لە سەر راخەری مەرگە؛ سۆشیال دیموكرات
3/26/2022 9:33:00 PM
موعتەسەم نەجمەدین
پێشەکی
كوردستان، وەك زۆربەی كۆمەڵگاكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە دوو رەوتی هزری سیاسیی گرتەئامێز، رەوتی نەتەوەیی كلاسیكی، كە سەرچاوەكەی بۆ ئێمەی كورد، لە دوو رێگاوە هاتووە، كاریگەرییەكانی شەپۆلی بیری نەتەوەیی ئەوروپی، كە لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەمەوە گەیشتبوونە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كاریگەری لە سەر بونیادنانی بیری نەتەوەیی كوردی هەبووە، دووەم دنیابینی و ئەزمونی توركەكان لە بونیادنانی رەوتی هزری و سیاسیی نەتەوەیی، كاریگەری راستەوخۆی لە سەر گەڵاڵەبونی بیری نەتەوەیی لای روناكبیرانی كورد هەبووە. لەو دەمەدا بەشێك لەو رووناكبیر و كەسایەتییە سیاسی و سەربازیانەی نزیكبوون لە توركیا، ئەم رەوتە هزریە دەبێتە خولیایان و زۆر بە وردی كار بۆ دامەزراندنی بیری نەتەوەیی كوردی دەكەن، هاوكات لە سەردەمی شەڕی جیهانی یەكەمدا بەشێك لەو روناكبیرانە هەوڵی دابینكردنی پاڵپشتی نیودەوڵەتی بۆ پرۆسەی رزگاری نەتەوەیی و دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی دەدەن. ئەم رەوتە هزریە سەرەتا لە جوڵاندنەوەكەی شێخ مەحمودەوە شكڵ وەردەگرێت و دەبێتە پراكتیك. دواتر دەپەڕێتەوە بۆ بنەماڵەی بارزانی. گرفتی سەرەكی ئەم رەوتە ئەوەیە هەر لە سەرەتای دروستبونیەوە سروشت و پێكهاتەی خێڵەكی گیان و جەستەی كۆنتڕۆڵ دەكات، بۆیە تا ئەمڕۆش نەیتوانیوە خۆی لە قەیران و پارادۆكسەكانی بیری خێڵەكی رزگار بكات و رەوتێكی نەتەوەیی مۆدێرن و پێشكەوتوو دابمەزرێنێت ، هەر ئەمەیش هۆی سەرەكی ئەوەیە، كە ناتوانێت ببێتە نوێنەری سەرتاسەریی میللەتی كورد. ئەم رەوتە دواتر لە دوای مەرگی شێخ مەحمودەوە دەگوازرێتەوە بۆ بنەماڵەی بارزان و دواتریش مەلا مستەفا وەك هێمای ئەم رەوتە سیاسیە دەردەكەوێت. لە پڕۆسەی دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستانەدا لە ساڵی 1946 رووناكبیرانی چەپ رۆڵی سەرەكی دەبینن و ئەم رەوتە دەكەنە حزبێكی سیاسی نەتەوەیی.
لەگەڵ ئەوەی هەر لە بونیادەوە، پارتی، وەك حزبێكی نەتەوەیی، دروشمی رزگاریی نەتەوەیی و نیشتمانیی كوردستانی بەرزكردبوەوە و ئەم پرسەی كردبووە ئامانجی سەرەكی، بەڵام لە هەناویدا هەڵگری كۆمەڵێك پارادۆكسی هزری و سیاسی بووە. پێكهاتەی پارتی و ئامانجی ئەو گروپانەی دەبنە بەشێك لە پێكهاتەی سیاسی و دنیابینی هزریان، تەواو ناكۆك و دژ بە یەكبوون.
پارتی لەو دەمەدا لە سێ رەوتی هزری و سیاسی جیاواز دروستدەكرێت، (باڵی بارزانی، كەنوێنەرایەتی خێڵەكی و رەوتی كلاسیكی نەتەوەیی دەكرد، باڵی ماركسی: پێكهاتبوون لە ئەندامانی پێشووی حزبی شۆڕش، باڵی رووناكبیرانی نەتەوەیی، كە هەڵگری دنیابینی ماویزم بوون، برایم ئەحمەد رابەرایەتیانی دەكرد ).
