توركیا لە خەیاڵپڵاوی گێرانەوەی عوسمانێتەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی فاشیزم
7/14/2020 1:35:00 PM
موعتەسەم نەجمەدین
زیادبونی بەرچاوی جموجۆڵ و پەلامارەكانی سوپای توركیا و دەزگا هەواڵگریەكانی بۆ سەر وڵاتانی دەوروبەر و ناوچەكە بەشێوەیەكی نارەواو وەحشیگەرانە، بە ئاستێك زیادیكردوە لە ئەمرۆدا بوەتە باسێكی سەرەكی راگەیاندنەكان و دەربرینی نیگەرانی لە لایەن زۆربەی گەلان و وڵاتانی جیهانەوە. وڵاتانی نارازی لە هەڵسوكەوت و سیاسەتە شەڕانگێزیەكانی توركیا هەر لە یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكاوە تا دەگاتە وڵاتانی دەوروبەری توركیا، شێوە رایەكی گشتی لە دژی لەشكركێشی و كردوە شەڕنگێزی و وەحشیگەرایەكانی حكومەتەكەی ئۆردوگان دروستبووە، لەم دیاردەیەدا بێ دەنگی و خۆ دزینەوە لە راستەوخۆ توماتباركردنی توركیا لەو كارە خراپ و وەحشیگەرایە تەنیا لە بەرەی وڵاتانی چین و روسیا وئێراندا دەبینرێت، ئەم راستیەیش لە شیكاری سیاسیدا وڵامی هەیە.
هۆی سەرەكی ئەم جیاوازیەی هەڵوێست لە نێوان رای گشتی نێو دەوڵەتی لە كرۆكدا نە لەبەر خاتری توركەكانە و نەبۆ دژایەتی توركیایە وەك حكومەتێكی فاشی، بەڵكو بەهۆی ململانێ و ركەبەرایەتی بەرژەوەندی وڵاتانەوەیە، هەریەك بە پێی پێگە و پێویستی بەرژەوەندی خۆی مامەڵەی لە گەڵ ئەم پرسەدا دەكات. گومان لەوەدا نیە، لەم دەمەدا جیهان لە بەردەم گۆڕان و وەرچەرخانێكی گەورەی مێژوی و سیاسیدایە، ئەم گۆڕان وەرچەرخانە دۆخێكی ناجێگیری سیاسی و ئابوری خوڵقاندوە و بارێك لە ئەنارشیزم و بێسەروبەری لە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان و سیاسەتی دەرەكی وڵاتاندا بەرپاكردوە. قەیرانی ئابوری و سیاسی جیهانی گۆڕانكاری بەسەر تەواوی ئەجندای مرۆڤایەتیدا دەسەپێنێت، گۆڕان لە تەواوی جومگەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و كەلتوری مرۆڤایەتیدا بەرجەستە دەكات.
لەبواری بەرجەستەبونی گۆڕان لە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكاندا، جیهان ژانی لە دایكبونێكی نوێ دەیگرێت، جیهان لە فۆرمی تاك جەمسەری ئەمریكاوە دەپەرێتەوە بۆ بەرجەستەبونی فۆرمێكی فرە جەمسەری، كە تیایدا روسیا و چین وەك دوو شەریكی ئەمریكا لە لوتكەی دەسەڵاتی جیهان جێگیر دەبن، بەواتە قۆناغی ململانێ و شەرێكیتری سارد لە ئایندەدا ئەگەرێكی بەهێزە. ئەمرۆ لە قۆناغی پەرینەوە بۆ ئەو سەردەم و دۆخە، وڵاتانی جیهان هەریەكە بە شێوەیەك و لە رێگایەكەوە لە هەوڵی جێگا كردنەوەی خۆی و پێگەی سیاسی و ئابوری خۆیدایە لەم ستراكچەرە نوێیەی سیستمی نێودەوڵەتیدا. لەم پرۆسەیەدا هەندێك لە وڵاتان زۆر لە بەشی خۆیان زیاتر داوا دەكەن و كەوتونەتە دروستكردنی قەیران و كێشە بۆ وڵاتە زلهێزەكان، یەكێك لەم وڵاتانە توركیایە. بەرامان لە دۆخی ئارامی جیهان ئەوە دەبینین، كە شەڕ و پێكدادان زۆربەی ناوچە و وڵاتانی جیهانی گرتوەتەوە. لەم شەڕ و پێكدادانانەدا هەر سێ وڵاتی گەورەی جیهان، ئەمریكا، چین، روسیا بونەتە میحوەری ململانێكان و گەمەكە هەڵدەسورێنن و ئیدارەی شەڕ و پێكدادانەكان دەدەن، تەواوی وڵاتانی جیهان لە نێوان ئەم بەرانەدا دەبەشبوونە. بارودۆخی گشتی جیهان و ئاستی پێشكەوتنی پرۆسەی چەكسازی و ئۆتۆمی وایكردوە، ئەم زلهێزانە پەنا بۆ ئەنجامدانی شەڕی راستەوخۆ نەبەن و تا ئەمرۆ فۆرمی شەری بە وەكالەت بكەنە ستراتیجی جیاكردنەوەی ناوچەی هەژمونی هەریەكەیان.
بە رامان و چڕكردنەوەی ئەم سەرنج و توێژینەوەیە لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەراست، دیمەنێكی تایبەت و سیناریۆیەكی تایبەتتر دەبینرێت، یان چڕبونەوەی كێشەو قەیرانەكان لە ناوچەكانی یەدەگی وزە و سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی گازی سروشتی و نەوت، ئەو بارەی خوڵقاندوە لە ئەمرۆدا تەواوی ئەو هێزە زەبەلاحانە سەنگ و هەژمونی خۆیان لەم ناوچەیەدا بخەنەكار. لە بارەگشتیەكەیدا لەم ناوچەیەدا سێ هاوپەیمانی سیاسی بەرونی دەبینرێت، هاوپەیمانی ئیخوانی بە رابەرایەتی توركیا و بەشەریكی قەتەر و حكومەتەكەی سەراج لە لیبیا و تەواوی حزب و رێكخراوە ئیخوانیەكانی خۆرهەڵاتی ناوەراست و جیهانی عەرەبی و ئەفریقی، لە كوردستانیش پارتی دیموكراتی كوردستان وەك هاوپەیمانێكی ستراتیجی ئەم رەوتە هەرێمایەتیە دەردەكەوێت. هاوپەیمانی سعودی – میسر و هاوبیرەكانیان، كە ریشاڵێكی نێودەوڵەتیان هەیە و وابەستەی تەواوی بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا و ئەوروپان. هاوپەیمانی شیعەگەرای بەرابەرایەتی ئێران و هاوبەشی سوریا و چەندین حزب و گروپی شیعی ئەم ناوچەیە، كە ریشاڵی پەیوەندیەكانیان دەگەرێتەوە بۆ هاوپەیمانی روسیا- چین.
