر کردنەوە و راوبۆچوونی جیاواز هەیە ،
هەندێکیان ناو و زاراوەی کورد و هەندێکیان زمان و هەندێکیان خەسڵەت و تایبەتمەندیە
بایۆلۆژی و هەندێکیان رووداوە مێژووییەکانیان کردووەتە بنەما بۆ دۆزینەوەی بنەچەی
کورد و سەرەتاکانی دروستبوونی .
چکاوەو پوختەی تیۆرو بۆچونەکان
،کورد بە گەلێکی ئێرانی لە بنەڕەتدا هندو ئەوروپی و بە دانیشتوانی رەسەنی ئەو
ناوچەیە دراوەتە قەڵەم کە تا رادەیەک تا ئیستاش توانیویەتی تێیدا بمێنیتەوە.
کورد یەکێکە لە ئەتنۆس (گروپە
مرۆییە) زۆر دێرینەکانی ناو میژووی مرۆڤایەتی ، وەکو ئەتنۆسێکی تایبەت و خاوەن
خەسڵەت و نیشانەی کلتوری جیاواز لە کۆنترین سەرچاوە مێژووییەکاندا ناوی
هاتووە، لە تابلۆ گڵینەکانی سۆمەریەکاندا
کە مێژوویان بۆ نزیکەی (٧٠٠٠)ساڵ لەمەوبەر دەگەڕیتەوە ناوی کورد بە گۆتی ، جۆتی ،
جودی و کاردا هاتووە، باسی وڵاتێک دەکەن بە ناوی کارداکا ، زۆربەی میژوونوسەکان
لەو باوەڕەدان کاردا مەبەستی کوردو کارداکا بە مانای وڵاتی کوردان دێت([1]).
لای ئاشوریەکانیش کە
میژووەکەیان بۆ نزیکەی (٤٥٠٠)ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، ناوی کورد، بە گۆتی و کوتی
و کورتی ، کارتی ، کاردۆ هاتووە، و لە سەرچاوە یۆنانی و رۆمانیەکانیشدا کە
مێژوویان بۆ زیاتر لە (٣٠٠٠)سێ هەزار ساڵ دەگەڕیتەوە، ناوی کورد بە ( کاردوسوی ،
کاردخۆی ، کاردۆک، کەردۆکی ، کاردۆخی)([2])
هاتووە ، هەموو ئەم ناوانە گوزارشتن لە ئەتنۆسێک یان گروپێکی مرۆیی جیاواز لە
ناوچەکەدا کە ئیستا کوردن و لە هەمان ئەو شوێنەن کە لەو سەردەمەدا ئاماژەیان
پێکراوە.
نوسینه‌كانی ڤاسیلی نیكیتین له
سه‌ر كورد له پێشه‌نگی ئه‌و توێژینه‌وه زانستیانه‌ن بە وردی بابەتی كوردو سیما نه‌ژادیه‌كان
و پرسی كوردیان به گشتی خستوەتە ژێر پرسیارو بە دوواداچوونیان بۆ کردووە ، ئه‌وه‌ی
زیاتر گرنگی نوسینه‌كانی (نیكیتین)مان بۆ دەردەخات، خۆی بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر له كوردسناندا
ژیاوه و به تایبه‌ت له‌سه‌رده‌مێكدا بووه هێشتا داگیركه‌رانی كوردستان هه‌ڵمه‌تی
سڕینه‌وه‌ی سیما نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی كوردیان به هاوكاری كه‌ره‌سته ته‌كنۆلۆژیه‌كانی
مۆدێرنه ده‌ست پێ نه‌كردبوو، پرسی سه‌ره‌كی
لای نیکیتین بریتیه له وڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیاره‌ی ئایا كورده‌كان كێن و خه‌سڵه‌ت
و تایبه‌تمه‌ندیه مرۆیی و زمانیه‌كانیان چیه؟ له باره‌ی بنه‌چه‌ی نه‌ژادی كورده‌وه
رای خۆی دەردەبڕێ كه ئه‌م گه‌له له یه‌ك
خوێن وبنه‌چه و رەچەڵەک نین، به‌ڵكو له چه‌ندین تێكه‌ڵه‌و یه‌كگرتنی هۆزو خێڵی كۆچه‌ری
جیاواز پێكهاتوون ، لە راستیدا هەر کورد وا نیە، وەکو هەموو گەلانی دنیا
، کوردیش بە درێژایی مێژووی هەزاران ساڵ چەندین گروپی جیاوازی لەناو خۆیدا
تواندۆتەوە ، هەوروەها چەندین گروپ و بنەماڵەی گەورەی کورد لە ناو گروپەکانی
دیکەکەدا تواونەتەوە..