لە ساڵی 1964 بە جیابوونەوەی باڵە چەپەكەی ناو پارتی بە هەردوو رەوتی ماویەكان و ماركسیە سۆڤێتیەكان، كە بە زۆری لە مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستاندا چڕ ببونەوە، بناغەی دامەزراندنی رێكخراوێكی چەپی كوردی لەدایك دەبێت. هەر لە سەرەتای جیابونەوەیان بەرەی مەكتەبی سیاسی خۆیان وەك رەوتێكی هزریی سیاسیی نوێ پێناسە دەكرد. لەو دەمەدا، لاوانی روناكبیری كورد، بەشێكی زۆریان كەوتبوونە ژێر كاریگەری بیری چەپ بە هەردوو فۆرمە جیاوازەكەیەوە، رەوتی ماركسی لینینی ستالینی، رەوتی ماوتستۆنگی چینی. ئەمە لە گەڵ ئەوەی ئەم دوو رەوتە هەر لە ناو پارتیەوە ناكۆكی و كێشە لە نێوانیاندا هەبووە. بە شێوەیەكی گشتی باڵەكەی هەمزە عەبدوڵلا خۆیان وەك رەوتی ماركسی لینینی سۆڤێتی نمایش دەكرد و باڵەكەی برایم ئەحمەدیش وەك ماویەكانی كوردستان خۆیان پێناسە دەكرد، ئەم واقیعە تا كۆتایی هەفتاكانیش بەردەوام بووە. لە گەڵ هەموو ئەو ناكۆكی و جیاوازیی بیركردنەوەو دنیابینیەدا تا دامەزراندنی كۆمەڵەی ماركسی لینیی _ بە بیروباوەڕی ماوتسیتۆنگ لە ساڵی 1970 بە فەرمی برایم ئەحمەد سكرتێری مەكتەبی سیاسی بووە.
چەپی كوردی
لە بارە گشتیەكەیدا هەردوو رەوتی هزری ماركسی، لە جەوهەردا، سروشیان لە شۆڕشی ئۆكتۆبەری روسیەوە وەرگرتووە، بەڵام لە بونیادا لە ژێر كاریگەری رەوتی سۆسیالستیی عەرەبی و فارسیدا فۆرمەلەبوون. بیری ماركسیزم بناغەی روحی و جەستەیان بووە.
لە دوای شەڕی جیهانی دووەم و قوڵبوونەوەی ناكۆكی نێوان هەردوو رەوتی هزری سیاسی روسی و چینیەكان لە كوردستانیش وەك تەواوی وڵاتانی جیهان رەنگیدایەوە، ئەم دوو رەوتە هزریە بە پراكتیكی لە سەر زەوی دروستبوون. ماركسیزم بە بیروباوەری ماوتسیتۆنگ، و مۆدێلی ماركسی لینینی ستالینی، یان فۆرمی سۆڤێتی، هاوكات لەگەڵ ئەوەی هەردوو ئەم رەوتە یەك سەرچاوەی هزری و سیاسیان هەبووە و لە هاوشانی یەكتردا بەردەوامبوون لە كار و چالاكیی سیاسی و هزری و تا ئاستێك نەیارەكانیشیان، بە تایبەتی لە بواری هزری و سیاسیدا یەكبوون، بەڵام لە واقیعدا لە هیچ كات و ساتێكدا لەگەڵ یەكتر تەباو گونجاو نەبوونە.
هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە كۆمەڵە لە گروپی ماویەكانی كتێبخانەی بیری نوێ لە بەغداد وەك رەوتێكی هزری سیاسی نوێ و جیاواز لە پارتی و وەك ناوكی دامەزراندنی حزبێكی چەپی كوردی(پارتی پێشرەو) خۆی نمایش دەكرد. ئەم رەوتە لەو دەمەدا جگە لەوەی وەك پێویستیەكی نیشتمانی و نەتەوەیی كاری بۆ دەكرا، هاوكات زەمینەی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتیشی هەبووە. لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیادا وەك پرۆسەیەكی رزگاری نیشتمانی دەبێتە ئەجندای گەلانی ژێر دەستەی داگیركەران. بەهۆی سروشتی شۆرشگێڕیی ئەم رەوتە و خێرایی پێشكەوتن و بەهێزبوونی لە گۆڕەپانی خەباتی رزگاری و نیشتمانی كوردستاندا، بە بەردەوامی لە لایەن پارتی بە تایبەتی و زۆربەی لایەنە سیاسیەكانی عێراقیشەوە دژایەتی كراوە. جەوهەری ئەم دژایەتیەش لەوێوە سەرچاوەی گرتوە، كە بە بەردەوامی هەوڵی ئەوەیان داوە ئەم رەوتە هزری و سیاسیە وەك ئینشیقاق و لادانێك لە پارتی و رەوتی خەباتی