دەسەڵاتەكەی ئۆردوگان وەك رابەر و پاشای ئەم رەوتە هزریە سیاسیە لە ئەمرۆدا پرۆسەیەكی بەرفراوان و گەورەی شەڕی هەرێمایەتی بەرپاكردوە، وڵاتانی قەتەر و لیبیا و سوریا و عێراق بونەتە ناوچەی شەڕ و پشێویەكانی. لەم پرۆسەیەدا ئیخوانیەكانی تەواوی گەلانی ناوچەكە بەتایبەتی ئیخوانیەكانی لیبیا و تونس و جەزائیر و قەتەر و سودان و گروپە تیرۆستیەكانی داعش و نوسرە لە عێراق و سوریا و پارتی دیموكراتی كوردستان لە باكوری عێراق بونەتە هاوپەیمان و دۆستی ئەم رەوتە و كوێرانە پشتگیری تەواوی سیاسەت و هەڵسوكەوتەكانی دەكەن و بونەتە داردەست و جێپێی سوپای توركیا. لە پرۆسەی فراوانخوازی توركیا و خەونی گێرانەوەی ئەمجادی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، ستراتیجی سەرەكی توركیا بەكارهێنانی هێزی سەربازی و گوشاری هێزە بۆ سەپاندنی ئەجندای سیاسی خۆی. سیاسەتی خوڵقاندنی قەیران و بەرپاكردنی دۆخێك لە ئانارشیزم و ناجێگیری سیاسی و سەپاندنی بارێكی ناجێگیری دەرونی بۆ گەلانی ئەم ناوچانە لە ئامرازە سەرەكیەكانی ئەم ستراتیجەیە. سوپای توركیا لە ئەمرۆدا زۆر بە درندەی و وەحشیانە كەوتوەتە وێزەی گەلان و وڵاتانی دەوروبەری، بەشێوەیك نەك هەر دۆستی لە جیهاندا بۆخۆی زۆر كەمكردوەتەوە، بگرە رۆژ بەو رۆژ بەرەی نەیارانی لە زیادبوون و گەوەرە بوندایە، ئەم رەوشە وایكردوە لە ئیستادا نارەزای و رەخنەی زۆر توندی لە ناوخۆی توركیا و لە لایەن ئۆپۆزسزیونی حكومەتەكەیشیەوە بۆ بەرپا بێت. هەڵسوكەوتی سەربازی توركیا بەشێوەیەك درندایەتی كردوەتە سیما ورواڵەتی شەڕ و ململانێكانی تەواوەی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و وڵاتانی جیهانی نیگەران و تورە كردوە، راگەیاندنی زەبەلاحی ئیخوانی، كە لە ماوەی پێشودا ببوە شورا بۆ پاراستنی سومعە و كردوەكانی توركیا لە ئەمرۆدا بە شێوەیك بێ كاریگەر بوون بەرگریان لە خۆیشیان بۆ ناكرێت. سیاسەتە نارەواكانی توركیا و پێشێلكردنی یاسا و رێسا نێودەوڵەتیەكان بوەتە خاسیەتێكی باوی سیاسەت و هەڵسوكەوتی توركیای ئۆردوگانی. گرتنەوەی ئاوی فورات لە سوریا و عێراق، دروستكردنی چەندین گروپی تیرۆرستی هاوشێوەی داعش و بەرەی نوسرا، بەكارهێنانی مەلەفی پەنابەران لە دژی ئەوروپا، هێرش و كوشتوبركردنی خەڵكی سڤیل و بێ دەسەڵات، و سوتاندنی زەوی و وشككردنی سەرچاوەكانی بژێوی خەڵكی هەژار و كەمدەرامەت بونەتە ستراتیجی كاری سیاسی و سروشتی راستەقینەی شۆفینزمی توركی، تەواوی ئەم كردارانە لە سەدەی بیستویەكدا رووی شاراوەی گروپ و رێكخراوە ئیخوانیەكان دەخاتە روو.
شێوازی دەستتێوەردانی توركیا لە كاروباری ناوخۆی وڵاتان بە مەستی داگیركاری و خەونی گێرانەوەی قۆناغی مێژوی بەسەرچوی داگیركاری لە بارەگشتیەكەیدا دوو ئاراستە لە خۆی دەگرێت ئاراستەیەكی سەربازیە و ئەویتر ئابووری. لە قۆناغی یەكەمدا هێرشی سەربازی ئەنجام دەدات و ئەو وڵاتە داگیر دەكات وەك ئەوەی لە ئەمرۆدا لە لیبیاو عێراق و سوریا ئەنجامی دەدات، لە قۆناغی دووەمیشدا كۆمەڵێك رێكەوتنی سەربازی و سیاسی و ئابوری و بازرگانی لە گەڵ لایەنە هاوپەیمانەكانی لەو وڵاتانە واژو دەكات. چەندین بنكەی سەربازی بە پێی ئەو رێكەوتنانە دادەمەزرێنێت.
توركیا لە ئەجندا روسەكاندا.
یەكێك لە كێشە گەورەكانی توركیا ئەوەیە تا ئەمرۆ خۆی لە هیچ بەرەیەكی زلهێزەكاندا ساغنەكردوەتەوە، لە لایەك ئەندامی ناتۆیە و لە هاوپەیمانی بەرەی رۆژئاوایە و لە لایەك شەریكی ئابوری و سیاسی روسیایە. پەیوەندی نێوان توركیا و روسیا فۆرم و سروشتێكی تایبەتی هەیە. لە گەڵ ئەوەی لە چەندین بواری ئابوری و بازرگانی و سیاسی گونجان و رێكەوتنێكی باشی لە گەڵ روسەكاندا هەیە، بەڵام تا ئەمرۆ وەك بەشێك لە هاوپەیمانی ئۆراسیای روسی مامەڵەی لە گەڵدا ناكرێت. گرفتی گەورەی توركیا ئەوەیە خۆی وەك وارسی شەرعی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی و زلهێزێكی جیهان دەبینێت. هۆی سەرەكی نزیكبونەوەی لە روسیا بێهیوابونی بووە لە ئەمریكا لەوەی وەك شەریكێكی ئابوری و سیاسی ئەم ناوچەیە هەڵسوكەوتی لە گەڵدا بكات. توركەكان لە ئەمرۆدا ئایدیۆلۆجیای ئۆراسیا بە گونجاوترین فۆرم دەزانن بۆ بەردەوام بوون و بەرجەستەكردنی سیاسەتی مانەوەو فراوانخوازیان لە ئایندەدا. لە راستیدا فۆرمی سیاسی و ئایدیۆلۆجی ئۆراسیا بە تەواوەتی لە بەرژەوەندی وڵاتانی داگیركەری كوردستانە، بەتایبەتی لە پرسی هێشتنەوەی كوردستان لە ژێردەستی وڵاتانی داگیركەر وەك سەدەی بیستەم، هاوكات ئەوەی ئایدیۆلۆجیای ئۆراسیا هیچ سەنگ و گرنگیەكی پێنادات پرسی دیموكراسی و راچاوكردنی مافەكانی مرۆڤە لە ئایندەی رێكخستنەوەی كاروباری ناوخۆی وڵاتاندا ئەمەیش بە دیوێكیتردا لە بەرژەوەندی وڵاتانی داگیركەری كوردستانە.
