نا ئامادەیی باشوری کوردستان لە گۆرانکاریەکانی ئایندەی ناوچەکەدا
9/14/2025 8:55:00 PM
د. محەمەد شوانی
د. محمد شوانی
گۆڕانی کۆمەلایەتی و پەڕینەوە لە قۆناغێکەوە
بۆ قۆناغێکی دیکەی مێژوویی لە هەر
ناوچەیەکی جوگرافی، یان لە ژیانی هەر کۆمەڵگایەکدا، لەسەر بنەمای کۆمەڵیک فاکتەری
وەکو خوێندەواری و داهێنان و گەشەکردنی
زانست و پەرەسەندنی تەکنۆلۆژی و کەڵەکەبوونی سەرمایە و زیادبوونی خۆراک وچڕبوونەوەی
دانیشتوان و گەورەبوونی شارەکان ودەسەڵات و سیستەمی سیاسی نوێ روودەدات ،کە
بونیادی کۆمەڵگاکە گۆرانی قوڵی بەسەردا دێت و سیماو خەسڵەت و تایبەتمەندیە
نوێیەکانی لە رابردووی ناچێت.
ئێستا
رۆژهەڵاتی ناوەراست وەکو پنتێکی جوگرافی دیاریکراو و هەرێمیکی کلتوری جیاواز لە
جیهاندا،لە دەروازەی گۆڕانێکی بنچینەییدایە ، هەموو ئاماژەکان پێمان دەڵین لە
ماوەی بیست سي ساڵی ئایندەدا، ئەم ناوچەیە بە گۆرانکاری ریشەییدا تێدەپەڕیت ، کالبوونەوەی سنورەکان وتێکەڵاوی کلتوری
و لەبەردەستدابوونی تەکنۆلۆژیای پێشکەوتو و ئاسانکاری بانکی و گەشەکردنی بازرگانی وزیادبوونی
هەژموونی هێزە نێودەوڵەتیەکان و لاوازبوونی هێزە هەرێمیەکان و هەموو ئەمانە
گۆرانکاری لە ستایلی ژیان و جیهانبینی خەڵک وسیستەمی سیاسی و پەیوەندی
پێکهاتەکاندا دروست دەکەن .
بە دڵنیایی رۆژهەڵاتی ناوەراست وەکو کۆتاییەکانی سەىدەی بیستەم و سەرەتاکانی
سەدەی بیستویەکەم نامێنیتەوە ، تێکەڵ بەو
نەزمە نوێیە جیهانیە دەبێت کە ئەمریکاو رۆژئاوا هەر لە دووای نەمانی جیهانی دوو
بلۆکی و هەڵوەشانەوەی بلۆکی سۆشیالیسی لە نەوەدەکانی سەدەی رابردووەوە بانگەشەی بۆ
دەکەن و بە پراکتیکیش هەوڵی سەپاندن و
جێگیرکردنی دەدەن .
ئەگەر لە بیرمان بێت ،نزیکەی سی و پێنج ساڵ
لەمەوبەر ،سه‌رۆكی ئه‌مریكا (جۆج بۆش)ی باوك له كاتی شه‌ری كه‌نداودا سالی 1991 گوتی
(ئه‌مریكا سه‌ركردایه‌تی سیسته‌مێكی نوێی جیهانی ده‌كات، كۆڵه‌گه‌ی ئه‌م سیسته‌مه
ئاشتیه ،و پایه‌كانی سه‌روه‌ری یاساو
ئازادین، ته‌واوی گه‌له جیاوازه‌كان تیایدا له‌سه‌ر بنه‌ماو پره‌نسیپێكی هاوبه‌ش
كۆ ده‌بنه‌وه، بۆ هێنانه‌دی ئامانجێكی جیهانی له پیناو به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤایه‌تیدا)
تێگەیشتن لەم پەیامە زەحمەت نیە، بە راشکاوی
پێمان دەڵێت ، نەزمێکی نوێی جیهانی بەرێوەیەو سەرەتاکانی سی ساڵ زیاترە بە
سەرۆکایەتی ئەمریکاو بەشداری هاوپەیمانەکانی دەستی پێکردووە، پایەکانی ئەم سیستەمە
ئاشتی و دێموکراسیە ،واتە لە ناوبردنی
دیکتاتۆرەکان و لێدانە لە گروپە توندرەوەکان، ئیتر بە پێناسەی رۆژئاوا کێ دیکتاتۆرەو
کام گروپ توندرەو و تیرۆریستە ،دەبێ بە خۆیدا بچێتەوە، پەیوەندیەکانی لەسەر ئەو
بنەمایانە رێک بخاتەوە، بۆیە بە خۆداچونەوەی تورکیا و ئێران و پیشاندانی جۆریک لە
گۆرانکاری و بانگەشەی پێکەوە ژیان و دەوڵەتی هاوڵاتی لە سایەی نەزمی نویی جیهانی و
سیستەمی بەرەو رۆژهەڵاتیکی ناوەراستی
نوییە، لە سەر کۆڵەگەی کرانەوەو ئازادی گەلان و سڕینەوەی سیمای زۆرداریە .