نەتەوایەتی وێنا بكەن و بە راشكاوی رەتیبكەنەوە. لە راستیدا یەكێتی لە سەرەتای دروستبونیدا وەك رەوتێكی هزری سیاسی جیاواز لە رەوتی كلاسیكی نەتەوەیی خوڵقا و ئەو مێژووە بە هەموو كەموكورتی و باشیەكانیەوە بەشێكە لە مێژوی نەتەوەیی كورد، رەنگە كۆمەڵێك لە سەركردە و كەسایەتی وەك هەموو شۆڕش و بزوتنەوە رزگاریخوازەكانی جیهان رۆڵ و كاریگەری گەورە و بەهێزیان هەبوو بێت لە بونیادنان و پێشخستنی، هاوكات كۆمەڵێك سەركردە و كادری هەلپەرست و گەندەڵیشی گرتوەتە خۆی، بەڵام لە واقعدا ئەم رەوتە هزریە دەرئەنجامی پێویستی زەمەن و سەردەمی خۆیەتی و واقیع و رەوڕەوەی خەباتی رزگاری خوڵقاندویەتی، بۆیە ئەم مێژووە جگە لە میللەتی كورد موڵكی هیچ كەس و لایەنێك نیە و شەرعیەت بە كەس نادات لە ئەمڕۆدا وەك میراتگری ئەو مێژووە لە سەر جەستە و گیانی سەفا بكات. ئەم رەوتە لە دروستكردن و داهێنانی كەسێكی تایبەت نیە، ئەمە جگە لەوەی لەم رێگایەدا بە هەزاران كەسی تێكۆشەر بونەتە قوربانی و گیان و ماڵی خۆیان بەختكردوە، رەنگە لە پرۆسەی بونیادنان و گەیاندنی ئەم رەوتە بە لوتكەی هێز و لە قۆناغی پاشەكشێیشیدا تا ئەمڕۆش زیاتر قوربانیەكان لە ریزی تێكۆشەر و چینی خوارەوەی كۆمەڵگا بووە، نەك سەركردە و خاوەن دەسەڵاتەكان. ئەوەی مایەی سەرنجە ئەو راستیە تاڵەیە لە بەرامبەر هەموو ئەو تەشهیر و شێواندنەی نەیارانی یەكێتی بەسەر یەكێتیاندا سەپاندووە، بە درێژایی مێژوو وڵامدانەوەو و بەرگریكردنی یەكێتیەكان لە خۆیان زۆر لاواز و بێ كاریگەر بووە.
یەكێتی نیشتمانی، لە یەكەم ساتەكانی خوڵقانیەوە، بناغەیەكی هزری و سیاسیی هەبوەو هاوكات سروشی لە تەواوی گۆڕانكاریەكانی گۆڕەپانی خەبات و تێكۆشانی گەلانی جیهان و پێشكەوتنەكانی بواری هزری و سیاسی ئەو سەردەمە وەرگرتووە، بە تایبەتی، كە لە ماوەی نێوان ساڵانی 1965 تا 1975، جیهان بە گشتی لە بواری هزری شۆڕشگێڕیدا لە دایكبوون و داهێنانی زۆر گەورە و فۆرمی نوێ و دنیابینی نوێی لە خۆ گرتووە.
لەو دەمەدا بەشێك لە سەركردە و ئەندامانی مەكتەبی سیاسی پارتی، كە زۆرینەی رەهای چەپەكانی ناو پارتی بوون، لە پارتی جیابوونەوەو كاریان لە سەر دامەزراندنی رەوتێكی هزریی سیاسیی نوێ كردووە، بەڵام هەر لەو ساتەوە وەك سروشت و سایكۆلۆجیای هەموو خۆرهەڵاتیەك و كوردێك، بارزانی و سەركردایەتیەكانی نزیك لە هزر و بیروباوەڕی ئەو و كۆمەڵێك لە روناكبیرانی كلاسیكی و نەتەوەییەوە زۆر بە توندی دژایەتی دەكران و رێگای بەردەوامبونیان لە خەبات لە شاخەكانی كوردستان لێگرت و ناچاریان دەكەن شاخەكانی كوردستان بەجێبهێڵن و بگەڕێنەوە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراق. لێرەوە شەڕی ناوخۆ و تیرۆری سیاسی لە نێوان شۆڕشگێڕانی كورد بووە دیاردە و رۆژ بە رۆژ زیاتر تەشەنەی دەكرد.
لە نێوان ساڵانی 1964 تا ساڵی 1970 بۆ ماوەی شەش ساڵ بەرەی جیابوەوە لە پارتی، كە هەڵگری دوو توخمی جیاوازی هزری چەپ بوون لە مشتومڕ و ململانێ و ركەبەرایەتیدا بوون بۆ دامەزراندنی رەوتێكی هزری نوێ. لەو دەمەدا هەردوو رەوتی هزری چەپی سۆڤیەتی، كە دواتر بە گروپی عێراقچیەكان ناو دەردەكەن و گروپی ماویەكان، لە شەڕ و ململانێیەكی سیاسی زۆر تونددابوون.
