بێخەمی حکومەت و لێکترازانی زمانی کوردی
10/28/2024 10:11:00 PM
د. محەمەد شوانی
لە ماوەی سی و چوار
ساڵی رابردوودا ، حکومەتە یەک لە دووای یەکەکانی هەرێمی کوردستان ،هێندەی خەمی
پەیداکردنی پارەو دۆزینەوەی رێگای بازرگانی و هەناردەکردنی کەرەستەی خاو و سامانی
سروشتی کوردستان بوون، هێندە خەمی پرسە نەتەوەییەکان و بەرنامەی نەتەوەیی و
چۆنیەتی جێبەجێکردنی ستراتیژێکی نەتەوەیی قوڵ نەبوون، هێندەی چاویان لە خاڵە
گومرکیەکان و پێکگەیشتنی دوڕیانەکانی هێڵی بازرگانی ویەکخستنی باج و سەرانە بوون، هێندە چاویان لە خاڵی هاوبەشی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان و لێکچوونی کاتوری
و لێکنزیکردنەوەی شێوەزارەکان و یەکخستنی کۆمەڵگا نەبوون، نەک هەر بیریان لە کاری باش لە بواری زمانی
کوردیدا نەکردووەتەوە ،بە پێچەوانەوە لە
کاری خراپ و دوورخستنەوەو کەرتکردنی زماندا ئەگەر لە داگیرکەرانیان رەت نەدابێ
،کەمتریان بە کورد و زمان و کلتوری رەسەنی کوردەواری نەکردووە.
هیچ کەسێک گومانی لەوە
نیە ، زمان پایەو کۆڵەگەیەکی سەرەکی هەر نەتەوەیەکە، ناسنامەو خەسڵەتی سەرەکی
جیاکردنەوەی نەتەوەکان زمانە، بۆیە هەموو ئەو نەتەوانەی کاتێک لە دەستی داگیرکەر
رزگاریان دەبێ یان جۆرێک لە ئازادی و مافی نەتەوەییان بۆ فەراهەم دەبێ ، یەکەم
هەنگاو هەوڵی زیندوکردنەوەو بوژاندنەوەو گەشەپێدانی زمانیان دەدەن.
جەزائیریەکان کاتێک لە شەستەکانی سەدەی رابردوو،
لە رێگای شوڕشێکی درێژخایەنی خاوەن یەک ملیۆن شەهیدەوە، لە دەستی فەرەنسیەکان رزگاریان
بوو، هەڵمەتێکی فراوانی بەعەرەبی کردنەوەی پەروەردەو فێرکردن و گێڕانەوەی زمانی
نەتەوەییاندا، بە سەدان مامۆستای زمانی عەرەبی لە وڵاتانی دیکەوە روویان لە
جەزائیر کرد، بۆ زیندوو کردنەوەی زمان و کلتوری عەرەبی لە وڵاتەکەیاندا .
لە وڵاتێکی پێشکەوتووی
وەکو بەریتانیا، ویڵزیەکان، دووای سەدان
ساڵ لە سەپاندنی زمانی ئینگلیزی
بەسەریاندا، لە بیستەکانی سەدەی رابردووەوە ،بزوتنەوەیەکی ژیانەوەی زمانی نەتەوەیی
وێڵزیان دەست پێکرد، تا لە ساڵی ١٩٦٩، پادشا تشارڵزی سییەمیان ناچار کرد خۆی فێرە
زمانی ویڵزی بکات ، لەم سەردەمەو لەم قۆناغەی زاڵبوونی زمانی ئینگلیزیدا لە سەر
ئاستی جیهان ،کەچی لە کاردیف و هەرێمی
ویڵز بەکارهێنانەوەو گرنگیدان بە زمانی وێلزی لە هەموو بوارەکاندا لە ئاستێکی
فراواندایە .
ئەندونیسیەکان لە ساڵی
١٩٤٥ەوە ، دووای رزگاربوونیان لە دەستی داگیرکەری هۆلەندی ، یەکەم کاریان بە
فەرمیکردنی زمانی ئەندونیسی و پاکردنەوە و کردنی بە زمانی پەروەردەو فێرکردن بوو ،
تا لە ساڵی ٢٠٢٣ زمانی ئەندونیسی بووە زمانی فەرمی کۆنگرەی گشتی یۆنسکۆ ، کە ئەمەش
شانازیەکی گەورەیە بۆ گەلی ئەندونیسیا.