یەكێك لە قەیرانە ستراتیجیەكانی ئەجندای توركیا ئەویە، لە ستراكچەری نوێی سیستمی سیاسی جیهاندا ئەو پێگەیە نییە، كە توركیا دەیخوازێت بۆ ئایندەی خۆی. هاوكات ئەو فۆرمەی توركەكان لە ئەمرۆدا كاروباری رێكخراوەی و دامودەزگاكانی بەرێوەبردنی فەرمانرەوەی پێ بەرێوە دەبەن لە فۆرم و مۆدێلی نوێی سیستمی نێودەوڵەتیدا بوونی نیە. زۆر ئەستەمە هاوشێوەی سەردەم و فۆرمی جیهانی دوو جەمسەری هیچ كام لە جەمسەرە نوێكانی جیهان بە قەبارە و سەنگی پێشو پێویستیان بە رۆڵی ستراتیجی توركیا هەبێت. تەواوی ئاماژەكانی زانستی سیاسی نوێ ئەوەمان پێدەڵێت، كە چیتر توركیا بۆ تەواوی جەمسەرەكان ئەو گرنگی و رۆڵە گەورەیەی نابێت، كە لە سەدەی بیستەمدا بۆ بەرژەوەندی ئەمریكا و بەرەی رۆژئاوا گێرای، بەتایبەتیش بۆ ئەمریكا. لە ئەمرۆدا توركیا تەواوی خاسیەتی جیۆپۆلیتیكی خۆی لە دەستداوە، بۆیە دەبینین رۆژ بە رۆژ پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و ئەوروپا بەتایبەتی و توركیا ئەمەریكایش بە گشتی لە پاشەكشێ و قوڵبونەوەو فراوانبوندایە و كەلەبری نێوانیان لە زیادبوندایە. ئەم واقعە بارێكی دەرونی زۆر خراپی بۆ سەركردە شۆفینیەكان و رابەرانی عوسمانیەتی نوێ خوڵقاندوە، رەنگە هەر ئەمەیش هۆیەكی بەلەسەبونی ئەمرۆی توركیا بێت، كە بێ گوێدانە یاسا و رێسا نێودەوڵەتیەكان بەراست و چەپدا پەل دەهاوێژێت و شەڕ و قەیران دەخوڵقێنێت.
بە رامان لە پەیوەندیەكانی روسیا و توركیا لە تەواوی بوارەكانی ئابوری و بازرگانی و سیاسی لای تەرازوەكە بۆ بەرژەوەندی روسەكانە. روسەكان لە چەندین رێگاوە كۆت و بەندی توركیایان كردوە، بۆیە لە ئەمرۆ بە دواوە رەنگە زۆر گران و ئەستەمبێت بۆ توركەكان، كە گەمەی سیاسی لە گەڵ روسەكاندا بكەن. لە رووی چێۆلیتیكی و سەربازیەوە روسەكان تا ئاستێكی زۆر گەمارۆی توركیایان داوە بە هەرچوار دەوری توركیادا بنەكە و بارەگای سەربازی بەهێزیان بونیات ناوە، بۆیە توركەكان لە كاتی هەڵگەرانەوەیانیش ناتوانن رۆڵی كاریگەر بۆ بەرەی نەیار ببینن، هۆی ئەمەیش من پێموایە ئەوەیە، كە روسەكان لە جەوهەردا هیچ متمانیەكیان بە توركیا و بەڵێن و سیاسەتەكانی نیە، ئەم بۆچونەیەشیان پاڵپشتە بە كۆمەڵێك راستی، كە ریشاڵی مێژوی هەیە. بەڵام بەكارهێنانی توركیا بۆ وەستانەوە لە رووی سیاسەتی پاوانخوازی ئەمریكا بۆ فەرمانرەوای جیهان و درێژەدان بە سیستمی تاك جەمسەری ئەمریكا بۆ روسەكان زۆر پێویستە، هەر ئەمەیش هۆكاری راستەقینەی پێشخستنی پەیوەندیە ئابوری و سیاسیەكانی نێوان روسیا و توركیایە، كە لەئەمرۆدا نزیكەی 90% وزەی توركیا لە روسیاوە دابین دەكرێت، ئەمە جگەلە چەندین پرۆژەی بازرگانی تر و تۆری بۆریەكانی گواستنەوەی گازی سروشتی توركستریم، هەروەها فرۆشتنی سیستمی موشەكی s400 لە لایەن روسیاوە بە توركیا جۆرێكیتری پەتكردنی توركیایە. بوونی پەیوەندی ئابوری و سیاسی و سەربازی لە نێوان توركیا و روسیادا ئەو بارەی خوڵقاندوە شێوە تێگەیشتن و هاوسۆزی و نزیكبونەوەیەك لە نێوان بەرەی شیعی ئێرانی هاوپەیمانی ئیخوانی توركیدا بەرجەستە ببێت. لە گەڵ ئەوەی تا ئەمرۆش چەندین مەلەفی ناكۆك و دژ بە یەك لە نێوان ئەم دوو هاوپەیمانیەدا هەیە، بەڵام كۆمەڵێك بەرژەوەندی هاوبەش ناچاریان دەكات شێوە نزیكبونەوەیەك لە نێوانیاندا پەیدا ببێت. لە ستراتیجدا زۆر ئەستمە ئەم دوو هاوپەیمانیە بتوانن لە ئایندەدا پێكەوە هەڵكەن و تێگەیشتن و رێكەوتن لە نێوانیاندا بەردەوام بێت، هۆی سەرەكی ئەم بۆچونەیش ئەوەیە، كە پەیوەندی مێژوی نێوان ئەم دوو هێزە لێوانلێوە لە ناكۆكی و دوژمنایەتی، ئەمە جگە لەوەی، كە ئەم دوو هاوپەیمانیە تا ئەمرۆ بە دوو فۆرم و دوو ئایدیۆلۆجیا و ئەجندا و دنیابینی تەواو پارادۆكس كار دەكەن و هیچ پەتێكی گرێدانی بەرژەوەندی لە نێوانیاندا دروست نابێت، هاوكات ئەجنداو دنیابینیان بۆ ئایندەیش زۆر جیاواز و دژ بە یەكە. لە راستیدا پرۆژەی ئۆراسیای روسەكان بۆ جێگاكردنەوەی ئەم شێوە پارادۆكس و جیاكاریانە زۆر بلیمەتانە دارێژراوە، بەڵام تا ئەمرۆ زۆر بە ئەستەم دیفاكتۆی تیادا دەبینرێت. یەكێك لە گرفتە سەرەكیەكانی توركیا لە بواری پەیوەندی نێودەوڵەتیدا ئەوەیە، هاوپەیمانی شیعی ئێرانی جگە لەوەی بەشێكی سەرەكی هاوپەیمانی ئۆراسیایە، هاوكات تێگەیشتن و نزیكبونەوەیەكی زۆری لە گەڵ رەوتی هزری و سیاسی و ئابوری (رێگا و پشتیوانی) چینیەكانیشدا هەیە، بەواتا لە گەڵ هەموو جیاكاری و هەندێك جار جیاوازی ئەجندای سیاسی ئێرانیەكان و بەرەی روسیا - چیندا، بەڵام ئێرانیەكان توانیویانە متمانەی سیاسی تەوا بۆ خۆیان لەم بەرەیەدا بەدەست بێنن. ئەوەی دەبینرێت لە پەیوەندی ئابوری و سیاسی نێوان روسیا و چین و ئێران راستەوخۆ و ناراستەوخۆ هەردوو زلهێز پشتیوانی ئێران دەكەن و بە بەشێك لە جەستە و گیانی هاوپەیمانی خۆیان بۆ رووبەرووبونەوەی جیهانی تاك جەمسەری و هەژمونی نێودەوڵەتی ئەمریكا دەیبینن. لەواقعدا پەیوەندی توركیا بەم دوو جەمسەرەوە تا ئەمرۆ نەگەیشتوەتە ئاستی متمانە دروستكردن.