باڵی هەمزە عەبدوڵلا لە ناو پارتیدا بەرەی رەوتی ماركسی لینینی ستالینی بوون، لەگەڵ ئەوەی بۆ ماوەیەك بەهۆی گوشارەكانی بارزانیەوە پاشەكشێیەكی بەرچاو دەكەن، بەڵام دواتر جارێكیتر، بە بێ هەمزە عبدوڵلا دەكەونەوە جوڵە بۆ بونیادنانەوەی ئەو رەوتە چەپە ماركسیە. لە كۆتایی شەستەكاندا رەوتی رۆژنامەی نور وەك نەوەیەكی نوێی رەوتی ماركسی لینینی خۆیان نمایش كرد. ئەم گروپە دنیابینی و هزری تایبەت بە خۆیان هەبووە، لە بواری سیاسیدا خاوەن ئەجندایەكی سیاسی روون بوون، بەڵام ئەمانیش دواتر بە دامەزراندنی كۆمەڵە و باڵادەستبوونی ماویەكانی كورد جارێكیتر پاشەكشێ دەكەن. لە دوای دامەزراندنی كۆمەڵە بە سێ ساڵ جارێكیتر گروپێك لە لاوانی چەپ لە هەناوی كۆمەڵەدا دەبنەوە هەڵگری بیروباوەر ماركسی لینینی ئاراستەی سۆڤێتی، ئەم گروپە، كە ئەو دەمە پێكهاتبوون لە فوئاد قەرەداغی و هاورێكانی بە هۆی سەپاندنی بیروباوەری ماویزمەوە بە سەر رێكخراوەكە لە ساڵی 1973 جیابونەوەی خۆیان لە كۆمەڵە رادەگەیەنن. لێرەوە كۆمەڵە بە تەواوەتی دەبێتەوە بە رەوتێكی ماوی عەیار بیست و چوار.
ماویزم لە كوردستاندا
لە كۆتایەكانی شەستەكانی سەدەی بیستەمدا دوو گروپی ماوی لە كوردستاندا دروستببون، یان دەكرێت بڵێن ماویەكانی كوردستان بە ئاشكرا ببون بە دوو بەشەوە، گروپی گۆڤاری رزگاری و گروپی كتێبخانەی بیری نوێ لە بەغداد.
لە نێوان ساڵانی 1967 تا 1970 ناكۆكی و ركەبەرایەتی نێوان رەوتە هزریەكانی بەرەی مەكتەبی سیاسی زۆر قوڵ دەبێتەوە. بە شێوەك دەرئەنجام لێكترازان و جیابونەوە دەخوڵقێنێت. لەو دەمەدا ناكۆكیەكان تەنیا لە نیوان هەردوو رەوتی هزری چەپدا نامێنێتەوە، بگرە خودی رەوتی ماویەكانیش بۆخۆیان ناكۆكی و نەگونجان لە نێوانیاندا دروست دەبێت. باڵی گۆڤاری رزگاری بەرابەرایەتی نەوشیروان مستەفا و باڵی كتێبخانەی بیری نوێ بە رابەرایەتی شەهید شیهاب بە شێوەیك ناكۆك دەبن لە دامەزراندنی كۆمەڵەدا، کە سەرەنجام باڵەكەی نەوشیروان مستەفا بە تەواوەتی پەراوێز دەخەن.
لە ساڵی 1970 كۆمەڵەی ماركسی لینینی بە بیروباوەری ماوتسیتۆنگ لە شاری بەغداد بە نهێنی دادەمەزرێت. ئەم رێكخراوە، بە رەهایی، لە گروپی كتێبخانەی بیری نوێ دروستببوون. بە ئاشكرایش گروپی گۆڤاری رزگاریان پەراوێز خست و دەرئەنجام نەوشیروان مستەفا و بەشێك لە هاوبیرانی كوردستان بەجێدێڵن و روو دەكەنە هەندەران.
