ئۆكرانیەكان قوربانی دەستی نەزانی خۆیانن یان سیاسەتی نێودەوڵەتی؟
3/1/2022 3:51:00 PM
موعتەسەم نەجمەدین
دەسەڵاتی ئەمرۆی
ئۆكرانیا زادەی سەركەوتنی شۆرشی پرتەقاڵیە، ئەو شۆرشەی بە هاندان و پاڵپشتی دەزگای
هەواڵگری ئەمریكا لە چوارچێوەی پرۆسەی بەرپاكردنی شۆرشە رەنگاورەنگەكاندا دروست
بووە. ئەم شۆرشە لە ساڵی (2004- 2005)دا بووە هۆی دەرهێنانی ئۆكرانیا لە بازنەی
هەژمونی رووسەكان و ساغبونەوەی لە بەرەی ئەمریكادا.
ئۆكرانیا بۆ روسەكان
گرنگی جیۆپۆلتیكی زۆر تایبەتی هەیە، هەر بۆیەش بەبەردەوامی رووسەكان چاودێری وردی
سیاسەتی حكومەتی نوێی ئۆكرانیایان دەكرد و جەغتیان لە سەر ئەوە دەكردەوە، كە نابێت
ئەم وڵاتە ببێتە بەشێك لە هاوپەیمانی ناتۆ. رووسەكان پێیانوایە ساغبونەوەی ئەم
وڵاتە لە بەرەی ناتۆدا ساغبونەوەیە لە بەرەی دوژمنانی رووسیا و دەبێتە هەرەشەیەكی
جدی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەی رووسیا.
لە ئەمرۆدا
بەهێزبوونی رووسیا و گەرانەوەی بۆ ناو بازنەی ململانێی هێزە زەبەلاحەكانی جیهان لە
لایەك، سەركەوتنی چین وەك جەمسەرێكی نوێی جیهانی و ساغبونەوەی رووسیا لە بەرەی
چیندا لە لایەكیتر، ئەمریكای توشی نیگەرانی و تورەیەكی زۆر كردوە. بە گرێدانی
هاوپەیمانی نێوان رووسیا و چین یەكەم بەردی بناغەی جیهانێكی نوێی فرە جەمسەری و كۆتای
دەسەڵاتی تاك جەمسەری ئەمریكا بە سەر زەیدا، راگەیەندرا.
بۆچی ئەم شەڕ لە دوای
راگەیاندنی هاوپەیمانی نێوان رووسیا و چینەوە بەرپا بوو؟
لە سەرەتای مانگی
شوباتی 2022 چین و رووسیا بەئەنجامدانی رێكەوتنامەیەكی ئابووری سیاسی، كە زیاتر لە
15 بواردا چڕ ببووە، هاوبەشی نێوانیان بردە قۆناغی هاوپەیمانیەوە.
لەم
رێكەوتنەدا هەردوو سەرۆك (پوتین) و (شی جین بینگ) گرێدانی هاوبەشیەكی بێ سنوریان
راگەیاند. هاوكات رێككەوتن لە سەر ئەوەی پێكەوە رووبەرووی هەموو هەوڵێكی
هەژمونخوازی ئەمریكا ببنەوە و سنورێك بۆ پاوانخوازی و هەژمونی تاكرەویانەی ئەمریكا
دانێن، رێكەوتن لە سەر دۆزینەوەی ئالیەتێك بۆ گۆشەگیركردن و بەرتەسكردنەوەی
هەژمونی دۆلار.
بەواتا
رێكەوتن لە سەر كۆتایهێنان بە جیهانی تاك جەمسەری ئەمریكا. ئەم هەنگاوەی چین و
رووسیا، بەتەواوەتی ئەمریكیەكانی نیگەران و توڕە كرد. هەر لە یەكەم ساتی
راگەیاندنی ئەم هاوپەیمانیەوە راستەوخۆ ئەمریكیەكان كەوتنە كار بۆ رووبەرووبونەوە
و ئیفلیجكردنی رێكەوتنەكە و گوشار دروستكردن لە سەر هەردوو وڵات.