لەسەرەتای هاتنە دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان و بەهێزكردنی جێپێی خۆی لە حكومەت و دواتر گۆرینی سیستمی فەرمانرەوای لە پەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی، سیاسەتی دەرەوەی توركیایش لە سەر بنەمای بۆچونەكانی ئەحمەد داود ئۆغڵو فۆرمێكی تایبەتی بۆخۆی داهێناوە. بناغەی ئەم ئەجندا و دنیابینیە سیاسیەی توركیا لە بواری پراكتیكیدا زیاتر لەوەدا دەبینێت، كە پەیوەندیەكی فرەلایەنەی لە گەڵ تەواوی جەمسەرە سەركیەكانی نوێی جیهاندا هەبێت و خۆی وەك زلهێزێك لە هاوشانی ئەو جەمسەرە نوێیاندا ببینێت. لە راستیدا ئەم دنیابینیە زیانی زۆری بە بەرژوەندی توركیا گەیاندوە، لانی كەم لە بواری پەیوەندی نێودەوڵەتیدا، دۆستی ستراتیجی بۆ نەهێشتوەتەوە. لەبواری پەیوەندیەكانیدا لە گەڵ روسیادا مێژوی شەڕ و دوژمنكاری نەك تەنیا لە نێوان هەردوو حكومەت بە درێژای مێژوو، بەڵكو دوژمنایەتی و نەیاری نێوان هەردوو گەلی روسیا و توركیا ئەوەندە شۆربوەتە ناو هزر و نەست و باوەری تاكی ئاسایەوە زۆر ئەستەمە وا بە ئاسانی ئەم ناكۆكی و نەیاریە بروێنرێتەوە. تەواوی مێژوی نێوان ئەم دوو وڵات و گەلە پڕە لە بێ متمانەی و گومان و پلان. ئەوەی لە ئەمرۆشدا دەبینرێت لە پەیوەندی نێوانیان لە هاوشانی بوونی چەندین پرس و مەلەفی هاوبەش و شەریكایەتیەكی زۆری ئابوری و سیاسی لە چەندین پرس و بابەتدا، لە بەرامبەریشدا چەندین پرس و مەلەفیی ناكۆك و بەرژەوەندی جیاواز و دنیابینی پارادۆكس هەیە.
دەستتێوەردانەكانی توركیا بۆ وڵاتانی دەوروبەری
سیاسەتی نوێی توركەكان لە ئەمرۆدا قۆستنەوەی بوونی قەیران و كێشەی ناوخۆی هەندێك وڵاتە بۆ دەستتێوەردان لە كاروباری ئەو وڵاتانە. لەم پرۆسە سیاسیەدا توركەكان لە ململانێ و ناكۆكی و شەڕی لۆكاڵی و ناوخۆی هەندێك وڵاتدا دەبنە لایەنگری بەرەی لاواز. لەم سیاسەتەیشدا لە لایەك رێگایان زۆر بەئاسانی بۆ خۆش دەبێت تا بچنە ئەو وڵاتەوە، لە لایەكیتر دەتوانن لایەنی هاوپەیمانیان، كە بە گشتی لە بارو دۆخێكی لاواز و خراپدایە، ناچار بكەن بە تەسلیمبوون بە ئیرادەی ئەمان و سەپاندنی ئەجندای سیاسی و ئابوری خۆیان بە سەریاندا، بەتایبەتی كاتێك، كە رۆڵیان لە گۆڕینی هاوكێشە لۆكاڵیەكاندا دەبێت و دەتوانن ئاراستەی گۆڕانكاری و هاوسەنگی هێز بۆ بەرژەوەندی هاوپەیمانەكەیان بگۆرن، نمونەی ئەم سیناریۆیە لە لیبیادا زۆر بە رونی دەبینرێت، پێش دەستتێوەردانی توركیا حاڵی حكومەتەكەی سەراج زۆر شڕ بوو، دۆخەكە لەوەدا بوو هێزەكانی حەفتەر بتوانن پایتەخت بگرنەوەو بە تەواوەتی هێزەكانی سەراج تێكبشكێنن و حكومەتەكەیشی لەناو بەرن، بەڵام دەستتێوەردانی توركەكان تەواوی هاوكێشەكەی گۆڕی، لەم كاتەدا بەوەی پەرلەمان و گەلی لیبیا بە زۆری پشتی هێزەكانی حەفتەریان گرت و ئەمیان بە دەسەڵاتی شەرعی دەبینی، سەراج و هێزەكەی بە تەواوەتی سەغڵەت بوون، چارەنوسیان زۆر لە كۆتای و لەناوچونەوە نزیكبوەوە. لەم بارەدا توركیا هاوپەیمانیە لۆكاڵیەكەی وەك بەكرێگیراو دەبینێت و تەواوی ئەجندا و مەرجەكانی خۆی بە سەردا دەسەپێنێت. چونیان بۆ قەتر دوای ئەوە هات، كە قەتەریەكان توشی كێشەو قەیران بونەوە لە گەڵ تەواوی وڵاتانی كەنداودا، گەمارۆ و هەرەشەكانی ئەو وڵاتانە لە سەریان ئاستی مەترسی بری، دەرئەنجام قەتەریەكان هیچ رێگایەكیان بۆ نەمایەوە، جگە لە دەستپێشخەری بۆ هاوپەیمانی توركیا و نزیكبونەوە لە ئێران، ئەمە لە كاتێكدا بەوەی قەتەر بنەمایەكی ئایدیۆلۆجی هەبوو بۆ ئەم گۆڕانكاریە. قەتەر بە عەرابی ئایدیۆلۆجیای ئیخوانی و جموجۆڵە تیرۆرستی و توندرەوەكانی ناوچەی عەرەبی دادەنرێت. لە باكوری كوردستان بناغەی پەیوەندی نێوان توركیا و پارتی دیموكراتی كوردستان دەگەرێتەوە بۆ ئەو دەمەی، كە پەیوەندی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان، زۆر خراپ دەبێت، شەڕی ناوخۆ زۆر تەشەنە دەكات. هێزەكانی یەكێتی بە تەواوەتی پاراتی سەغڵەت دەكەن، تا كار گەیشتە ئەوەی هەرەشەی دەركردنیان لە كوردستان دەكرد، ئەم واقعە پارتی ناچار كرد پەیوەندیەكی ناتەبا لە گەڵ توركەكاندا ببەستێت، دیسانەوە دەرئەنجامی بەشداریكردنی هێزەكانی توركیا بە تایبەتی فرۆكە جەنگیەكانی توركیا لە بەرەی پارتی دژ بە یەكێتی توانی دەرئەنجامی گەمەكە بگۆرێت. بە واقعیش دوای ئەو دەستتێوەردانە هاوكێشە و هاوسەنگییەكە گۆڕا و هێزەكانی پارتی توانیان بۆ چەندین ساڵە بە تەنیا حوكمرانی پایتەختی هەرێم بكەن و چەندین رێكەوتنی سیاسی و سەربازی و ئابوری و بازرگانی و بە تایبەتی لە بواری هەناردەكردنی وزەی كوردستان بۆ بازارەكانی ئەوروپا بكەن. لەم پرۆسەیەدا تەواوی ئەو رێكەوتنانە تا ئەمرۆ بە نهێنی ماونەتەوەو هیچ كەس لایەنێك وردكاری ئەو رێكەوتنانە نازانێت، پێدەچێت ئەم رێكەوتنانە لە ئەمرۆدا یەكێك بێت لە هۆیەكانی رێكەنەكەوتنی هەرێم و بەغداد، یان ئەم رێكنەكەوتنە بە هاندان و رێنمای توركیا بێت. بە رامان لە دۆخی پەیوەندی لایەنە ناوخۆیەكانی هەرێمی كوردستان لە لایەك و نێوان بەغداد و هەرێم لە لایەكیتر رۆڵی توركیا بۆ رێكنەكەوتن و بەردەوامبونی ناجێگیری سیاسی و قوڵكردنەوەی كێشەكان بە رونی هەستپێدەكرێت.