لە ئازاری 1970 بە دروستبوونی رێكەوتنێكی سیاسی لە نێوان بارزانی و حكومەتی بەعسدا باری چەپەكانی كوردستان زۆر گران و پڕ لە ئاستەنگ دەبێت. لەو ماوەیەدا بەشێك لە چەپەكان بە ناچاری دەگەڕێنەوە ناو پارتی. لە ماوەی نێوان ساڵی 1973 و 1974 كۆمەڵە پاشەكشێیەكی بەرچاوی بە خۆیەوە بینی، ململانێی فكری و لاوازی دنیابینی سیاسی و هزری بونە هۆی دابەشبوون و ناكۆكی لە نێوان ئەندامانی كۆمەڵەدا. لە 22/9/ 1975 كۆمەڵێك لە سەركردایەتی كۆمەڵە، كە پێكهاتبوون لە شەهید شەهاب و هاوڕێكانی لە لایەن ئێرانەوە دەستگیر دەكرێن و لە سەر بنەمای رێكەوتنی جەزائیر ئەم سەركردانە تەسلیم بە حكومەتی عیراق دەكرێنەوەو لە 21/ 11/ 1976 لە گرتوخانەی ئەبو غرێب لە سێدارە دەدرێن. ئەم رووداوە پشتی رێكخستنەكانی كۆمەڵە دەشكێنێت. گروپی كتێبخانەی بیری نوێیش بە تەواوەتی لاواز دەكات. لەو دەمەدا بەوەی نەوشیروان مستەفا لە دەرەوەی وڵات دەبێت، گروپێك لە هاوڕێكانی شەهید شیهاب بە سەركردایەتی شەهید ئارام زۆر بە خێرایی دەكەونەوە خۆیان بۆ سەرلەنوێ بونیادنانەوەی رێكخستنەكانی كۆمەڵە. بۆ ئەم مەبەستە كۆمیتەی هەرێمەكان دادەمەزرێنن و دەكەونەوە چالاكی.
لە 1/6/ 1975 یەکێتی وەك رێكخراوێكی نیمچە بەرەیی راگەیەندرا، لە گەڵ ئەوەی رەوتی ماویەكان و بیرو باوەری ماوتسیتۆنگ بووە بناغەی سەرەكی دامەزراندنی یەكێتی، هاوكات وەك بناغەیەك بۆ دامەزراندنی پارتی پێشرەو كاری بۆ دەكرا، بەڵام لە ریزەكانی یەكێتیدا چەندین بیرو باوەر و دنیابینی هزری جیا لەمانیش هەبوون. بە گەرانەوەی مام جەلال و نەوشیروان مستەفا گروپی گۆڤاری رزگاری دەبنە خاوەن و میراتگری كۆمەڵە.
لە بارە گشتیەكەیدا یەكێتی لە كرۆكدا وەك رەوتێكی هزری جیاواز و لە سەر بنەمای رەتكردنەوەی عەقڵیەتی خێڵەكی و فۆرمی میراتی سیاسی عەقڵیەتی نەتەوەیی كلاسیكی دامەزراوە، لە سەرەتای دامەزراندنیدا بە یەك ئاواز و هاوشێوە لە گەڵ تەواوی رەوتە هزری و سیاسیە شۆڕشگێڕە چەپە ماویەكانی ئەو دەمەدا خۆی داڕشتوەتەوەو و دامەزراوە، دیارترین ئەو بزوتنەوە و رەوتانەی، كە راستەوخۆ كاریگەریان لەسەر بونیادی هزری و سیاسی و رێكخراوەیی یەكێتی هەبوەوەو و هاوكات یەكێتیش وەك بەشێكی چالاكی ئەو خێزانە كار و بەشداری خەباتی چینایەتی و نەتەوایەتی كردووە، بزووتنەوە ماویەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا بووە، لەوانە بە تایبەتیش بەرەی میللی رزگاریی فەلەستین و بەرەی رزگاریخوازی ئەریتیریا و سازمانی ئینقلابی حزبی تودەی ئێرانی و پڵنگە رەشەكانی ئەفریقیا و .. هتد. بەواتا لەو دەمەدا ئەم فۆرمە هزریە تەنیا شوناسی یەكێتی نەبووە، بگرە دەیان بزوتنەوەو رێكخراوی رزگاریخواز، بە تایبەتی لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمریكای لاتین و ئەفریقیا و ئاسیا و هاوشێوەی واقیعی كوردستان هەڵگری هەمان دروشم و فۆرمی هزری و سیاسی و رێكخراوەیی ماوی بوون. ئەم فۆرمەی بزوتنەوەی هزری و سیاسی جیهانی لەو دەمەدا ببوە قوتابخانەیەكی تایبەت و لە لایەن زۆربەی تێكۆشەرانی جیهانەوە كار بۆ پێشخستن و گەشەكردنی دەكرا.
لە نێوان ساڵانی 1967 تا 1975 پەیوەندی نێوان ماویەكانی كوردستان و رەوتی ماویزم لە خۆرهەڵاتی ناوەراست، بە تایبەتی بەرەی میللیی رزگاریی فەلەستین و سازمانی ئینقلابی حزبی تودەی ئێران، كە زۆر هاوكاری یەكتر بوون، ئەوەندە فراوان بووە، لە وێنا گشتیەكەیدا زۆرجار وەك بەرەیەكی هزریی سیاسی دەركەوتوون.