لەم
پرۆسەیەدا ئەمریكا هێرشێكی راگەیاندنی دژی هەردوو وڵات پێكەوە دەستپێكرد، گوشار
دروستكردن لە سەر چین لە دەریای چینی
باكور لەلایەك و كاركردن بۆ چالاككردنی پرۆسەی فراوانكردنی هاوپەیمانی ناتۆ و
نزیكبوونەوە لە سنورەكانی روسیا لە لایەكیتر وەك ستراتیجی نوێی ئەمریكا بە بەرنامە
كاری بۆ دەكرێت.
دەستبردنی ئەمریكا بۆ
ئۆكرانیا سیاسەتێكی ئیستفزازی بوو، ئامانج لێیدا تێوەگلان و راكێشانی رووسیا بوو
بۆ شەڕێكی درێژخایەن و هەڵگیرسانی شەرێكی هەرێمایەتی و تێوەگلانی ئەوروپا لەو
شەڕدا. لەم سیاسەتدا ئەمریكا دەیەوێت هەمان سیناریۆی شەڕی نێوان ئەفغانستان و
یەكێتی سۆڤیەت دووبارە بكاتەوە، كە ئەندازیاری دروستكردنی رێكخراوی قاعیدە و
بزوتنەوەكەی تاڵبان، لەو دەمەدا برجنسكی وەزیری دەرەوەی ئەو كاتەی ئەمریكا بووە.
لە
كتێبی(حرب الاشباح)دا جۆرج تبنت سەرۆكی دەزگای هەواڵگری ئەو كاتەی ئەمریكا زۆر
راشكاوانە دان بەوەدا دەنێت، كە چۆن رێكخراوی قاعیدە و بزوتنەوەی تاڵبانیان
دامەزراندوە، ئامانج لەم پرۆسەیەش بۆ تێوەگلانی یەكێتی سۆڤیەت بووە لەشەڕێكی
درێژخایەن و جەرگبر.
لە
سیناریۆی بەرپاكردنی شەڕی نێوان رووسیا و ئۆكرانیادا ئامانج تەنیا لێدانی رووسیا
نیە، بەڵكو لێدانی چەندین هێزی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیشە. لە سیستمی فرە جەمسەیدا
بەهۆی قوڵبونەوەی قەیرانی ئابووری جیهانی و پێشكەوتنی خەیاڵی زانست و تەكنۆلۆجیا،
ركەبەرایەتیەكانی نێوان وڵاتان زۆر توندتر و فراوانتر دەبێت، رەنگە ئەم جیهانە نوێیە لە چوارگۆشەییەكەمی
دەسەڵاتی جیهانداتەنیا جێگای چەند زلهێزێكی دیاری لێببێتەوە، بۆیە زۆر لەو وڵاتانەی لە ئەمرۆدا وەك هێزی هەرێمایەتی گەورە
دەركەوتوون، دوور نیە لە ئایندەیەكی نزیكدا زۆر بە خێرایی بەرەو دارمان و
بچوكبونەوە نەچن.
ئەوروپا
لە قەیرانێكی ئابووری و سیاسی ستراكچەریدا دەژێت، پرۆسەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی
بەرەو داروخان دەچێت، هیچ دەرچەیەكیتری نیە، جگە لە بەدواكەوتنی ئەمریكا و
جێبەجێكردنی ئەجندا و خواستەكانی ئەو نەبێت.
خۆرهەڵاتی ناوەراست یەكێك لەو ناوچانەیە، كە
پێشبینی دەكرێت ببێتە گۆرەپانی پێكدادانی نێوان ئەمریكا و چین و رووسیا. ئیبراهیم
قەراباغ نوسەر و رۆژنامەنوسی نزیك لە ئۆردوگان بە راشكاوی باس لەوە دەكات، كە
گۆڕانكاریەكانی جیهان هەرەشەیەكی زۆر جدین بۆ سەر پێگەی جیهانی و هەرێمایەتی
توركیا و پێشبینی ئەوەیش دەكات، كە شەڕ بگاتە دەریای رەش و توركیا، بێگومان
لەوێشەوە زۆر بەخێرایی دەگاتە تەواوی خۆرهەڵاتی ناوەراست.