ستراتیجی سیاسی و سەربازی توركیا لەو وڵاتانەی دەستتێوەردان دەكات، زۆر بە دەگمەن دەكشێتەوە، بگرە راستەوخۆ دەكەوێتە دامەزراندنی بنكەی سەربازی و چەندین رێكەوتن و تێگەیشتن لە گەڵ لایەنی هاوپەیمانیدا دەكات. لە ئەفغانستان توركیا لە چوارچێوەی هێزەكانی ناتۆدا لەو وڵاتە جێگیرە، كەچی زۆربەی لایەنەكانی ناتۆ سەربازەكانیان لەو وڵاتە كشانوەتەوەو و خودی ئەمریكا و بەریتانیاش هێزەكانیان كەمكردوەتەوە، بەڵام توركەكان هێزەكانی خۆیان نەك هەر كەمنەكردوەتەوە، بەڵكو زۆر زیاتریان كردوە. لە ئەمرۆدا بنكە سەربازیەكانی توركیا لە وڵاتانی قوبرسی توركی، ئەفغانستان و قەتەر و سۆماڵ و باكوری عێراق تا دەگاتە لیبیا بەتەواوەتی جێگیر بونە، بگرە لە هاوشانی بنكە سەربازیەكانیان چەندین بنكەی سیخوری و هەواڵگریشیان دامەزراندوە. لەو وڵاتانەی، كە بنكەی سەربازی هەیە، بە گشتی و راستەوخۆ پەیوەندی بە پرسی دەستخستنی وزە و سودوەرگرتن لە بەرهەمهێنانی ئەم شمەكە ستراتیجیە لە هەردوو بواری ئابووری و سیاسیدا دەبینرێت. دیارترین ئەو وڵاتانەی لە ئەمرۆدا توركیا ئەسپی شەڕ و پشێوی خۆی تیادا تاو دەدات:
سوریا: پرۆسەی دەستێوەردانی توركیا لە سوریا دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 2011، دوای ئەوەی سوریەكان لە سەر داوەو پێشنیاری روسەكان پرۆژەیەكی قەتەریەكانیان رەتكردەوە، كە لە لایەن قەتەریەكانەوە پێشنیاركرا بوو بۆ راكێشانی بۆری گواستنەوەی گازی سروشتی، كە بریاربوو لە قەتەرەوە دەست پێبكات و بە سعودیە و ئوردن و بەسوریادا تێپەرێت تا بگاتە توركیا و لەوێشەوە بگوازرێتەوە بۆ ئەوروپا. رەتكردنەوەی ئەم پرۆژەیە بووە هۆی ئەوەی راستەوخۆ بە فیت و هاوكاری لۆجستی و سیاسی توركیا و بە پارەی قەتەری چەندین گروپی تیرۆرستی لە دژی حكومەتەكەی ئەسەد دابمەزرێت، سەرەتا بە قواستنەوەی قەیرانی ناوخۆی سوریا و دیكتاتۆریەتی ئەسەد چەندین راپەرین و خۆپیشاندان لە چەوارچێوەی فۆرمی شۆرشەكانی بەهاری عەرەبی دروست بوو، دواتر ئەو نارەزای و خۆپیشاندانانە بە پلان گۆڕدرا بۆ بەرپاكردنی راپەرین و شەڕێكی چەكداری ناوخۆی. زۆر بەخێرایی توركیا كەوتە گواستنەوەی هەزاران تیرۆرستی جیهانی لە تەواوی وڵاتانی جیهانەوە بۆ سوریا و پێكهێنانی هێزێكی چەكداری لە دژی دەسەڵاتەكەی بەشار ئەسەد. لەم پرۆسەیەدا ئەو دەمە سعودیەكان و ئەمەریكیەكان ناراستەوخۆ پشتگیر و هاوكاری توركەكانیان دەكرد، چونكە تا ئەو كاتە ئەمریكیەكان ستراتیجێكی جیاوازیان لە ستراتیجی ئەمرۆیان هەبوو، ئەم پرۆسەیە بەردەوام بوو تا شۆرش 30 ئەیلولی میسریەكان، كاتێك، كە سوپای میسر بە سەر حكومەتە ئیخوانیەكەی میسردا سەركەوت، تەواوی هاوكێشەو پلانەكان گۆڕدرا، لە مەر ئەم رووداوە هیلاری كلنتن لە لێدوانێكیدا راشكاوانە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، كە كودەتای سوپای میسر بە سەر ئیخوانیەكاندا رووداوێكی چاوەروان كراو نەبووە، تەواوی بەرنامەی كاری سیاسی ئەمریكای لە ناوچەكە گۆڕی، تەنانەت دەڵێت: بۆ گێرانەوەی بارودۆخەكە بۆ دۆخی ئاسای خۆی سەرەتا بیرمان لەوە كردوە ئەو گۆڕانكاریە بە كودەتا راگەیەنین و داوای گەڕانەوەی شەرعیەت بۆ حكومەتەكەی مورسی بكەین، بەڵام دواتر پەشیمان بوینەوە، چونكە راستیەك هەیە سروشتی پەیوەندی نێوان سوپاو گەلی میسر زۆر تایبەت و بەهێزە و ریشاڵێكی مێژوی هەیە، ئەگەر ئێمە ئەو شەڕەمان بكردایە بۆ هەتا هەتایە میسرمان لە دەست دەچوو.
سەركەوتنی پرۆژەی گواستنەوەی گازی قەتەر كاریگەری راستەخۆی لە سەر بەرژەوەندی بازرگانی وبازاری ئەوروپی وزەی روسی دەبوو، ئەم هێلە دەبووە ركابەری گازی سروشتی روسی لە بازارەكانی ئەوروپا، ئەم گۆڕانكاریەیش بۆ ئەوروپیەكان و ئەمریكیەكان لەو دەمەدا جێگای خۆشحاڵی و گرنگ بوو، بۆیە زۆر بە خێرایی پێشوازیان لێكرد و راستەوخۆ چونە پاڵ پرۆژەكەی توركیا و قەتەر بۆ روخانی رژێمەكەی ئەسەد، لە بەرانبەردا روسەكان زۆر بەخێرایی هاتنە گەمەكەوەو بە قۆستنەوەی ئەو پەیوەندیە مێژویەی لە نێوان هەردوو وڵاتدا هەبوو، كەوتنە بەرگریكردن لە نەخشەپلانەكانی ئەمریكا- قەتەر- توركیا و حكومەتەكەی ئەسەدیان لە روخان رزگار كرد. لەو كاتەدا ئەسەد لە بارودۆخێكی زۆر دژوار و خراپدا بوو، پرۆسەی روخانی لە لایەن داهێنەرانی پرۆژەی بەهاری عەرەبیەوە یەكلاكرابوەوە، بۆیە ناچار بوو لەوەی پەیوەندیەكانی لە گەڵ روسیا و ئێراندا پەرە پێبدات و پێشی بخات. كاتێك ، كە هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا نزیكبونەوە لە گەیشتن بە دیمەشقی پایتەخت زۆر بە توندی لە لایەن هێزە ئێرانیەكانەوە بەرپەرچدرایەوە. هاوكات ئێرانیەكان بە پاڵپشتی روسەكان لە یەمەن بەرەیەكیتری شەڕیان لە دژی ئەمریكا و سعودیە و قەترە كردەوە. دامەزراندنی شەڕی یەمەن گوشارەكانی لە سەر حكومەتەكەی بەشار كەمكردەوە، هاوكات ئەو هەناسەیە درا بە رووسیا لە چاوتروكانێكدا هێزەكانی خۆی بگەیەنێتە دیمەشق و تەرسانەیەكی گەورەی هێز لە دەریای سپی ناوەراست و كەنارەكانی دیمەشق تا قەلەمون جێگیر بكات.