هەر
لەم بارەوە رۆژهەڵاتناس و کوردناسێکی دیکەی روسی بە ناوی ئو. ل , ڤێلچێڤیسکی پێیوایە لە
دروستبوونی کوردەکاندا کۆمەڵیک گروپی جیاواز بەشدارییان کردووە، وەکو حووریەکان یان سوباری (شوباری)، لولوبییەکان ، کووتی ،
کاسییەکان ([3])، بەڵام ئەوە
ساغ ناکاتەوە کێیان بنەىچەی کوردن و گروپەکانی دیکەی تواندوەتەوە!! ئی خۆ دەبێ یەکێکیان کورد بووبن؟! ، ئەگەر نا چۆن
گروپەکانی دیکە بوون بە کورد ، ئەم گروپەیان دروست کردووە؟!
گەریدەی روسی (م. لیخۆتین)
پێیوایە سەرچاوەکانی دروستبوونی نەژادی کورد جۆراوجۆرو هەمەرەنگن ،و کورد لە
ئەنجامی توانەوەی چەندین گروپە مرۆیی جیاواز دروست بووە، و ئیستاش بەسەر خێل و
تیرەو هۆزو تایەفەی جیاوازدا دابەش بوون، و بە چەندین شیوەزاری جیاواز دەدوێن، بەڵام
سەرەڕای ئەو جیاوازیانەش ،یەک نەتەوەو یەک گەلن، هەرچەندێک بەسەر وردە جیاوازیشدا
دابەش بووبن .
هەر لە ناو روسەکاندا ،مینۆرسکی
بە شێویەکی باشتر یەکێتیەک بۆ سەرچاوەی نەژادی کورد دروست دەکات، بنەچەو رەچەڵەکی کورد دەباتەوە سەر میدیەکان ، پێیوایە
سەرەتا میدیەکان لە ئاترۆپاتین ،واتە ئازەربایجانی ئەمڕۆ نیشتەجیبوون و دوواتر
بەرەو باشووری گۆلی وان کۆچیان کردووە ،,بە تێکەلبونی مادەکان کە لە دەوروبەری
دەریاچەی قەزوێنەوە هاتوون، لەگەڵ دانیشتوانی رەسەنی ناوچەکە، و لەگەڵ ئاشوریەکان دووای روخانی ئیمبراتۆری ئاشوری لە
سالی ٦١٢ی پێش لە دایکبون، لە ناوچەکەدا
هەموو ئەمانە تێکەڵ بە یەک بوون ، پێکەوە گەلی کوردیان دروست کردووە ،بە تایبەتی
دوو هۆزی خزم (کورتی) و (ماردی) پەرەیان بە خزمایەتیەکەیان داوە، کوردەکانی ئەمڕؤ
بەرهەمی ئەو تێکەڵاویەن([4]) ،
بە پێچەوانەوە مینۆرسکی پێ
لەسەر ئەوە دادەگرێ کە لە هەموو جەماوەری دانیشتوانی رەسەنی ناوچەکە تەنیا خێڵیکی
دیاریکراو بەشداری لە ئیتنۆگنێزی کورددا نەکردووە، بەڵکو بەشێکی زۆری خێڵ و
میلەتانی بچوکی جیاواز، کە ماوەیەکی زۆر دوورو دریژ- بە هەر هۆیەک بوبیت –لە ناو
کۆنفیدراسیۆنی خێڵە ئیرانیەکاندا بۆ ناوچەکە هاتبون و مابوونەوە، لە پرۆسەی
دروستبوونی کورددا رۆلیان بینیوە([5])
هنری فێڵد ، لە بارەی رەچەڵەک و
بنەچەی کوردەوە لە پیشەکی توێژینەوەکەیدا (ئەنترۆپۆلۆژیای عیراق بەرگی دووەم
کوردستان لە ساڵی ١٩٥٢) دەڵێت یەکێک لە ئامانجە بنەڕەتیەکانی ئەم توێژینەوەیە پێوانە