بیروباوەڕی ماوتسیتۆنگ بۆچی؟
لە راستیدا گرتنەبەری رێگای ماوتسینۆنگ و هەڵگری دروشمی ماركسی لینینی بە بیروباوەری ماوتسیتۆنگ بڕیارێكی هەڕەمەكی و بێ بەرنامە و بێ بنەمای كۆمەڵێك سەركردەی سیاسی ئەو دەمە نەبووە، بەڵكو چەندین بنەمای هزری و سیاسی و هۆی گرنگ و بەهێزی هەبووە. بەرجەستەكردنی بیروباوەڕی ماویزم لەو دەمەدا بۆ گەلانی جیهانی سێیەم هەڵبژاردەیەكی لۆجیكی و واقیعی بووە، بۆیە لەم پرسەدا كورد بە تەنیا نەبووە، بگرە زۆربەی رەهای ئەو گەل و نەتەوانە بووە، كە لە قۆناغی خەباتی رزگاریدا بوون و شۆڕشی درێژ خایەن تەنیا رێگای بە دەستهێنانی رزگاری و ئازادی بووە بۆیان. سروشتی ئابوری و كۆمەڵایەتیی جیهانی سێیەم، كە كارل ماركس بە شێوازی بەرهەمهێنانی ئاسیایی ناوی دەبات لە رێباز و بەرنامەی كاری رێكخراوەیی و سیاسی سۆڤێتیەكاندا نەبووە. لەم بوارەدا چین وەك وڵاتێكی جیهانی سێیەم لە گروپی وڵاتانی بەرهەمهێنانی ئاسیایی تۆماركرا بوو، لە رووی واقیع و پێکهاتەی كۆمەڵایەتی و ئابوری و سروشت و سایكۆلۆجیای كۆمەڵایەتیەوە تایبەتمەندی خۆی هەیە، هەر ئەمەیش هۆی ئەوەیە، كە تا ئەمڕۆش چینیەكان بانگەشە بۆ تایبەتمەندی سۆسیالستی چینی دەكەن. لەو دەمەدا بەوەی زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێیەم، بە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە، لە رووی پێکهاتە و واقیعی كۆمەڵایەتیەوە سروشت و فۆرمێكی جوتیارییان هەبووە، هاوكات دەسەڵاتە دیكتاتۆریەكان لەم وڵاتانەدا ئەوەندە پێیانداكوتابوو بە هیچ راپەڕین و چالاكیەكی سیاسیی خێرا و لە ناكاو نەدەڕووخان. ئەم دوو هۆیە كاریگەری سەرەكیان هەبوو لە سەر بەرجەستەكردنی بیروباوەڕی ماویزم، چونكە بە واقیعی شۆڕش لەم وڵاتانەدا درێژخایەن بووە و هاوكات شۆڕش و خەباتی سیاسی لە گوندەكانەوە دەستی پێكردوەو و سەریهەڵداوە، نەك وەك وڵاتانی خۆرئاوا، كە گەیشتبونە ئاستێكی زۆری پێشكەوتن و لە قۆناغی پیشەسازیدا بوون و شار ناوك و ناوەندی سەرەكی راپەڕین و خەباتی رزگاری بووە بۆیان. ئەمانە و چەندین هۆیتر، كە دەرئەنجامی گەڵاڵەكردنی ئەزمونی گەلان و خوێندنەوەی واقعیانە بۆ پرسی شۆڕش و خەبات لەم وڵاتانەدا هۆی رووكردنە بیروباوەڕی ماوتسیتۆنگ بوون لە لایەن چەپەكانی كوردستان و چەپەكانی ئەم ناوچەیەوە.
لە ساڵانی 1976 تا 1978 لەو دەمەدا (دینگ شیاو بینگ) شۆڕش و راپەڕینێكی نوێی بۆ بەرجەستەكردنی گۆڕانكاری جەوهەری لە بیرو بۆچونەكانی ماوتسیتۆنگ بەرپا كرد، جیهانی شۆڕشگێڕانی ماویزم بە گشتی توشی هەژانێكی گەورەی بیروباوەڕ و هزری سیاسی بوون، لە راستیدا نە ئەو دەمە و نەدواتریش رووناكبیران و سیاسەتمەدارانی كورد نەیانتوانی خوێندنەوەیەكی لۆجیكی و دروست بۆ گۆڕانكاری و بیروباوەڕەكانی (دینگ شیاو بینگ) بكەن. لەو دەمەدا ئەو گۆڕانكاریانەی چین وا خوێندنەوەی بۆ دەكرا لە لایەن زۆربەی رەهای شۆڕشگێرەکانی ماویەوە، كە ئەو روداوە كودەتا و رەتكردنەوەی بیروباوەری ماوە، بەڵام دواتر دەركەوت ئەو گۆڕانكاریانە تەنیا پێشخستنی بیروباوەڕی ماو و هاورێكانی بووە، بەڵگەیش بۆ ئەمە تا ئەمرۆیش چینیەكان شۆڕشەكەی ماوتسیتۆنگ بە قۆناغی یەكەمی شۆڕش و گۆڕانكاریەكانی چین تۆمار دەكەن، لە دوای (دینگ شیاو بینگ)یش چالاكی و بیرو هزر و دنیابینی (شی جین بینگ)یش وەك قۆناغی سێیەمی شۆڕشەكەی (ماو) وێنا دەكەن. لێرەدا مەبەستمە بۆچونێكی تایبەتی خۆم بڵێم رەنگە تا ئەمڕۆش بۆ تێكۆشەرە دێرینەكانی كورد گران و نامۆ بێت، ئەویش ئەوەیە، كە كورد هەڵەی مێژوویی كرد كاتێك بڕیاریدا لە فۆرمی چینیەكان دووربكەوێتەوەو بە بێ بەرنامە و هیچ بنەمایەكی زانستی سیاسی و هزری روویكردە سۆشیال دیموكرات.