پایەیەکی دیکەی نەزمی نوێی جیهان دەستورو
سەروەری باسایە ، کە بە یەک پێوەرو بە یەک چاو سەیری تەواوی هاوڵاتیانی نیشتمانەکە
بکات، جیاکاری تێدا نەبیت لە سەر بنەمای رەنگ و دین و مەزهەب و زمان، پێمان دەڵیت
تەواوی گەلە جیاوازەکان دەبێ لەسەر بنەمای هاوبەش پێکەوە کۆ ببنەوە ،بۆ ئامانجێکی
جیهانی خەبات بکەن، ئەویش بەرژەوەندی مرۆفایەتیە ،نەک لۆکاڵی و تایەفی ، هۆشداریمان دەداتێ گروپە توندرەوە نەژادی و
ئاینی و مەزهەبی و ئایدیۆلۆژیەکان لەم سیستەمەدا جێیان نابێتەوە.
بێگومان ئەم گۆرانکاریانە ، ئەگەرچی هیشتا وەکو دروشم ماونەتەوە لە چوارچێوەی ئەو
سیستەمە نوێیەدا، و هەنگاوە پراکتیکیەکانی کەمتر بۆ گەلانی ناوچەکە روون بوونەتەوە، بەڵام بە دڵنیایی بە قازانجی گەلانی ژێر دەستەو بێ دەوڵەتی
رۆژهەلاتی ناوەراستن، ئەو نەتەوانەی لە مێژووی سەد ساڵی رابردوودا هەوڵی قڕکردن و
لەناوبردنی زمان و خەسڵەت و تایبەتمەندیە کلتوریەکانیان دراوە، بە تایبەتی و لە
پێش هەموویانەوە بە قازانجی گەلی کوردە ،
لەبەر ئەوەی گەورەترین نەتەوەی جیهانە بێ دەوڵەتەو لەسەر هیچ بستە خاکێکی خۆیدا
ئازادو سەربەخۆ نیە و کەوتوەتە بەر گەورەترین هەڵمەتی جینۆسابد و پاکتاوکردنی
رەگەزی.
بۆیە گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بەگشتی و
کورد بە تایبەتی دەبێ لە ئامادەباشی قۆناغێکی نوێدابن، قۆناغێک تیایدا فراوانی
سنوری ئازادیەکان و دەستورێکی مەدەنی و پابەندبوون بە یاسا و پێکەوەژیانی
ئاشتیانەو رێزگرتن لە مافی گروپە نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبیەکان دەکاتە پێوەر بۆ
مانەوە
چارەنوسی هێزە دیکتاتۆرەکانی ناوچەکە نەمان و
لەناوچوونە، ئەو دەوڵەتانەی تا ئیستا بە
زلهێزی هەرێمی ناسراون و جگە لە چوارچێوەی سنوری نیێودەوڵەتی خۆیان پەل بۆ دەرەوە
داهاوێژن و بە دووای هەژموونی هەرێمیدا دەگەڕێن، لە ناو ئەم سیستەمە نوێیەدا لە
پەل وپۆ دەکەون ، نەک هەر مەیلی پاوانخوازیان نامێنێ بەڵکو توانای کۆنترۆڵکردنی پێکهاتە
جیاوازەکانی ژێر قەڵەمڕەوی خۆشیان نابێ ، ئەمە بەو مانایە نیە دەوڵەتە زلهێزە
هەرێمیەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست ، بە هەمان مۆدێلی گۆرانکاریە باوەکانی مێژووی سەد
ساڵی رابردوو ، دەروخێن، واتە مەرج نیە بەم نزیکانە روخانی هیچ دەوڵەتێک ببینین لە رۆژهەڵاتی
ناوەراستدا ، وەکو ئەوەی لێی راهاتووین و لە رابردوودا بە هۆی کودەتا یان شۆرش و
راپەرینی خەڵکەوە روخان و کوشتن و هەڵاتنی دیکتاتۆرەکانمان بینیوە!، بە پێچەوانەوە گۆرانکاریەکانی ئایندە لە رێگای بێ
هێزکردنەوە دەبێت ، لە رێگای خاوبوونەوەو نەرمەوە دەبێت، سەرەتا پەکخستنی پەلهاویشتن و بە مەعقوڵکردنی هەژمونگەرا
هەرێمیەکانەوە دەبێت ، لە جیاتی رووخاندنی دەوڵەتەکە و هاتنە سەرکاری گروپێکی
دیکە، لە ماوەی بیست سی ساڵی ئایندەدا ،وردە وردە لە سەر ئاستی هەرێمی ،دەسەڵاتی
ناوەند و حکومەتی مەرکەزی جێگا بۆ شێوازێکی دیکەی بەرێوەبردن چۆڵ دەکات و پارێزگا ،یان
ئوستان، یان کانتۆن و هەرێمەکان جۆرێک لە سەربەخۆیی بەدەست دێنن، دەسەڵاتەکان
دابەش دەبن ،دوواتر سنورە نێودەوڵەتیەکان پیرۆزی پێشووتریان نامێنێ ،کرانەوەو
تێکەڵاویەکی کلتوری فراوانتر دێتە ئاراوە.