ئۆكرانیەكان قوربانی
دەستی نەزانی خۆیانن یان سیاسەتی نێودەوڵەتی؟
ئۆكرانیەكان لە نێوان
هەڵبژاردنی رێگای بوون بە بەشێك لە ململانێ و شەڕی نێوان رووسیا و ئەمریكا و
مانەوە وەك بێلایەن و بوون بە پرد بۆ راگرتنی هاوسەنگی نێوان هەردوو بەرەكە،
هەڵبژاردەی یەكەمیان گرتەبەر.
لەم
بریارەدا ساغكردنەوەی ئۆكرانیا لە بەرەی ئەمریكادا و سوربونی سەرۆكە
لاوەكەی لە سەر چونی وڵاتەكەی بۆ ناو هاوپەیمانی ناتۆ، ئۆكرانیا بەرەو داروخان و
وێرانیەك دەبات زۆر ئەستەمە جارێكیتر بە تایبەتی لە سێبەری ئەو قەیرانە ئابووریە
مەزنەی جیهانی گرتوەتەوە بتوانێت بونیادی خۆی وەك پێشوو بناتەوە.
هەموو
ئەو یارمەتیانەی ئەمرۆ بۆ كرینی چەك وتەقەمەنی دەدرێت بە ئۆكرانیەكان بۆ روخان و
وێرانكردنی ئەو وڵاتەیە، تا شەڕ زیاتر بكێشێت ئەم وڵاتە زیاتر وێران دەبێت.
لە
قۆناغی داهاتوودا بۆ بونیادنانەوەی ئۆكرانیا زۆر ئەستەمە دۆستی هەبێت و هاوكاری بكات، ئەمە
ئەزمونێكی مێژویە تەنیا ئەو گەلانە لێیتێدەگەن، كە بە پراكتیكی شانۆگەریەكەیان
بینیوە. بریارەكەی ئۆكرانیا رووسەكانی بەشێوەیەك تورە و نیگەران كرد، چاوەروانی
هیچ هەوڵێكی دبلۆماسیانیش نەكرد، لە راستیدا هۆی ئەم خێراكردنە لە هەڵگیرسانی شەڕ
و لێدانی ئۆكرانیا ئەوەیە، پوتین وانەیەكی زۆر وردی لە شەڕ و دژایەتیكردنی
ئەمریكا، لە ئەزمونی زیاتر لە نیو سەدە لە شەڕ و ناكۆكی نێوان یەكێتی سۆڤیەت و
ئەمریكا وەرگرتوە.
بەهێزی كەسایەتی
سەرۆك پوتین و حكومەتی ئەمرۆی رووسیا و زەبەلاحی تەرسانەی چەكسازی رووسەكان ئەوەندە مەترسیدارە لە ئەمرۆدا هیچ وڵاتێكی
ئەوروپی و خودی ئەمریكاش جورئەتی ئەوە ناكەن بچنە شەڕێكی راستەوخۆوە لە گەڵ
رووسیادا. لەم شەڕدا لە ماوەی چەند رۆژێكدا ئۆكرانیا توشی چی كاراسات و داروخانێك
بووە، ژێرخانی ئابوری و سەربازی ئەم وڵاتە چۆن وێران دەكرێت. بریاری شەڕ لە لایەن
سەرۆكی ئۆكرانیاوە چی خوێندنەوەیەكی بۆ دەكرێت؟.
ئایا
سەرۆكی ئۆكرانیا سیخورە یان نەزان؟
كاتێك، كە سەركردەیەك
لە ژێر پەردەی پاراستنی كەرامەتی گەل و نیشتماندا ئاوا وڵاتەكەی توشی وێرانكاری
دەكات، چی شرۆڤە و خوێندنەوەیەكی بۆ دەكرێت، ئەم سەرۆكە نەزانە و پێشتر سیاسەتی
نەكردوە و لە گەمە جیهانیەكان و ئەجندای زلهێزەكانی ئەمرۆ بێئاگایە، یان سیخورێكی
دەزگای هەواڵگری ئەمریكایە و بەرنامەی ئەوان جێبەجێدەكات.