کردنی خەسڵەت و تایبەتمەندیە جەستییەکانی کوردەکان بوو لە باکوری عیراق، بۆیە چوار نمونە لە چوار شوێنی جیاوازی
کوردستان وەرگیراوە (زاخۆو ئاکری و رەواندوزو سلێمانی) بۆ وەڵامدانەوەی ئەو
پرسیارەی ئایا کوردەکان لە رووی تایبەتمەندی جەستەییەوە هەماهەنگ و لە یەکچون و
لەیەک نەژادەوە دروستبوون ؟ یان لە سەرچاوەو نەژادی جیاوازەوە پەیدابون؟ لە کۆتایی
تویژینەوەکەدا بەو ئەنجامە گەیشتون، کە کوردەکان هەموویان دەچنەوە سەر یەک بنەمالە
،ئەوانیش ئەلبیەکانن، سەر بە گروپی ئاریەکان، لەگەڵ ئەوەی کوردەکانی باکور، نزیک
دەریاچەی وان ،کاریگەری ئەرمەنیەکانیان لەسەرە، بەلام کوردەکانی باشور، کەوتونەتە
ژێر کاریگەری تیرەو بنەماڵە مرۆییەکانی دەریای سپی ناوەراستەوە ،بە گشتی کوردەکان
یەکێکن لە کۆنترین نەژادە مرۆییەکانی باشوری رۆژئاوای ئاسیا([6]) ئەمە زۆر
گرنگە کورد خۆی رەواج و پەرەی پێ بدات ،بیرۆکەی یەک نەژادی و یەک سەرچاوەیی لە
زەینی نەوەکانیدا دروست بکات، پاساوی زانستی بۆ جیاوازیەکانی ئەمرۆی بێنیتەوە. نەک
بە پێچەوانەوە جەخت بکاتە سەر فرە نەژادی و جیاوازی بنەچەی کورد.
(سترابۆ)پێیوایە كورده‌كان ده‌گه‌ڕێنه‌وه سه‌ر
(سرتیه‌كان) كه گروپێكی مرۆیی تایبه‌ت بوون له هه‌مان شوێنی ئێستای كورده‌كاندا
(میدیای بچوك) نیشته‌جێبوون ، ئەگەرچی لە یەک شوێن نیشتەجێبوون، نابێتە بەڵگەی
چوونەوە سەر یەک بنەچە ،بەڵام ئەمەش بە قازانجی یەکیتی نەتەوەیی کوردە و دەبوو
کورد لە سیستەمی پەروەردەیی و خوێندن و راگەیاندنەکانیدا زیاتر بایەخی بە سترابۆ
بدایە ..
لە هەمووی گرنگتر بە لای
منەوە هەندێک لە مێژونوس و گەریدەو
ئەنترۆپۆلۆژیستەکان، کوردەکان دەگەڕیننەوە
بۆ کاردۆخیەکان ، كه سه‌ركرده‌و مێژوونوسی گریكی (كه‌سنیفۆن) له كتابه‌كه‌یدا (ئه‌ناباسیس)
له (401)ی پێش زایندا باسیانی كردووه، وەکو گروپێکی مرۆیی جیاواز لەم ناوچەیەدا
هەبوون کە ئیستا پێی دەگوترێت کوردستان، ئەمانە فارس نەبوون ، و زمانی فارسییان
نەزانیوە، بۆیە یونانیەکان و ئەوانەی فارسییان زانیوە بۆ قسەکردن لەگەڵیاندا پشتیان بە وەرگێڕ بەستوە
، واتە کەسێک زمانی فارسی و زمانی کاردۆخی زانیبێت، ئەم بۆچوونەش باسی یەک
سەرچاوەی نەژادی کورد دەکات ، کە بە بۆچوونی من راسترین
لێکدانەوەی بنەچەی کوردە ، ئێمە وەکو نەتەوەی کورد کاردۆخیەکانین.