دەستبەرداربوون لە بیروباوەڕی ماویزم
لە ساڵانی سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردوەوە یەكێتی بە هەردوو باڵە سەرەكیەكەیەوە( كۆمەڵە و شۆڕشگێران) دیاردەی قەیرانی هزریان لێدەردەكەوێت. ئەم قەیرانە لە واقیعدا تا ئەمڕۆش بەردەوامە. پاشەكشێی بیروباوەری ماوتسیتۆنگ بە هۆی شۆڕشەكەی (دینگ شیاو بینگ)ەوە لە لایەك و دەرئەنجامی ئەو پێشكەوتن و گۆڕانكاریانەی لەكۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوەوە لە سەر ئاستی جیهان بەرجەستەببوون، زۆربەی رێكخراو و حزبە ماویەكان لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی سێیەم دەستبەرداری بیروباوەری ماویزم بوون. لەم قۆناغەوە یەكێتیش ناڕاستەوخۆ لە بیروباوەری ماوی پاشەكشێ دەكات، بەڵام ئەم پاشەكشێیە راناگەیەنێت. دەرئەنجامی ئەو بۆشایی و پاشەكشێیە چەندین گروپ و دەستەی ماركسی لینینی دروستبوون، لەوانە كارگەران و رێكخراوی بەرزە و ...هتد، بەڵام بەهێزترینیان ئاڵای شۆڕش بووە.
ئاڵای شۆڕش
نەوەی چوارەمی رەوتی هزری ماركسی لینینی
ئەم رەوتە هزریە لە گەڵ ئەوەی ریشاڵێكی مێژووی لە خەباتی رزگاری نەتەوەیی كوردیدا هەبووە، بەڵام لەم قۆناغەدا زۆر كامڵتر و بەهێزتر دەردەكەوێت. من بۆخۆم ئاڵای شۆڕش بە نەوەی چوارەمی رەوتی ماركسی لینینی ئاراستەی سۆڤێتی دەبینم. ئەم ئاراستەیە، كە لە سەردەمی گروپی رۆژنامەی نوردا بەوەی بۆچونیان ئەوەبووە، كە پێویستە كورد لە گەڵ عێراقدا رێك بكەوێت و لە بەرەی وڵاتانی دۆستی یەكێتی سۆڤیەتدا بێت، ناوی عێراقچیان بە سەردا دەسەپێت، بەڵام ئاڵای شۆڕش ، كە بە سەرۆكایەتی مەلا بەختیار لە ساڵی ١٩٨٤ دادەمەزرێت، هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا كۆتایهاتنیان هیچ پەیوەندیەكیان لە گەڵ رژێمی بەعسدا نیە، بەڵكو زۆربەی كادرانیان ئەو دەمە دژی دانوستان بوون لە گەڵ بەعسدا.
لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوو، بە تایبەتی دوای راگەیاندنی روخانی یەكێتی سۆڤیەت و جەمسەری سۆسیالستی، یەكێتی بە تەواوەتی لە بیروباوەڕی ماركسی لینینی بە هەردوو رەوتەكەیەوە پاشەكشێ دەكات. لەو دەمەدا نەوشیروان مستەفا بە موحازەرەیەك لە شاخ باس لە بیرۆسترۆیكا و گۆڕانكاریەكانی جیهان و پاشەكشێی بیری چەپ و ماركسیزم دەكات، ئەم موحازەرەیە لە جەوهەردا ئاماژەیەك بووە بۆ دەستبەرداربوونی یەكێتی لە بیروباوەڕی ماركسی لینینی بە هەردوو رەوتە سۆڤێتی و چینیەكەیەوە، هەر ئەمەیش هۆی سەرەكی ئەوەیە، كە دواتر تاڵەبانی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵە و گۆڕینی بیروباوەری یەكێتی بۆ سۆشیال دیموكرات دەدات، هیچ كەسێك لە سەركردەكانی كۆمەڵە ناڕەزایی دەرنابڕن و بڕیارەكە، وەک خۆی، جێبەجێدەكرێت.