زۆربەی
سەرچاوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە ئەم پیاوە وەك كاری پیشەیی ئەكتەرێكی كۆمیدی
بووە، ئەم شەڕی بە گەمەیەكی گاڵتەجاری بینیوە، یاخود ئەم پیاوە ناچاركراوە، لە بەر
ئەوەی سیخورێكی دەزگای هەواڵگری ئەمریكایە و بە پاڵپشتی ئەوان بووە بە سەرۆك، وەك
ئەوەی رووسەكان دەیڵێن.
كاتێك، كە سەرۆكی
ئۆكرانیا بریاری دا بچیتە بەرەی ناتۆ و دوژمنایەتی خۆی بۆ وڵاتێكی گەورە و درندەی
وەك رووسیا راگەیەنێت، چاوەروانی چی دەكرد؟، پێیوابوو جیهانی رۆژئاوا دێنە
شەڕەكەوە و دژی رووسیا بەرگری لە وڵاتەكەی ئەم دەكەن؟، یان ئەوەتا كەوتبووە، ژێر
كاریگەری راگەیاندنی پۆپۆلستی رۆژئاواو و وێناكردنی وەك پاڵاوانێكی نیشتمانی توشی
جۆرێك لە خۆبایبوونی كردبوو، یاخود ئەم پیاوە بە راستی سیخوری دەزگای هەواڵگری
ئەمریكایە و ناچار كراوە ئەم شەڕە بكات؟.
دەرئەنجام نەزان بێت
یان سیخور بریارە ناراستەكەی بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕ و دانەدەستەوەی بیانو بۆ هێرشكردنی رووسەكان
بۆ سەر وڵاتەكەی. لە ئێستادا ئەگەر شەڕ بەردەوام بێت، ئەوە ئۆكرانیا بە میللەت و
دەوڵەتەوە دەبێتە خۆڵە مێش، باشترین وێنەی ئایندەی، نمونەی سوریا دەبێت. ئەگەر
شەڕیش بوەستێت، جگە لە وڵاتێكی نیمچە وێرانە دەستكەوتی ئۆكرانیا چی دەبێت؟
قۆناغی
دوای شەڕ زۆر روونە رێكخستنی مێزی گفتوگۆو دانوستانی نێوان ئەمریكا و رووسیا دەبێت
و ئۆكرانیا دەبێتە پرسێكی زۆر لاوەكی و بێ بەها. بە واتا لە شەڕدا زەرەمەندی یەكەم
ئۆكرانیایە و دووەم بە جیاوازیەكی زۆر
رووسەكان دەبێت. پوختەی دەستكەوتی لۆجیك ئەوەیە هیچ عەقڵ و لۆجیكێك ئەوە قبوڵ
ناكات، كە تۆ تەواو دڵنیابیت لە شەڕێك، كە شكستی تیادا دەخۆیت و وڵاتەكەت وێران
دەبێت، بەڵام هەر سور بیت لە سەر هەڵگیرسانی و تێوەگلانی میللەتەكەت لەو شەڕ
وێرانكاریە.
لێرەدا وڵامە
سەرەكیەكە ئەوەیە ئەنجامدانی ئەم شەڕە و وێرانكردنی ئۆكرانیا تەنیا بۆ بەرژەوەندی
ئەمریكا، سیخوریە نەك هەڵە و نەزانی، هاوكات سەرۆكیش نەك نابێتە پاڵەوان، بەڵكو
دەبێتە تاوانبارێكی گەورەی مرۆڤایەتی و نیشتمانی. لە ئەمرۆدا راگەیاندنی پۆپۆلیستیانەی رۆژئاوا بە شێوەیەك زەبەلاح و
پێشكەوتووە، راستیەكان بە شێوەیەك دەشێوێنرێت جەماوەر و میللەتان تەفرە دەدات، نەك
تەنیا كەسەكان و گروپە سیاسیەكان.