لەم پرۆسەیەدا گلەی ئەمرۆی قەتەریەكان لە سعودیەكان ئەوەیە، لە زاری چەند توێژەر و سیاسەتمەدارەوە دەڵێن: ئەو كاتەی وڵاتانی كەنداو و ئەمریكیەكان خۆیان لەم پرۆسەیە كشانەوە دەبوو هەواڵ بە قەتەریش بدەن، بەڵام ئەمان هیچ باس و خواسێكیان لە گەڵ قەتەریەكاندا نەكردەوە.
هەرێمی كوردستان: یەكێك لە پایە سەرەكیەكانی خەونی توركەكان بۆ گێرانەوەی ئەمجادی عوسمانی داگیركردنی ولایەتی موسڵە. توركیا بە درێژای مێژوو ئەم پرسەی بە كراوەی هێشتوەتەوەو لە بەرنامەی كاری تەواوی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی توركیا لە ئەتاتۆركەوە تا ئەمرۆ ولایەتی موسڵ بە بەردەوامی وەك بەشێك لە توركیا باس دەكرێت، لەئەمرۆدا لەمەیش زیاتر رۆیشتون و بە ئاشكرا باس لەوە دەكەن، كە كەركوك و موسڵ دوو پارێزگای دەوڵەتی توركیان و كاتی ئەوە هاتوە ئەم ناوچە داگیركراوەیە بگەرێننەوە سەر نەخشەی توركیا.
لە ساڵی 1991دوای ئازادبوونی بەشێكی كوردستان لە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی بەعس، هەرێمی كوردستان وەك كیانێكی سیاسی كوردی لە چوارچێوەی عێراقدا دامەزرا، دوای روخانی رژێمەكەی بەعسیش، ئەم هەرێمە بە رێكەوتن لە گەڵ ناوەندا- عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدریاڵی بریاری لە سەر درا و هەرێمی كوردستانیش بوو بە یەكەم هەرێم لە چوارچێوەی سیستمێكی فیدریاڵی حكومەتی نوێی عێراقدا. ئەم پێشكەوتن و گۆڕانكاریە هەر لە سەرەتاوە توركەكانی زۆر تورە و نیگەران كرد، بەڵام بارودۆخی ناوچەكە و گۆڕانكاریەكان ناچاریان كرد مامەڵەی لە گەڵدا بكەن و وەك دیفاكتۆ قبوڵی بكەن. هەر لە سەرەتاوە بەمەبەستی كۆنترۆڵكردن و كردنەوەی جێپێی خۆیان لە عێراق و كوردستان پەیوەندی بازرگانی و سیاسیان لە گەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان بەست، لە شەڕی ناوخۆی نێوان یەكێتی و پارتیدا ئەوكات، كە هێزەكانی یەكێتی لە پێشرەیدا بوون بۆ گرتنە دەستی ناوچەكانی هەژمەنی پارتی، بە تەواوەتی ئەم حیزبەیان سەغڵەتكردبوو، توركیا ئەم پێشهاتەی بە هەل زانی و راستەوخۆ پشتی هێزەكانی پارتیان گرت و بە هێزی ئاسمانی كەوتنە لێدانی هێزەكانی یەكێتی. لە بواری لۆجستیشدا یارمەتی تەواوی هێزەكانی پارتیان دەدا. لە دوای ئەم هاوكاری و یارمەتیانەوە، بە چەند قۆناغێك و بە بیانوی شەڕی pkk چەندین جار لەشكركێشیان بۆ هەرێمی كوردستان دەست پێكرد و لە هەموو جارێكیشدا دوای كۆتای ئۆپەراسیونە شكستخواردوەكانیان بە شێك لە سوپاكەیان لە هەرێمی كوردستان دەهێشتەوەو بنكە و بارەگای سەربازیان دادەمەزراند، تا گەیشتە ئەوەی لە ئەمرۆدابە دەیان بنكەی سەربازیان لە هەرێمی كوردستان و پارێزگای موسڵ هەبێت، تەواوی ئەم بنكانەیش لە ناوچەی هەژمونی پارتیدان. ئەوەی لەم پەیوەندیە جێگای سەرنج و نامۆیە، لە هەموو ئەو رێكەوتنە سیاسی و بازرگانی و سەربازیەی نێوان پارتی و توركیا، لای تەرازوەكە بە رێژەیەكی زۆر گەورە بەلای بەرژەوەندی توركیادایە، كەچی لە بەرنبەردا تا ئەمرۆ سەركردایتی و دەسەڵاتدارانی توركیا نەك هەر ئامادەنین دان بە هەرێمی كوردستاندا بنێن وەك كیانێكی سیاسی بەشێك لە عێراقیش، بەڵكو پارتی دیموكراتی كوردستانیش وەك خێلێك دەبینن و وەك بەشێك لە بەكرێگیراوانی خۆیان مامەڵەی لە گەڵدا دەكەن. لە ئەمرۆدا ئەوەی بوەتە جیگای نیگەرانی خەڵكی كوردستان و عێراق و زۆربەی حكومەتەكانی عەرەبی ئەوەیە توركەكان زۆر راشكاوانە باس لە داگیركردنەوەی موسڵ و كەركوك دەكەن و وەك دوو پارێزگاری توركیا ناوی دەهێنن. ئاوازی سیاسی توركەكان لە سەر نەغمەی كۆتای رێكەوتنامەی سیڤەر، كە لە ساڵی 1923دا سەد ساڵی تەواو بە سەر واژوكردنیدا تێدەپەرێت، ئاماژەیەكی ترسناكە نەك تەنیا بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵكو بۆ تەواوی وڵاتانی جیهان و ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەراست. بەواتە ئەو ساتەی كاریگەری و مەفعولی رێكەوتنەكە كۆتای دێت، توركیا ئامادەیە بۆ هێرشكردنە سەر هەموو ئەو ناوچانەی بەو رێكەوتنە لە توركیای عوسمانی وەرگیراوەتەوە. لەمە بە دواوە توركەكان مافی خۆیانە بچنەوە ئەو ناوچانە و سەر لەنوێ داگیری بكەنەوە.
لیبیا: لەدوای ئاشكرابوون و دەركەوتنی بوونی بڕێكی زۆر لە یەدەكی گازی سروشتی لە دەریای سپی ناوەراست، وڵاتانی سەر دەریا و هاوبەش لە كەنارەكانی ئەو دەریایە، كەوتنە خۆیان بۆ دابەشكردن و دیاریكردنی سنوری ئابوری دەریاكە، هەریەكەیان بە پێی روبەر و قوڵای لە سەر دەریاكە و لە ژێر یاسای نێودەوڵەتی دەریایدا مافی خۆیان دیاری دەكەن. لەم پرۆسەیەدا وڵاتانی (میسر، ئیسرائیل، لوبنان، سوریا، یونان، قوبرس) تەواوی ئەو وڵاتانە پێكدەهێنن، كە دەكەونە سەر ئەو دەریایە و بەشیان دەبێت لەو سامانە دۆزراوەیە. لە سەروبەندی قسەكردن و وتوێژیان لە سەر دابەشكردنی دەریاكە چەندین رێكەوتن و لێكتێگەیشتنیان بۆ دابەشكردنی سنوری ئابوری دەریای هەریەكەیان ئەنجام دا. جگە لەم وڵاتانە چەند وڵاتێكیتر دەبنە هاوبەشی ناراستەوخۆ لە رێگای بازاری كرین و فرۆشتنەوە یان بە شێوەیەك لە شێوەكان وابەستەی ئەم سامان و زەبەلاحە دەبن. ئەم وڵاتانە بە گشتی(روسیا، ئەمریكا، قەتەر، وڵاتانی ئەوروپا)، بەڵام لە واقعدا هەریەكەیان بە ئەجندا و دنیابینیەكی جیاواز و تایبەت بە خۆی و لە سەر بنەمای بەرژەوەندی ئابوری و سیاسی خۆیەوە، رەوشەكە دەخوێنێتەوە.