سۆشیال دیموكرات
لەدایكبوون و كۆتایی
لە ساڵی 1992 یەكێتی یەكەم كۆنگرەی خۆی دەبەستێت و لەم كۆنگرەیەدا كۆمەڵە وەك رێكخراوێكی ماركسی لینینی بە بیروباوەری ماوتسیتۆنگ هەڵدەوەشێنێتەوە. هاوكات سۆشیال دیموكرات وەك شوناسی ئایدیۆلۆجیی نوێ بەرز دەكاتەوە و دەیكاتە دروشمی كۆنگرە و دوای كۆنگرەیش چەندین ساڵە ئەم دروشمە دەڵێنەوە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە لەو دەمەوە تا ئەمڕۆ، كە زیاتر لە سی ساڵە، یەكێتیی نەیتوانیوە بیروباوەڕ و پرنسیپەكانی سۆشیال دیموكرات لە كۆمەڵگای كوردیدا بسەپێنێت، بگرە لە دوای ئەو هەموو ماوەیەش تا ئەمڕۆ نە پێناسەیەكی روونی بۆ سۆشیال دیموكرات هەیەو نەكادرانیشی لە سەر بنەمای ئەم بیروباوەرە پەروەردە كردووە. لە راستیدا نەگونجانی سۆشیال دیموكرات لە گەڵ واقیعی كۆمەڵایەتی و سیاسی كوردیدا لە لایەك و نەگونجانی لە گەڵ بەرژەوەندی سەركردایەتی سیاسیی كوردیدا هۆی سەرەكی ئیفلیجبوونی ئەم بیروباوەڕەیە. لە مەیش زیاتر لە ئەمڕۆدا دەرئەنجامی پاشەكشێی بیرو باوەڕی سۆشیال دیموكرات لە سەر ئاستی جیهان و بە تاڵبونەوەی كاریگەریەكانی دەوڵەتی رەفای ئەوروپی بە هۆی قەیرانی ئابووری جیهانی و قوڵبونەوەی كێشە و گرفتەكانی بەردەم فۆرمی سەرمایەداری لیبرالیزم ئەم بیر وباوەڕە بە تەواوەتی ستۆك و بێ كاریگەربووە. ئەمڕۆ لە سەر تەرمی سۆشیال دیموكرات لە ئەوروپا و وڵاتانی سەرمایەداری لیبرالی بیرو دنیابینی پۆپۆلیستی و رەوتی ئابووری نەتەوەیی نوێ سەما دەكەن. ئەم دوو فۆرمە بەهۆی پێویستیی پڕۆسەی بەرگریكردن لە روخان و پاشەكشێی ئابووری و سیاسی وڵاتانی ئەوروپی و ئەمریكا و رووبەڕووبونەوەی قەیرانی ئابووری جیهانی، لە برەودان. قوڵبونەوەی قەیرانی دارایی ئەورپی و گۆڕانی بۆ قەیرانێكی ئابووری و بەرجەستەبوونی سیاسەتی تەقەشوف، سەرەنجام كۆتایی بە فۆرمی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی ئەوروپی هێنا. ئەمڕۆ باسە سیاسیەكان زیاتر لە سەر مۆدێلی دیستۆپیای وڵاتانی رۆژئاوایە.
بڵاوبونەوە و زیادبوونی بێكاری و هەژاری لە تەواوی وڵاتە پێشكەوتوەكان و بەرجەستەبوونی گۆڕانكاری لە ستراكچەر و شێوازی كار و پیشەدا، پێویستی داهێنان و نێبوونەوە دەكاتە ئەركی وڵاتانی پێشكەوتوو. لە توێژینەوەیەكدا، كە لە ساڵی 2018 لە سەكۆی دافۆسی ئابووری بڵاوكراوەتەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، كە ئەمڕۆ بە تەنیا لە ئەمریكا نزیكەی 1،4 ملیۆن هەلی كار بەهۆی تەكنۆلۆجیای نوێوە لە ناوچوون.
گۆڕانكاریەكانی دونیا، لە دۆخی ئەمڕۆ و لە رابردووشدا، مرۆڤایەتی دەباتە دۆخێكی تەواو جیاوازەوە. بەها و پرنسیپەكانی ئازادی و دادپەروەری و یەكسانی و سەربەستی و دیموكراسی، سەروەری، خێزان،...هتد، بەگشتی گۆڕانكاریی جەوهەریان بەسەردا دێت، ئەم گۆڕانكارییانەن دەبنە هۆی كوشتنی گیانی هەموو هزر و ئایدیاكانی سەدەی بیستەم، بە سۆشیال دیموكراتیشەوە`.