ئۆكرانیا بە چونی بۆ
ناو هاوپەیمانی ناتۆ چی دەستكەوتێكی دەبێت؟
ئەم شەڕ و
وێرانكاریەی وڵات لە پێناو چونی ئۆكرانیا بۆ ناو هاوپەیمانی ناتۆ چی دەستكەوتێكی
بۆ گەل و نیشتمان دەبێت؟، وڵاتانی ناتۆ چی ئیمتیازێكیان هەیە لەو هاوپەیمانیە، كە
شایەنی قوربانیدانێكی ئاوا گەورە بێت، ئەمە جگە لەوەی ساغبونەوەی ئۆكرانیا لە
بەرەی ناتۆ دەبێتە سەری رمەكە بۆ ئەمریكا و ئەوروپا و قەڵغانێك بۆ پاراستنی ئەوان
و هاوكات بەكارهێنانی لە دژی رووسیا، ئەم واقعەیش بەواتای ئەوە دێت، ئایندەی ئەم
وڵاتە بەبەردەوامی لە مەترسی و شەڕێكی بەردەوامدا دەبێت، ئەگەر ئەو شەڕ سارد بێت
یان گەرم.
تەفرەدانی میللەتان
لەم شەڕدا
راگەیاندنەكانی ئەمریكا و ئەوروپا بە شێوەیەك كاریگەریان خوڵقاندوە، سەدان كەناڵی
بێلایەن و هەندێك جار نەیاری فۆرمی ئەمریكیشی پەلكێشی بەشداریكردن لەم شەڕدا بە
بەرژەوەندی ئەمریكا و رۆژئاوا كردوە، سەدان روناكبیر و توێژەر و سیاسەتمەداری كەم
مەعریفە بونەتە زورناژەنی سیاسەتەكانی ئەمریكا بە بێ ئەوەی هەستی پێبكەن.
لەم
چوارچێوەیەدا سۆشیال میدیا و زۆربەی راگەیاندنە كوردیەكان كەوتونەتە داوەكەوە و بێ
ئاگا سرود بۆ شەڕێك دەڵێنەوە دوور نیە خۆمان تیادا یەكێك لە قوربانیەكان نەبین. لە
راستیدا سیاسەتێكی سەرەكی پۆپۆلیستەكان ئەوەیە، كە بەبەرنامە كار بۆ جیاكردنەوەی
عەقڵ و لۆجیك لە سۆز بكەنەوە، چەندێك سەركەووتبووبن لە گەورەكردنی كەلەبەری نێوان
سۆز و عەەقڵ دا ئەوەندە زیاتر ئەجندای سیاسی خۆیان بە سەر گەلانی دواكەوتوودا
دەسەپێنن و لە عەقڵ و لۆجیك دایدەبرن.
جیهان
لە دوای شەڕی ئۆكرانیا، كە زۆرێك لە بیرمەندانی سیاسی ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن،
جیهانێكی جیاواز دەبێت لە پێش شەڕ. شوناسی سیستمی جیهان و پەیوەندیە نێو
دەوڵەتیەكان لە سەر چی فۆرمێك ساغدەبێتەوە، ئەمە دەبێتە قسەوباس و حیواری نێوان
زلهێزەكان و تەواوی گەلانی دونیا.
شەڕ لە كوێدا
دەوەستێت؟
كاتێك، كە ئەم شەڕە
هۆیەكی ئەوەندە گەورە و فەراوانی هەبێت، لۆجیك نیە بە شەڕی ئۆكرانیا كۆتای بێت،
واتە هیچ گومانێكی تیادا نیە، كە دەپەرێتەوە بۆ چەندین ناوچەیتری جیهان. تەواوی
ئەو ناوچانەی لە ئەمرۆدا لە نێوان ئەمریكا و چین و روسیادا ساغنەبونەتەوە، دەبنە
خاڵی پێكدادان و رووبەرووبونەوەی ئەم سێ هێزە زەبەلاحەی جیهانی نوێ.