نزیکەی دووسەد ساڵە،
لە هەڵوەشاندنەوەی یەک لە دووای یەکی میرنشینەکانەوە، نەتەوەی کورد هەڕەشەی تواندنەوەو لەناوبردنی
لەسەرە، بە تایبەتی لە سەد ساڵی رابردوودا، دووای رێکەوتنی سایکس بیکۆ و کۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی یەکەم و دروستبوونی دەوڵەتی
نەتەوەیی تورک و لکاندنی باشوری کوردستان بە عیراقەوە، دەسەڵاتدارە شۆفینیەکانی
تورک و عەرەب لە رێگای قەدەغەکردنی زمانی کوردی و بە زۆر سەپاندنی زمانی تورکی و
عەرەبیەوە ویستویانە کورد لە ناوبەرن، واتە یەکەم تیریان، بۆ کوشتنی هەستی
نەتەوەیی لای کورد، ئاراستەی زمانی کوردی کردووە، زانیویانە، زمان دڵی نەتەوەیە،
بە لە کارخستنی زمان،یەکێک لە خەسڵەتە سەرەکی و بنچینەییەکانی نەتەوە لەناو دەچێت.
لە راپەڕینی ئاداری
ساڵی ١٩٩١ ەوە کورد لە بەشێکی بچوکی نیشتمانەکەیدا، جۆریک لە
ئازادی هەیە، بەو مانایەی دەتوانێت بە پیی توانای ئابوری پەرە بە سامانی نەتەوەیی
خۆی بدات، بەرنامەی ئاژەڵداری و کشتوکاڵی داڕێژێت و گوندەکانی ئاوەدان بکاتەوە،
دەتوانێت کلتوری کوردەواری خۆی ببوژێنێتەوەو قوتابخانەو زانکۆو ناوەندی توێژینەوەی
زانستی بونیاد بنێت ، هیچ هێزێک رێگر نیە زمانی کوردی بکاتە زمانی فەرمی
قوتابخانەکان و لیژنەی زمان لە پسپۆرانی زمان و خاوەن ئەزمون و شارەزایان دروست
بکات، و کار بۆ یەکخستن و دەوڵەمەدکردن و پەرەپێدانی زمانی کوردی بکات ، بە لایەنی
کەمەوە زمانی فەرمی و نوسراوی فەرمانگەکان و کتیبی قوتابخانەکان بە زمانێکی
یەکگرتوو چاپ بکات ، بە بەرنامە دەستکاری مانای وشەکان و چەسپاندنی ماناکانیان
بکات لە زەینی نەوەی نوێدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم سنورە دیاریکراوەدا
توانای دارشتنەوەی فۆرمەکانی نەتەوەسازی هەیەو هیچ هێزێک ناتوانێت رێگری بکات
لەوەی مناڵانی کورد ، نەوەی ئایندەی کوردستان بە زمانی کوردی بخوێنن و بە بیری
نەتەوەیی و کوردستانی پەروەردە بکرێن .
بە داخەوە ،تا ئیستا
حکومەتی هەرێمی کوردستان ، لەو چوارچێوەو سنورە دیاریکراوەی ئازادیی هەبووە، دەستی
بۆ هیچ بەرنامەیەکی یەکخستنی زمان و پەرەپێدانی چەمک و زاراوەکان و گەشەکردنێکی
تەندروستی زمانی کوردی نەبردووە، کۆنفراسێکی زمانەوانی بۆ ئاراستەکردنی زمانی
کوردی و پرسی زمان و ئایندەی شێوەزارەکان و یەکخستنی راگەیاندن و فەرهەنگی زمانی
فەرمی و نوسینی تابلۆکان و پەروەردەو فێرکردن نەکراوە.
لە کاتێکدا، بە پێی
دەستوری عێراق، نەک هەر لە هەرێمی کوردستان ،بەڵکو لە سەراتاسەری عێراقدا ،زمانی
کوردی زمانێکی فەرمیە، دەکرێ سەرۆک وەزیران ،و هەندێک لە وەزارەتەکان ناچار بکرێن،
و بکرێتە مەرج ئەگەر زمانی کوردی نەزانن ،ئەو پۆستەیان پێ نەدرێت ، بەڵام بە
داخەوە، لە جیاتی کاری باش، پرسی زمان ،دراوەتە دەست رۆژگار و بێ خاوەنی پێوە
دیارە و کەس گرنگی پێ نادات ، لەم قۆناغەدا دیاردەی تێکدان و پاشەکشە و بەرەو
لێکترازانی زمانی کوردی لە بازاڕدا ، لە
ناوەندەکانی خوێندن و دەزگا فەرمیەکانی پەروەردەدا بە روونی هەستی پێ دەکرێت .
لە دەیان زمانزان و
پسپۆڕو شارەزای زمانی کوردیم بیستووە ، دەڵێن زمانی کوردی زمانێکی دەوڵەمەندە، شێوەزارەکان
سەرچاوەیەکی گرنگی دەوڵەمەندی زمانی کوردین، سامانێکی نەتەوەیی گرنگن ئەگەر بە
شێوەیەکی زانستی مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و وەکو خاڵی بەهێز و پایەو کۆڵەگەی
زاراوەسازی بەکار بێن .