بە پێی یاسای نیودەوڵەتی دەریایی سنوری هەر وڵاتێك لە سەر دەریا لە دواین خاڵی زەمینی وڵاتەكەوە دیاریدەكرێت. ئەم برگەیە لە یاساكە كێشەی بنەرەتی بۆ توركەكان دروست دەكات، چونكە بەم پێوەرە توركیا هیچ سنورێكی لەسەر ئەم دەریایە نیە. كەنارەكانی توركیا لەسەر دەریای سپی ناوەراست، كە پێیدەوترێت دەریای ئیجە، دوو دورگەی یونانی دەبنە بەربەست لە گەیشتنی بە قوڵای دەریای سپی ناوەراست، ئەویش هەردوو دورگەی: كاستلیریزو، كە تەنیا 1600م لە كەنارەكانی توركیاوە دوورە. دورگەی قوبرس، كە بەگشتی دەكەوێتە ناو ئاوی دەریای سپی ناوەراستەوە. ئەم دوو دورگەیە پێشتر لە نێوان توركیا و قوبرس و یۆناندا رێكەوتنی نێودەوڵەتی لە سەر كراوەو و توركیا دانی بەوەدا ناوە، كە ئەم دوو دورگەیە خاكی یونان و قوبرسن. ئەم رێكەوتنە پێش دەرچونی یاسای دەریای نێودەوڵەتی بوە. ئێستا بەم یاسایە ئەم دوو دورگەیە دەبنە رێگر لە بەردەم گەیشتنی توركیا بەم سامانە زەبەلاحە، ئەمە لە كاتێكدا توركیا پێویستیەكی زۆری بە گازی سروشتی هەیە، بە گشتی تەواوی پێویستیەكانی لە روسیا و ئێران هاوردەی دەكات، بەواتە توركیا لەبواری وزەدا تا ئاستێكی زۆر دیلی دەستی روسیایە. ئەم بارودۆخە بە گشتی لە ئەمرۆدا توركیای بەلەسەكردوە. بۆ سود وەرگرتن لەم سامانە وڵاتانی هاوبەش لە دەریای سپی ناوەراست پێویستیان بە دوو فاكتەرە، یەكێكیان جێگیربوونی ئارامی ناوچەی دەریاكەیە، ئەویتر رێكەوتن و دیاریكردنی سنوری هەریەكەیان لە سەر دەریاكە. لە ئەمرۆدا توركیا كار لە سەر دروستكردنی كێشە و ناجێگیری و خوڵقاندی شەڕ و پشێوی دەكات، تا وڵاتانی سەر دەریاكە و جیهان ناچار بكات بە هاوبەشكردنەوەی لەم سامانە بە نارەوای و نایاسای. بە شێوەیەكی گشتی ئەم ناوچەیە لە روی ئابوری و یاسایەوە كراوە بە دوو حەوز، (حەوزی دالتای نیل، كە لە بەشی میسریەكانە. توركیا ناتوانێت یان جەربەزەی ئەوەی تیادا نیە لەم حەوزە نزیكبێتەوەو داوای بەش بكات. حەوزی لیفانت، یاسای نێودەوڵەتی رێگرە لە بەردەم ئەوەی توركیا بێتە ئەم حەوزە. لە ئەمرۆدا توركەكان بە نایاسای لە چەند جێگایەكی ئەم حەوزە كەوتونەتە دەرهێنانی گازی سروشتی، ئەمەیش تەواو وڵاتانی ناوچەكە و ئەوروپا و ئەمریكای نیگەران كردوە. توركەكان هەموو رێكەوتنەكانی ئەم ناوچەیە رەتدەكەنەوەو و بانگەشەی ئەوە دەكەن، كە دەبێت ئەم ناوچەیە مەشاعی بێت و هەر كەسێك ئازاد بێت لە كاری دەرهێنانی سامانەكەی. جگە لە دەرهێنانی گازی سروشتی، توركیا خەونی راكێشانی بۆریەكانی گازی سروشتی ئەم ناوچەیەی هەیە، تا لە ئایندەدا توركیا ببێتە تەنیا ویستگەی گواستنەوەی گازی سروشتی بۆ ئەوروپا. بەمەیش توركەكان، نەك تەنیا لە رووی ئابوریەوە سودمەند دەبن، بەڵكو لە روی سیاسیشەوە دەبێتە فاكتەر و ئامرازێكی بەهێز بۆ ناچاركردنی ئەوروبا بە سەردانەواندن بۆ خواست و داوا شۆفینی و نارەواكانی، ئەوروپیەكانیش تا ئەمەرۆ سورن لە سەر ئەوەی، كە دەبێت توركیا عاقڵ بكرێت. ئەم فۆرم و مۆدێل و عەقڵیەتە شۆفینیەی توركەكان لە هیچ فەرهەنگێكی جیهانیدا نەماوە، بۆیە توركیا وەك ڤایرۆسێكی كوشندە و رێگر لە بەردەم پێشكەوتنی تەواوی مرۆڤایەتی دەبینن.
توركیا چی لە لیبیا دەوێت
كودەتا سەربازیەكەی میسر بە سەر حكومەتە ئیخوانیەكەیدا، نەك تەنیا وەرچەرخانێكی مێژوی گرنگ بوو بۆ میسریەكان، بگرە گورزێكی جەرگبر بوو لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا درا و تەواوی هاوكێشەی سیاسی ناوچەكەی بە پێچەوانەی بەرژەوەندی توركیا و هاوپەیمانەكانیەوە گۆری. روخانی دەسەڵاتی ئیخوانی و سەركەوتنی میسر لە پرۆسەی بونیادنانەوەی ئابوری و بە ئەنجامگەیاندنی گەشەی ئابوری بە ماوەیەكی پێوەری، جارێكیتر میسری كردەوە بەوڵاتێكی هەرێمایەتی بەهێز و لە هاوشانی سعودیە لە لوتكەی دەسەڵاتی وڵاتانی عەرەبی جێگیر بووە. ئەم پێشهاتەیە بۆ توركەكان كارەسات بار بوو، چونكە ئەو بۆشایەی نەهێشتەوە، كە بریار بوو توركەكان پێیدا بگەنە دەسەڵاتی رابەرایەتیكردنی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی. بەهێزبوون و پێشكەوتنی میسر لە بواری سەربازی و كرینی چەك و كەرەسەی پێشكەوتوی سەربازی ئەو بارەی بۆ خوڵقاند، كە بتوانێت لە رووی سیاسەت و فراوانخوازی توركەكان و ئەجندای ئیخوانی لە میسر و تەواوی ناوچەكە بوەستێتەوەو شكست بە تەواوی بەرنامە و سیاسەتی دەرەكیان بهێنێت. دەرئەنجام بۆ رزگار بوون لە خنكان توركەكان موجازەفەیەكی گەورەیان كرد، بەتایبەتێ كاتێك، كە چونە لیبیا و لەگەڵ حكومەتە ئیخوانیەكەی سەراجدا چەند رێكەوتنێكی سەربازی و ئابوریان واژو كرد، بەناوی رێكەوتننامەی سوخیرات. ئەم رێكەوتن و دەستتێوەردانەی توركیا لای گەلی لیبیا و زۆربەی گەلانی عەرەبی بە داگیركاری و دەستتێوەردان لە كاروباری وڵاتانی عەرەبی لە لایەن هێزیكی داگیركەری بیانیەوە باس دەكرێت. ئەم رێككەوتنە نەك تەنیا لە لایەن وڵاتانی عەرەبی و یەكێتی ئەوروپا و زۆربەی وڵاتانی جیهان بە رێكەوتنێكی ناشەرعی و بێ بنەما وەسفكرا، بگرە پەرلەمان و گەلی لیبیاش زۆر بە توندی رەتیانكردەوەو بە رێكەوتنێكی ناشەرعی و بێ بنەما و نایاسای راگەیاند.