بەواتە
بەرجەستەبوونی جیهانی فرە جەمسەری، زەمینەی فەراوانبوونی گۆرەپانی شەڕ و پێكدادانی
نێوان زلهێزەكان زۆر زیاتر دەكات. لەم باسەدا بۆ قۆناغی دوای ئۆكرانیا ناوی عێراق
و سوریا و دەریای رەش بە زۆرترین قەبارە دێت. بریاردانی توركیا لە سەر داخستنی
گەروی پسفۆر و دەردەبیل لە رووی كەشتیە سەربازیەكانی رووسیا دوور نیە نەبێتە هۆی
هەڵگیرسانی شەڕێكیتر.
شەڕ دەگاتە قۆناغی
بەكارهێنانی ئەتۆمی؟
ئە گەر شەڕ گەیشت بە
بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی، پرسیارەكە جارێكیتر ئەگەری تێدەكەوێتەوە. ئەم
بەكارهێنانە سنوردار دەبێت، وەك لیدانی هێرۆشیما لە لایەن ئەمریكاوە لە شەڕی
جیهانی دووەمدا، یان شەرێكی گشتگیر دەبێت و بە هۆی شێتی مرۆڤەكانەوە كۆتای بە
تەاوی ژیان دێت؟
لە
ئەگەری یەكەمدا كۆتایەكەی ماڵوێرانی دەبێت بۆ مرۆڤایەتی و دوور نیە ژمارەی
دانیشتوانی زەوی ئەوەندە كەم بێتەوە توانای كۆنترۆڵكردنی زەویان نەمینێت، یان وەك
هەندێك بیرمەند پێشبینی دەكەن مرۆڤایەتی بگەرێتەوە چەرخی بەردین. لە ئەگەری
دووەمدا هەموو شتێك كۆتای دێت، رەنگە شتێك نەمێنێت بە ناوی گیاندار و مرۆڤەوە.
لە راستیدا تەواوی
سروشتی رووداو و ناكۆكیەكان ئەمانگەیەنێتە ئەو مەترسی و باوەرەی، كە بەكارهێنانی
چەكی ئەتۆمی ئەگەرێكی دوور نیە.
وەرگرتنی ئۆكرانیا لە
هاوپەیمانی ناتۆ وەك ئەمری واقع ئایندەی ئەم وڵاتە دەخاتە بەردەم دوو ئەگەرەوە
ئەگەرێك رووسیا هەموو ئۆكرانیا داگیر بكات سیستمی سیاسیەكەی بگۆرێت و سیستمێكی
نزیك لە خۆی تیایدا دەمەزرێنێت، لەم بارەدا بەرەی ئەمریكا لە ئۆكرانیا دەبنە
ئۆپۆزسیۆنێكی چەكداری و بە پاڵپشتی ئەمریكا و ئەوروپا شەڕ درێژە دەكێشێت. لە
ئەگەری دووەمدا نێوەی ئۆكرانیا (ئۆكرانیای رۆژهەڵات) داگیر دەكات و جیایدەكاتەوە و
ئەم وڵاتە دەكرێت بە دوو بەشەوە.
هاوشێوەی قۆناغی دوای
شەڕی جیهانی دووەم، كە چەندین وڵاتی وەك ئەڵمانیا و كۆریا تا دەگاتە یەمەن
دەرئەنجامی شەڕ و دابەشبوونی ناوچەی هەژمونی هەردوو جەمسەری براوە لە شەڕ(ئەمریكا
و یەكێتی سۆڤیەت) دابەشكران. بەرجەستەبوونی ئەم فۆرمە لە چارەسەری كێشەی ئۆكرانیا
ئەوە زەمینەیە دەخوڵقێنێت چەندین وڵاتیتر بەم شێوەیە دابەشكرێت و سەرەتا شەڕێكیتری
ساردی نوێ دەست پێدەكات.