مارکۆ پۆلۆ کە لە نێوان ساڵانی
(١٢٥٤-١٣٢٤)ژیاوە، لە سەدەی سیازدەدا هاتووەتە کوردستان باسی هەموو ئەو شارانەی
کردووە کە پێیدا تیپەڕیوە , لە ساڵی ١٢٧١ هاتوەتە موسڵ ، کاتێک باسی ئەم شارە
دەکات دەڵێت (لە چیاکانی ئێرەدا کاردەکان دەژین)، لێرەدا (کارد)هەمان کاردۆخی
سەردەمی کەسنیفۆنە بەڵام بە شێوەی تاک ، چونکە (ۆخ)لە زمانی یۆنانیدا نیشانەی
کۆیە، کارد و کاردۆخ وەکو ئەوەیە بڵێین (کورد و کوردەکان)، بۆیە ئەمەش بەڵگەیەکی
دیکەیە کە دووای زیاتر لە ١٧٠٠ ساڵ لە نوسینەکەی کەسنیفۆن هیشتا بەو گروپە مرۆییە
گوتراوە (کارد)و لە هەمان شوێنی خۆیان ماون ، بۆیە دەکرێ بنەچەی کورد بگەڕێنینەوە
بۆ کاردۆخیەکان بڵێین ئێمە نەوەی کاردۆخیەکانین، کورد لە کاردۆخیەکانە، کە
ئاشوریەکانیش پێیان گوتووە کاردۆ یان گوتی...
له ئه‌نجامی هه‌موو ئه‌و گریمانانه‌و
بۆچونه جیاوازو توێژینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌چه‌ی نه‌ژادی كورد كراوه ،دوو تیۆری سه‌ره‌كی
په‌یدا بووه ،هه‌ردوو تیۆره‌كه‌ش پێویستیان به توێژینه‌وه‌و سه‌لماندنی زیاتره،
ئه‌وانه‌ش بریتین له:
تیۆری یه‌كه‌م: كورد له بنچینه‌دا
گه‌لێكی ئاری ،هندوئەورەپی و دانیشتوانی رەسەنی زنجیرە چیای زاگرۆسن، و لە سه‌ده‌ی
حه‌وته‌می پێش زاینه‌وه له باشوری ده‌ریاچه‌ی ورمێ به‌ره‌و نەینەواو گه‌رمه‌سێر شۆڕ
بوه‌ته‌وه ، تا نزیک دەریای سپی ناوەراست و کەنداوی فارس ، دانیشتوانی ئەم
ناوچانەی لە ناوخۆیاندا تواندۆتەوەو ئەم گروپە مرۆییەی ئیستای لێ پێکهاتوە کە بە
کورد ناسراوە .