لە ئەمرۆدا قەتەر و توركیا زۆر بە توندی كار بۆ دروستكردنی پشێوی و ناجێگیری و ئارامی لە تەواوی ناوچەی دەریای سپی ناوەراست دەكەن، بەڵام هەر یەكەیان بە ئامانجێكی جیاواز لەویتر، وەك توركەكان ئاشكرایە، كە دوەیانەوێت بەشیان لەو حەزەدا هەبێت، بەڵام قەتەریەكان دەرهێنان و بەبازاریكردنی گازی سروشتی ئەو ناوچەیە بە ركەبەرێكی گەورەی گازی سروشتی قەتەری دەزانن، لە راستیدا ئەم بۆچونە وایە، چونكە بە دەرهێنانی گازی ئەم ناوچەیە و راستەوخۆ هەناردەكردنی بۆ ئەوروپا كاریگەری لە سەر كەمكردنەوەی بەشی قەتەریەكان لەو بازارەدا دەبێت، هاوكات توركیاش لەوە دەردەچێت بە تەنیا ببێتەویستگەی هەناردەكردنی گازی سروشتی بۆ ئەوروپا و ئەوروپایش گوشارە سیاسیەكانی بۆ تەحجیمكردنی توركیا و سنوردانان بۆ رەفتارە فاشیەكانی زیاتر دەكەن.
دواین هەوڵەكانی یەكێتی ئەوروپا بۆ رووبەرووبونەوەی سیاسەتی داگیركاری و شەڕانگێزی توركیا، لە دوای كۆنفراسی بەرلین و ئاگاداركردنەوەی توركیا لە سیاسەتی شەرانگێزی و دەركردنی دوو بریار، رێگەگرتن لە هەناردەكردنی چەك بۆ لیبیا، دەستتێوەرنەدان لە كاروباری لیبیا، كە توركەكان هەر لە سەرەتاوە بە هەوڵێكی نەزۆك بۆ چارەسەری كێشەی لیبیا لە قەڵەمیان دا، لە 13ی تەموزی 2020 دا یەكێتی ئەوروپا كۆنفراسێكی تر ئەنجام دەدات، لەم كۆنفراسەدا، یەكێتی ئەوروپا تاوتوێی سەپاندنی چەند سزایەك بە سەر توركیادا دەكات، ئەگەر توركیا پابەندی بریارەكانی یەكێتی ئەوروپا نەبێت.
لە ئەمرۆدا فەرەنسیەكان رابەرایەتی ئەو شەپۆلە نارەزایانەی ئەوروپا لە دژی توركیا دەكەن، پێیانوایە توركەكان لە خەونی گەرانەوەی ئەمجادی رابردویان هەڵەیەكی گەورە لە خوێندنەوەی ئەجندای نوێی جیهان دەكەن. راشكاوانە لە گەڵ ئەڵمانیادا باس لە دۆزینەوەی ئالیەتێك دەكەن بۆ راگرتنی توركیا و لە قاڵبدانی بە شێوەیەك چیتر نەبێتە مەترسی بۆ سەر یەكێتی ئەوروپا و بەرژەوەندیەكانی.
توركیا ئەمرۆ لە خەونی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیمامە و فراوانكردنی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوریدا، ئیسلامی سیاسی دەكاتە ئایدیۆلۆجیای ئەم ئەجندایە و هەوڵی خوڵقاندنی شەڕ و پێكدادان لە نێوان شارستانیەتی ئیسلامی و مەسیحیدا بۆ راكێشانی سۆز و سەرنجی وڵاتە عەرەبی و ئیسلامیەكانی جیهان دەدات. تەواوی هەوڵەكانی ئەوروپا و زۆربەی وڵاتانی جیهان و ناوچەكە بۆ راگرتنی ششەڕی ناوخۆی لیبیایە، بەڵام لە واقعدا راگرتنی شەڕ لە لیبیا لە بەرژەوەندی توركیا و حكومەتەكەی سەراجدا نیە، بۆیە ئەگەر نەتوانێت دەسەڵاتی سەراج بگەیەنێتە ناوچە نەوتی و گازیەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكەی حەفتەر ئەوە بارودۆخەكە بە شێوەیەك دەشێوێنێت، سیناریۆی سوریا لە لیبیا دووبارە بكاتەوە. پێدەچێت لەم سیناریۆیەدا نەخشەپلانی B توركیا ئەگەر ناچاركرێت بە كشانەوە لەو وڵاتە بە دەیان هەزار تیرۆرستی سەر بە گروپەكانی داعش و نوسرە، كە پێشتر لە سوریادا بەكاریهێناون، لە لیبیادا بینخاتەوە سەر شەڕ و پێكدادان لە دژی سوپای نیشتمانی لیبیا. بە پێی شیكاری بارودۆخەكە پێدەچێت روسەكان لەم سیناریۆیە رازیبن، لەلایەك بۆ كەمكردنەوەی گوشار لە سەر حكومەتەكەی بەشار ئەسەد و لە لایەكیتر خوڵقاندنی شەڕ و پشێوی لە ناوچەی دەریای سپی ناوەراست دەبێتە بەربەست لە بەردەم كاری دەرهێنان و هەناردەكردنی گازی سروشتی ئەم ناوچەیەو هەناردەكردنی بۆ بازارەكانی ئەوورپا، بەواتە روسەكان سودمەند دەبن لەوەی ركەبەرێكی بەهێز بۆ گازی سروشتی روسی لە بازارەكانی ئەوروپادا دروست بێت.
پوختەی بۆچون پێموایە لە ئەمرۆدا توركیا لە قەیرانێكی گەورەی سیاسی و ئابوریدایە، تەواوی ئەم هەوڵانەی بۆ هەناردەكردنی ئەم قەیرانانەیە. توركیا لە ئەمرۆدا لە سەرەتای سەدەی بیستویەكدا لە پاشەكشێیەكی زۆر گەورەدایە، توركیا نەك هەر ناتوانێت خەونی عوسمانیەتی نوێ بكات بە دیفاكتۆ، بگرە زۆر ئاستەنگە بتوانێت لە قۆناغی داهاتودا وەك وڵاتێكی نەتەوەی فاشیش بمێنێتەوە. چیتر ناتوانێت وەك سەركردەو رابەری هەرێمایەتی خۆی بسەپێنێت. لە قۆناغی گۆڕانكاریە مەزنەكانی ئەم چەرخە و سەرلەنوێ دارشتنەوەی ستراكچەر و هاوسەنگی هێز و هاوكێشەی سیاسی نێو دەوڵەتی ئەو پێگەیە نیە، كە توركیا دەیەوێت. سیستمی نوێی جیهان، سروشتی فرە جەمسەری هەیە، هێزی ئابوری دەبێتە پایەی سەرەكی وڵات، پێناچێت توركیا چیتر بتوانێت بە قۆستنەوەی سەنگی جیۆپۆلیتیكی خۆی زلهێزەكان ناچار كات، كە تەسلیم بە خواستە نایاسای و نارەواكان ببن.