ئیستا حکومەتی هەرێمی
کوردستان پێویستە چی بکات؟ چۆن دەکرێ سود لە دەوڵەمەندی زمانی کوردی وەربگیرێت و
فرەیی شێوەزارەکان خێروبەرەکەتی زمانەوانی و نەتەوەیی بن نەک هەڕەشە؟
حکومەتی هەرێمی
کوردستان دەتوانێت ،ئەکادیمیای کوردی راسپێرێت ، لیژنەیەکی زمانەوانی لە کۆمەڵێک پسپۆڕو شارەزاو دڵسۆزو
چالاک و ماندونەناسی نەتەوەیی دروست بکات، کار لەسەر هاوواتاکانی شێوەزارەکان
بکەن، بۆ نمونە:
ئێمە لە زمانی کوردیدا
لە کایەی خزمایەتیدا وشەگەلی وەکو (پور، پلک، میمک، مەتک)مان هەیە، زۆر بە
پەرشوبڵاوی بەکاریان دێنین، وەکو ئەوەی زمانی کوردی زۆر هەژار بێت، لە هەر
شێوەزارێکدا بۆ خۆیان بە جیا (بە خوشکی دایک و بە خوشکی باوک و بە زڕخوشکی دایک و
بە زڕخوشکی باوک هەر دەڵێن میمک یان هەر دەڵین پلک یان هەر دەڵین پور ..ئێ بۆچی؟
چیی دەبێ ئەگەر لە فەرهەنگێکی زمانی کوردیدا (پور
خوشکی باوک بێ ..پلک خوشکی دایک بێ ، میمک زڕ خوشکی دایک بێ ،مەتک زڕ خوشکی باوک بێ)؟! .. لە زمانی فەرمی و پەروەردەییدا بەو جۆرەی بنووسین و مناڵانمان لە سەرەتاییەوە فێر
بکەین ،بنوسین ئەگەرچی لە زمانی بازاڕو
میلیدا خەڵکی ئەو جیاوازیانە ناکەن ،
بەڵام لە راستیدا پور خوشکی باوکە، پلک
خوشکی دایکە، ....هتد بە دڵنیایی وردە
وردە دەبێتە زمانی نەوەی ئایندە و خەڵکی پێیان شەرم دەبێت بە هەلە بەکاریان بێنن
یان نمونەیەکی دیکە،
لە فەرهەنگی زمانی نەتەوەییدا بنوسین ،باژێڕ یەکەیەکی نیشتەجێبوونی گەورەیە ، وەکو
باژێری هەولێر و باژیری سلێمانی و باژیری کەرکوک و باژێری دهۆک کە ناوەندی پارێزگان، هەڵەبجە دەبێتە
باژێر، شار یەکەیەکی نیشتەجێبوونی مامناوەندە، ناوەندی قەزایە و دەبێ چەند
شارۆچکەیەک سەر بەو بن ، وەکو شاری ئاکرێ ، شاری کۆیە، شاری ڕانیە ، شاری چەمچەماڵ و هتد ، شارۆچکە، یەکەیەکی نیشتەجێبوونی بچوکە ،
دامودەزگای فەرمی بەرێوەبردن و شارەوانی تێدا بێت ، خاڵی کۆکەرەوەی چەند گوندێک
بێت وەکو شارۆچکەی پردێ، شارۆچکەی شەمامک، شارۆچکەی ئاشتی و ..هتد
بەرز بۆ پێوانەی چیا و
گردۆلکەو باڵەخانەو خانوبەرە و رەشەوڵاخ بێت
، بڵند بۆ پێوانە کردنی ئاستی خوێندەواری و
زانستی و بەژن و بالا و خەسڵەت و تایبەتمەندیەکانی مرۆف بێت ، باڵا چەمکێکی
کۆمەڵایەتی بێت ، بۆ پێوانە کردنی شوێن وپلەو پایە و پێگەی تاکەکان بەکار بێت ..
لە بواری خوێندنیشدا ،بۆ
نمونە فێرخواز بۆ قۆناغی سەرەتایی و خوێنکار
بۆ قۆناغی ئامادەیی و قوتابی بۆ قۆناغی زانکۆیی بەکار بێت ، ئافرەت مێینە بێ و ژن هاوسەردار و کچ سەڵت بێ .
پسۆرانی زمان دەتوانن دەیان نمونەی لەو جۆرە بێننەوە ، ئەگەر کاریان لەسەر بکرێت ، لە
ماوەیەکی مێژوویی کورتخایەندا شوێنی خۆیان لە زەینی نەوەی ئایندەدا دەگرن و سیمای دەوڵەمەندیی زمانی نەتەوەییمان بەدەردەخات...