تیۆری دووه‌م پێیوایه كورد ئێرانی
نین ، نه‌وه‌ی كڵدی و جۆرجی و ئه‌رمه‌نیه‌كانن و دوواتر كه‌تونه‌ته ژێركاریگه‌ری زمانی
ئێرانیه‌وه‌و زمانه‌كه‌یان گۆڕاوه.. ئه‌م تیۆرە راست نیه، له ناوچه‌یه‌كی فراوان
وه‌كو ئه‌وه‌ی كوردی به‌سه‌ردا دابه‌ش بووه، سه‌خت و شاخاوی و دابڕاو ، چه‌ند هه‌زار
ساڵی ده‌وێت تا زمانێك شوێنی زمانێكی تر بگرێته‌وه، به تایبه‌ت له قۆناغێكی مێژوویدا
كه جگه له خێزان و بنه‌ماڵه‌و ده‌وروبه‌ر هیچ كه‌نالێكی تر نه‌بێت بۆ پێگه‌یاندنی
كۆمه‌ڵایه‌تی و فێركردن؟؟ گریمان له سه‌رده‌مێكدا یه‌ك دوو خێڵی كورد جۆرجی بوون،
چۆن خێڵێكی جۆرجی زمانی گۆڕاوه به كوردی و بێ ئه‌وه‌ی هیچ په‌یوه‌ندیه‌ك له ئارادا
مابێت؟ وه‌كو ده‌زانین تا نزیكه‌ی كۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌ش به‌شێكی هه‌ره زۆری كورد
كۆچه‌ری بوون؟ لە کاتێکدا مێژووی ئەو سەرچاوانەی ئاماژە بە بوونی کورد دەکەن لەم
ناوچەیەدا بۆ نزیکەی حەوت هەزار سال لەمەوبەر دەگەڕێتەوە ، بە ناوی کاردا و کاردۆخ
و کاردۆ و گوتی و کورتیەوە..وەکو پیشتر بە کورتی ئاماژەمان پێدا
بە کورتی ، کورد لە ماوەی
هەزاران ساڵدا وەکو کاردۆخی بە نەژادێکی پاک و کوردی پوختە نەماوەتەوە([7]) کاردۆخیەکان
وەکو بنەچەی نەژادی کورد تێکەڵ بە
گروپەکانی دیکە بوون، لەپرۆسەیەکی مێژوویی دوورودرێژدا هەموو ئەو گروپانە زمانی
کوردیان وەرگرتووە ، کە بە گوتەی (سۆن) بە هۆی روونی و سادەیی و ئاسانی زمانی
کوردیەوە توانیویەتی شوێنی زمانی هەموو ئەو گروپە مرۆییانە بگرێتەوە کە لە
ناوچەکەدا هەبوون و لە بنەڕەتیشدا کورد نەبوون ([8])،دەبێ
ئەمانە کەمینەو کاردۆخیەکان زۆرینەبوون و دەسەڵاتیان هەبووە، خۆیان سەپاندووە، بە
لایەنی کەمەوە هەمووان بە خۆیان گوتووە
کارد یان کاردۆ یان کورت ، دوواتر بووە بە کورد .
[1] -بورکای، کەمال، کوردو
کوردستان, وەرگێرانی عەلی فەتحی، چاپخانەی منارە، هەولێر ، ٢٠٠٨، ل: ٥٩-٦٠.
[2] -بەدلیسی ، میر شەرەفخان، شەرەفنامە،
وەرگێرانی مامۆستا هەژار، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، چاپی سێیەم هەولێر ،
٢٠٠٦، ل: نەوەدو دوو.
[3] - ئو. ل , ڤێلچێڤیسکی , نەژادی کورد, وەرگێرانی پ. د, رەشاد میران،
دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی رۆژهەڵات، هەولێر، ٢٠١٦، ل: ٣٨-٤١.
[4] -بورکای, کەمال، سەرچاوەی پیشوو، ل: ٦١.
[5] - ئو. ل , ڤێلچێڤیسکی ,سەرچاوەی پیشوو :
ل: ١٧٤.
[6] - Field. H. Anthropology of
Iraq.part, (2).Harvard Univercity, No, 1925, PP. 56-61
[7] -تاڵەبانی،
جەلال، کوردستان و بزوتنەوەی نەتەوەیی کورد، چاپی یەکەم بەیروت، ١٩٧٠، ڵ:٦,
[8] -سون، ميرزا غلام حسين
شيرازي، رحلة متنكر الى بلاد ما بين النهرين و كردستان، ت: فؤاد جميل، مطابع الجمهورية، بغداد، الجزء الآول ، ط1، 1970، ص:
150.