.ئێمە لە رێگەداین بەرەو قۆناغێکی نویی
رۆژهەڵاتی ناوەراست ، نیشانەکانی بەدەرکەوتوون ،سەرەک کۆماری ئێران باسی سەربەخۆیی
گەلانی ئێران و جیابوونەوەی کورد دەکات، مەترسیی هەیە لەوەی ئەم ئێرانەی ئیستا
وەکو خۆی نامێنێ ، لە تورکیا توندرەوترین
باڵی بزوتنەوەی نەتەوەیی تورکی باسی ئاشتی و برایەتی کوردو تورک دەکات، دەزانن لە
دەروازەی قۆناغێکی نوێداین لە رۆژهەڵاتی ناوەراست ، بەڵام ئەم گۆرانکاریە پرۆسەیەکی لەسەر خۆ و
درێژخایەنە ، لە سەر ئاستی دەوڵەتی وڵاتانی ناوچەکە هەستیان بە پێداویستی و
ئامادەسازیەکانی کردووە ، هیشتا باشوری کوردستان وەکو پێویست هەستی بە گرنگی و بایەخی شوێنی خۆی لە هاوکێشەی
گۆرانکاریەکاندا نەکردووە، لە هەندێک رووی جەوهەریەوە پێچەوانەی نەزمە نوێیەکە
هەنگاو دەنێت، لە کاتێکدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی
و ئەو هێزە دەرەکیانەی دەیانەوێت گۆرانکاریەکان بەو ئاراستەیەدا برۆن، کوردیان بە
فاکتەرێکی گرنگ و ئامرازو کەرەستەیەکی بنچینەیی گۆرانکاریەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست
داناوە.
لەم هەلومەرجە هەستیارە نێودەوڵەتیەدا ،پارتی
و یەکێنی نە یەکدەگرن و نە دامودزەگاکانی بەرێوەبردن بە دامەزراوەیی و نیشتمانی
دەکەن، نە کار بۆ ئەوە دەکەن روخسارو رواڵەتێکی دەوڵەتداری و دەزگایی پیشانی
دەرەوە بدەن، هیشتا لە هەرێمی کوردستان دەستور نیە، سیستەمیکی پێناسەکراوی بۆ
بەرێوەبردن نیە، نە هەڵبژاردن لەکاتی خۆی دەکرێ و نە رێز لە دەنگی خەڵک
دەگیرێت، و نە پەرلەمانی بۆ دەرکردنی یاسا
و چاودیری کردن و لیپرسینەوە هەیە ، حوکمەتەکەی ماوەی بەسەر چووە، دەزگای دادوەری
کارا نیە، گەندەڵی تەواوی جومگەکانی حوکمڕانی تەنیوە، سامانی نیشتمانی بە فیڕۆ
دەدرێ و بە تاڵان دەبرێ ، زەویوزاری وڵاتەکە وردە وردە لە لایەن چەند بنەماڵەیەکەوە
داگیردەکرێ ، بە ئاشکرا موچەی فەرمانبەران نادرێ و بۆ پرۆژەی دیکە سەرف دەکرێ ، سنوری
ئازادیەکان بەرتەسک کراوەتەوەو خەڵک لەسەر رەخنەو بیری جیاواز دەگیرێ و
دەستێوەردان لە دادگا دەکرێ ، توندوتیژی و هێز بەرامبەر خەباتی مەدەنی بەکار دێت ،
لە لایەک هەموو ئەمانە پێچەوانەی ئەو نەزمە نوێیەن کە رۆژئاوا بانگەشەی بۆ دەکات ،
لە لایەکی دیکەوە نیشانەی نا ئامادەیی باشووری کوردستانن بۆ گۆرانکاریەکانی
ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەراست .