رەوتە سیاسیە دەمارگیرەكانی ئەمرۆی ئەوروپا
4/24/2023 10:20:00 AM
موعتەسەم نەجمەدین
ئەوروپا لە ئەمرۆدا هاوشێوەی سەردەمی پێش شەڕی جیهانی دووەم بوەتە زەمینەی
گەشەكردنی چەند رەوتێكی هزری سیاسی، كە بە زۆری رەوتی نەتەوەی دەمارگیر و شۆفینزم
و توندرەون.
پۆپۆلیزم و نازیزم و فاشیزم جارێكیتر بە بەرگێكی جیاواز و بە كۆمەڵێك
دروشمی جیاوازەوە گۆرەپانی سیاسی و جەماوەری ئەوروپا دەشەڵَقێنن. ئەم رەوتانە بە
گشتی هەڵَگری هەمان ناوی رابردوون، بەڵام بە پاشگری وشەی نوێوە، وەك نازیزمی نوێ،
فاشیزمی نوێ، پۆپۆلیزمی نوێ،... تاد. لە هاوشانی ئەمانیشدا جموجۆڵێكی شەرمنانەی
هزری چەپیش دروستبوەتەوە.
دروستبوون و گەشەكردنی ئەم رەوتە سیاسیانە، جگە لە چەپەكان
ئەوانیتر بە گشتی كوری راسترەوە توندرەوەكانن، لە جەوهەریشدا لە منداڵدانی هزر و
دنیابینی راسیزم و فاشیزمەوە خوڵقاون. ئەم فۆرمانە لە دەرئەنجامی بەرجەستەبوونی قەیرانی
دارایی ئەوروپاوە خوڵقاون و بە گۆڕانی قەیرانی دارایی بۆ قەیرانێكی ئابووری جیهانی
زۆر بە خێرایی گەشە دەكەن. لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپادا كاریگەریان لە سەر ئاراستەكردنی
سیاسەت و دارشتنەوەی ستراتیجی نوێی وڵاتەكەیان خوڵقاندوە. لە بەرنامەی سیاسیاندا بە
گشتی بانگەشە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی نوێ و جیاواز لە فۆرمی لیبرالیزمی نوێ دەكەن.
بەواتە لە جەوهەردا بپێیانوایە لیبرالیبزمی نوێ، فۆرمێكی ئابووری و سیاسی بەسەرچووە
و پێویستە وڵاتانی رۆژئاوا بگەرێنەوە بۆ نازیزم و فاشیزم لە پێناو خۆپاراستن لە مەترسیەكانی سرینەوەیان
و تەوژمی دوژمنكارانەی كۆچبەران و گروپ و میللەتانی توندرەو.
لە ئاراستە سەرەكیەكەیاندا بەگشتی بانگەشە بۆ دامەزراندنی سیستمێكی سیاسی دەمارگیر
و نەژادپەرست بۆ گەلانی خۆیان دەكەن. وڵاتێكیان دەوێت كۆچبەر و خەڵكی غەوارەی تیادا
نەبێت، بەواتە بونیادنانی وڵاتێك لە سەر بنەمای نەژادپەرستی بۆ نەتەوەیەكی تایبەت یان
نەژادێكی تایبەت. لە رەهەندی هزری و سیاسیاندا بە هەموو شێوەیەك دیموكراسی لیبرالی
و ئەجندای هزری لیبرالیزمە نوێكان رەتدەكەنەوە، پێیانوایە دیموكراسی و پرانسیپەكانی
مافی مرۆڤ و بنەما كۆمەڵایەتیەكان و یاساكانی وڵاتانی ئەمرۆی ئەوروپا دەبێتە هۆی
داروخان و سرینەوەی نەژادی و خەڵكی رەسەنی وڵات. هاوكات دەبێتە زەمینە بۆ روودانی
تاوان و گەشەكردنی تیرۆر، بۆیە پێویستە بەهەر نرخێك بێت كۆتای بەم مۆدێل و فۆرمە سیاسیە
باوە بێت. ئەم واقعە لە ئەمرۆدا بوەتە دیاردە لە شەقامی ململانێ سیاسیەكانی ئەوروپادا
زۆر بە روونی دەردەكەون و بێ شەرمانەیش بانگەشە بۆ بیروباوەرەكانیان دەكەن. بگرە دۆخەكە
بەو ئاراستەیەدا دەبەن، كە ئەم بیروباوەرانە بكەنە جۆرێك لە كۆهەستی كۆمەڵایەتی و
دوایش بكرێتە رای گشتی. بیروباوەری دمارگیری نەتەوەی و نەژادی و راسیزم و فاشیزم و
نازیزم بەشێكی زۆری تۆرە كۆمەڵایەتیكانیان دادەپۆشێت، وەك دیاردەیەكی باو لە شەقام
و بازار و شوێنە گشتیەكاندا دەردەكەون. دروشمەكانی (نەخێر بۆ فرە كەلتوری و دەركردنی
كۆچبەران و خەڵكی غەوارە) تەنیا لەلایەن راسیزمەكانەوە كاری بۆ ناكرێت، بەڵكو لە ژێر
كاریگەری و گوشاری ئەم رەوتانەیشدا هەندێك جار حزبە پارێزگار و میانرەوەكان و حكومەت
و كۆمپانیاكانیش كار لە سەر دەركردنی كەسانی بیانی لە كارەكانیان دەكەن و ناراستەوخۆ
سوكایەتیان پێدەكەن. لیبرالە توندرەوەكان بۆخۆیان كۆمەڵگایەكی هاوشێوە و لیكچویان
دەوێت، كە بنەمای پێكهاتەی لە سەر نەژادپەرستی و دەمارگیری نەتەوەی بێت.
دیارترین ئەم رەوتانە:
پۆپۆلیزمی نوێ
جوڵانەوەی پۆپۆلیستی لە ئەمرۆدا وەك رەوتێكی هزری سیاسی لە تەواوی وڵاتانی
ئەوروپا و رۆژئاوادا لە گەشەكردندایە. بڵاوكردنەوەی بیروباوەری پۆپۆلیستی و تەرویجكردن
بۆ سرینەوەی ئەویتر و دژایەتیكردنی كۆچبەران و خەڵكی غەیرە نەژادی ئەوروپی تەواو پێچەوانەی
بیروباوەری دیموكراسی لیبرالیە. گروپ و رێكخراوە پۆپۆلیستیەكان زۆر بە وردی كار لە
سەر برەودان بە بیروباوەری دەمارگیری و نەژادپەرستی دەدەن، لەم رێگایەوە دەبنەوە
هاوبەشێكی سەرەكی رێكخراو و گروپە نازی و فاشیستەكان.
پۆپۆلیزم وەك زاراوەو تێگەیشتن چەندین بۆچونی جیاواز و هەندێك جار پێچەوانە
و پارادۆكسی لە خۆ گرتوە. لە رەهەندی شیكاری زمانەوانیدا وشەی پۆپۆلیزم popaliem لە وشەی گەل peopleەوە هاتوەتە ناو فەرهەنگی سیاسیەوە. بەم شرۆڤەیە جەوهەری ئەم رەوتە
هزریە بانگەشە بۆ گەرانەوە بۆ رای جەماوەر و رەتكردنەوەی رای توێژ دەكات. بە واتە
پێیوایە بەردەوام جەماوەر راستە و خۆی بەرژەوەندی خۆی باشتر دەبینێت، بۆیە پێویستە
بۆ هەموو بریارێك بگەرێینەوە بۆ رای جەماوەر، نەك توێژێكی روناكبیری سیاسی، بەواتە
راستەوخۆ گرنگی بە ژیانی گشتی میللەت دەدات و راستەخۆ گوتار ئاراستەی جەماوەر دەكات. لە مەر
پۆلێنكردنی ئەم رەوتە سیاسیە دوو بۆچونی تەواو جیاواز و پێچەوانەی یەكتر هەیە، لایەنێك
وەك فەلسەفە یان ئایدیۆلۆجیایەكی سیاسی كۆمەڵایەتی و لە سەر بنەمای پیرۆزكردنی میللەت
شرۆڤەی بۆ دەكات. ئەم بۆچونە پێیوایە رای گشتی جەماور ئەستەمە هەڵە بكات، میللەت بۆخۆی
سەرچاوەی حیكمەت و راستیە. لەم ئاراستەیەدا پۆپۆلیستەكان كار لە سەر دروستكردنی كۆهەستی
كۆمەڵایەتی دەكەن، بەڵام لێرەدا لادانە سەرەكیەكە لەوێوە سەرچاوە دەگرێت، كاتێك، كە
ئەم رەوتە دەبێتە بەشێك یان ئامرازێك بۆ برەودان بە بیروباوەری نەژادپەرستی و دەمارگیری،
بەواتە لەو كاتەی نەژاد بەرستی و دەمارگیری دەبێتە كۆهەستی جەماوەری، كۆمەڵگایەك
ئامادە دەبێت بۆ گەشەكردن و دروستبوونی فاشیزم و نازیزم. ئەم واقعە لە سەردەمی پێش
شەڕی جیهانی دووەم تەواو بەرجەستەببوو، دواتریش دروستبوون و گەشەكردنی فاشیزم و
نازیزم لە ئیتاڵیا و ئەڵمانیا هەموو جیهانیان راپێچی شەڕ و نەهامەتی و ماڵوێرانی
كرد.
لە بەرامبەر ئەم بۆچونەدا رایەكی تەواو پێچەوانەیش هەیە، كە پێیوایە پۆپۆلیزم
لە جەوهەردا گوتارێكی سیاسیە، كار لە سەر تەفرەدانی عەقڵی گشتی دەكات، لە رێگای
ختوكەدانی هەستی جەماوەرەوە كار بۆ گەیشتن بە خواستە تایبەتكانی گروپێگ یان حزبێكی
سیاسی دەكات. ئەم ئاراستەیە پێیوایە پۆپۆلیزم لە جەوهەردا تەنیا جوڵانەوەیەكی سیاسیە
و هیچیتر، لە كۆتایدا خزمەت بە بیرو باوەری فاشیزم و نازیزم دەكات و هیچ بنەمایەكی
هزری و ئایدیۆلۆجی نیە، بەڵكو تەنیا گوتارێكی سیاسیە و لە پراكتیكدا كار لە سەر
دوو تەوەری سەرەكی دەكات، ئەویش خوڵقاندنی ترس و دڵەرەوكێ، رق و كینیە.
پۆپۆلیستەكان بە گشتی كار لە سەر سەپاندنی پرنسیپی ئەركی لە پێشینە دەكەن.
لە بەرنامەی سیاسی و كار و چالاكیاندا كۆمەڵێك پرس دەكەنە ئەركی سەرەكی و لە پێشینەیان
و ئامادەی دەردەبرن بۆ قوربانیدان بە چندین پرس لە پێناو ئەم پرسانە. بۆنمونە ئەمریكیەكان
باس لە گرنگی و ئەركی لە پێشینەیان لە پرسی نەتەوەی و نیشتمانیدا دەكەن و پێیانوایە
قوربانیدان بە دیموكراسی و پرنسیپەكانی مافی مرڤ لە پێناو بەرژەوەندیە نەتەوەیەكانیدا،
ئەركێكی رەواو راستە. لەم بوارەدا ئامادەی دەردەبرن بۆ ئەنجامدانی هەموو شەڕێكی رەواو
نارەوا لە پێناو بەرژەوەندی نەتەوەیدا. كاتێك، كە دۆناڵد ترامپ سەرۆكی پێشوی ئەمریكا
بانگەشەی سیاسی دەكات، بە بەردەوامی جەغت لە سەر ئەوە دەكاتەوە، كە بەرژەوەندی ئەمریكا
لە پێش هەموو شتێكەوەیە، راشكاوانە رایدەگەیەنێت: پاراستنی بەرژەوەندی ئەمەریكا لە
یەكەمین ئامانجەكانمانە.
لە واقعدا تەواوی پۆپۆلیستەكانی ئەمرۆ لە وڵاتانی رۆژئاوا لە سەر بنەمای
راسیزم و نەژادپەرستی و دەمارگیری بونیادی جەستە و گیانی خۆیان لە جوڵانەوەیەكی سیاسیدا
دەنێنەوە. ئەم رەوتە سیاسیانە لە وڵاتانی دواكەوتوو سروشت و دروشمەكانیان دەگۆرێت،
بە زۆری جەغت لە سەر پێداویستیە سادەكانی جەماوەر وەك نان و ئازادی و ژیانی شەرفمەندانە
دەكەنەوە. جیاوازیەكیتری نێوان پۆپۆلیزمی رۆژئاوایی و پۆپۆلیزمی وڵاتانی دواكەوتوو
ئەوەیە پۆپۆلیزمی نوێ لە رۆژئاوا دروست دەبێت و خاوەن پرۆژەی هزری سیاسیە، بەڵام پۆپۆلیزمی
وڵاتە دواكەوتوەكان تا ئەمرۆیش بە هەمان عەقڵ و ئەجندای كۆن دەخوڵقێن و لە پراكتیكیشدا
خاوەنی هیچ پرۆژەیەكی هزری نین، بەڵكو هەموو هزر و بەرنامەی سیاسیان زیاتر لە
گوتارێكی سیاسیدا چڕ دەبێتەوە، بۆیە پۆپۆلیستە كوردیەكان لە هەرێمی كوردستان، جگە
لە دروشم هیچ پرۆژەیەكی هزری سیاسیان پێ نیە. ئەم ئاراستەیە، پۆپۆلیزم لە گوتارێكدا
چڕ دەكاتەوە، كە لە سەر بنەما و لۆجیكی ئاسانكردن و سادەكردنەوەی كێشە و پرسەكانی
كۆمەڵگا و تاك و خستنەرووی چارەسەری خێرا و ناواقعی بۆیان، هەر لەسەر ئەم دنیابینی
و بۆچونە بەرنامەی سیاسی خۆی دادەرێژێ ودەخاتەروو.
ئەم دنیابینیە بۆچونی نەیارانی بیر و ئایدیای پۆپۆلیزمە و بە گوتارێكی نا بەرپرسیار،
كە گرەو لە سەر بەلارێدابردنی خەڵكی عەوام لە رێگای ئیستغلالكردنی سۆز و هەستی خەڵكانی
نارازی و تورە لەواقعی جێگیر دەكات. بەواتە چەندێك رێژە و قەبارەی خەڵكی نارازی پەراوێزخراو،
زیاتر بێت زەمینەی گەشەكردنی ئەم فۆرمە لە جوڵانەوەی سیاسی زیاتر دەبێت. لە خاسیەتە
دیارەكانی پۆپۆلیزم ئەوەیە تەنیا لە فۆرمێكی تایبەتدا بەرجەستە نابێت، بەڵكو لە زۆربەی
جوڵانەوەو حزبە سیاسیەكاندا بە جیاوازی بیرو باوەر و ئایدیۆلۆجیاوە جێگای دەبێتەوە.
لە واقعدا زۆرێك لە حزب و جوڵانەوەكانی چەپ و لیبرال و ئاینی و نەتەوە و شۆفینی،
نازی ..تاد، گوتارێكی پۆپۆلیستیان هەیە، یان بەشێك لە بەرنامەكانیان بە شێوازی پۆپۆلیستی
جێبەجێ دەكەن، هەندێك جار جوڵانەوەیەكی سیاسی لە جەوهەردا پۆپۆلیزم نیە، بەڵام هەڵگری
خاسیەت و سیمای پۆپۆلیستی هەیە. بە گشتیش كار لە سەر رەتكردنەوەی قاڵبە ئامادەكراوەكان
و رەوتە سیاسیە باوەكان دەكات. داهێنانی دروشمە دژە باوەكان و دەرچون لە پرۆتۆكۆڵ
و گرەوكردن لە سەر خوڵقاندنی پشێوی و خەیاڵی بەرجەستەكردنی گۆڕانكاری جەوهەری لە
پرۆسەی سیاسی و ژیانی كولەمەرگی خەڵك دەكات.
پۆپۆلیزم
ئایدیایەكی سیاسیە لە سەر كۆمەڵێك بیرو دنیابینی و ئایدیای ئاڵۆز و تەمومژاوی بونیاد
دەنرێت و لە واقعدا هیچ وابەستەیەك نیە پارچەكانی ئەم بیروباوەر و ئایدیایە بە یەكەوە
ببەستێتەوە، بە واقعی هەڵگری جۆرێك لە پارادۆكسی هزری و سیاسیە. بە پێی پێویست
گوتارەكانی دادەرێژێتەوە نەك لە سەر بنەمای كۆمەڵێك پرنسیپی دیار و كۆمەڵێك باوەری
نەگۆڕی پێشوەختە.
نازیزمی نوێ
نازیزمی نوێ لە ئەمرۆدا لە سەر بنەمای بیر و دنیابینی نازیزمی كۆن بونیاد دەنرێتەوە.
ئەم فۆرمە لە جوڵانەوەی سیاسی لە ئەورپا بە هەمان شێوەی سەردەمی پێش شەڕی جیهانی
دووەم زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی بۆ رەخساوە، هەر ئەمەیش هۆی بونیادنانەوەیەتی
لە ئەڵمانیا و چەندین وڵاتی تری ئەوروپا. راسترەوە توندرەوەكان و گروپە نەژاد و دەمارگیرە
نەتەوەیەكان قۆناغ بە قۆناغ و سات بە سات زیاتر لە فۆرمی نازی نزیك دەبنەوە. لە پرۆسە
و چالاكی سیاسیاندا نازیەكان دژی تەواوی جوڵانەوەو حزبە لیبراڵ و میانرەو و چەپ و
نەتەوەیەكانە، دۆست و هاپەیمانی تەنیا لە گەڵ حزب و جوڵانەوە شۆفینی و فاشیستەكان
دەكەن. لە ژێر چەتری دنیابینی نازیزمدا ئەم رەوتانە كار بۆ گێرانەوەی ئەڵمانیا دەكات
بۆ ئەڵمانیە رەسەنەكان.
بە شێوەیەكی گشتی بانگەشە سیاسیەكانیان بە دوو ئاراستەدا بونیاد دەنرێن،
ئاراستەیەك لە بواری ناوخۆیدا دژایەتیكردنی كۆچبەران و غەیرە ئەڵمانەكان، ئاراستەیەكیش
لە بوارەی سیاسەتی دەرەكیدا، لەهەردوو ئەم بانگەشانەدا پرسی پیرۆزی و مەزنی نەژادی
ئەڵمانی لە بەرامبەر تەواوی گەلان و نەتەوەكانیتردا دەخەنەروو. كار لە سەر سەپاندنی
ئەجندا و هەژمونیان بە سەر وڵاتانی تردا دەكەن. لەواقعدا نازیەكان نەك تەنیا كۆچبەران
بە ئەڵمانی نارەسەن و غەیرە دادەنێن، بگرە ئەو ئەڵمانیایانەیشی، كە رەگەزی غەیەرە
ئەڵمانیان هەیە، یان لە رووی نەژادیەوە جیاوازن، با سەد سالیش لە ئەڵمانیادا ژیابێتن
و ناسنامەی ئەو وڵاتەیان هەبێت لای ئەمان غەیرە و كۆچبەرن. بەواتە ئەڵمانیەكی رەش
پێست یان نەژاد ژاپۆنی با دەیان ساڵیش بێت باوباپیرانیان لە ئەڵمانیا نیشتەجێببون
و خزمەتی ئەڵمانیایان كردبێت و نەوە لە دوای نەوەیش هەڵگری ناسنامەی ئەڵمانیا بن،
لە دنیابینی نازیەكانەوە هەر غەیەرە و كۆچبەرن و پێویستە لە ئەڵمانیا دەركرێن. پرۆسەی
خۆڵقاندنی دوژمن لای نازیە نوێكان لە ئەمرۆدا لە كۆچبەران و ئەڵمانیە نەژاد جیاوازەكاندا
چڕ دەبێتەوە. لێرەدا ئەوەی بۆ نازیە نوێكان دەبێتە گرفت گەورەی قەبارەی ئەم توێژانەیە
لە كۆچبەران و ئەڵمانیا نەژاد جیاوازەكان. لە دوای شەڕی جیهانی دووەمەوە بە هۆی ئەو
پێشكەوتن و گۆڕانكاریانەی لە سیستمی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەوروپی روویدا و هاوكات
بونیادنانی دەوڵەتی خۆشگوزەران و گەشەی ئابووری ئەم وڵاتانە لە زۆر وڵاتانی دونیاوە
بە تایبەتی لە وڵاتە دواكوتوەكانەوە بە لێشاو خەڵكی روویان لەم وڵاتانە كرد و لێیدا
نیشتەجێ بوون و دواتریش زۆرینەیان ناسنامەی ئەو وڵاتانەیان وەرگرت. ئەم واقعە جیاوازە
لە واقعی سەردەمی نازیزمی هیتلەری بەوەی ئەو كات دوژمنی ئەڵمانیای مەزن لە بواری ناوخۆیدا
لە جولەكەكاندا چڕ دەكرایەوە، ئەمانیش ئەو دەم بە بەراورد بە رێژەی ئەڵمانیە رەسنەكان
وەك ئەوەی خۆیان ناویان لێنابوو كەمينە بوون و هیتلەر توانی زۆر بە ئاسانی جینۆسایدیان
بكات و وەك پرۆسەیەكی سیاسی بۆ بەرژەوەندی نازیەكان و تەفرەدانی ئەڵمانیەكان بەكاریان
بێنێت، بەڵام لە ئەمرۆدا دوژمنانی نازیزم لە ناوخۆ و دەرەوە ئەوەندە گەورە بوون زۆر
لە قەبارەی نازیەكان زیاترن. لە راستیدا هەر ئەم هەقیقەتەیش هۆی سەرەكی ئەوەیە، كە
نازیە نوێكان لە ئەمرۆدا بە دوای سیاسەت و مۆدێلێكی نوێی خۆرێكخستنەوەدا دەگەرێن.
لە بارەگشتیەكەیدا ژینگەیەكی ئانارشیست و قەیراناوی زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی
نازیزم و فاشیزمە. ئەم مەرجە هۆیەكی هاوبەشە بۆ دروستبوونی نازی لە هەر سات و جێگایەكدا
بخوڵقێت. هەڵگرتنی خاسیەتی پۆپۆلیستی و گوتاری پۆپۆلیستی بۆ تەواو بیرو باوەر و جوڵانەوە
نازیەكان و فاشیەكان لە هەموو سەردەم و جێگایەكدا مەرجێكی ژیاری گشەكردنیانە. پرۆسەی
خەڵقاندنی دوژمن و ترس لە لایەك و خوڵقاندنی رق و كینە و تورەی لە لایەكیتر دەبنە
بناغەی سیاسەتی ئەم رەوتە هزری سیاسیانە بە گشتی. لە ساڵی 1932 وزیری راگەیاندنی
نازیەكان جۆبلز لە وتارێكدا دەڵێت: وڵاتی دایك لە مەترسیدایە، میللەت لە لێواری فەنابووندایە،
گەل بێزار و تورەیە، ئەگەر لە گۆڕینی ئاراستەی رووداوەكان و ئەم بارودۆخەی ئەمرۆی
ئەڵمانیای تیاداخزێنراوە سەركەوتوو نەبین، هەموو هیواكانمان بۆ بونیادنانی ئەڵمانیایەكی
نوێ لە گۆڕر دەنرێن. هەر لەمەر ئەم باسە لەم سەردەمەیشدا ماریۆ مۆلەریش ئەم ئەجندایە
دووبارە دەكاتەوە، كاتێك، كە دەڵێت: لە چەند دەیەی داهاتوودا ئەڵمانی رەسەن بوونی
نامێنێت و كۆچبەر و غەیرە ئەڵمان دەبنە خاوەن ئەم وڵاتە. واتە خوڵقاندنی ترس لە ئایندە
و كۆتایهێنان بە ئەڵمانیە رەسەنەكان وبانگەشەكردن بۆ مەترسی گۆڕین ئەڵمانیە رەسەنەكان
بە هاوڵاتی پلە دوو لە بانگەشە و پروپاگەندە سیاسیەكانی نازیەكانە لە رابردوو و ئێستایشدا.
هەرواها دەڵێت: ئەركە و پێویستە نازیەكان بە هەموو رێگا و شێوەیەك رووبەرووی ئەم
واقع و چارەنوسەیان ببنەوە، ئەگەر ئەم رووبەرووبونەوەیە چەندێك نامرۆیش بێت. لە سەردەمی
پێش شەڕی جیهانی دووەمدا نازیەكان، جولەكەیان كردبووە درندە و دوژمنی پلەیەكی ئەڵمانیەكان،
لە ئەمرۆدا كار لە سەر بە دوژمن كردنی كۆچبەران و ئیسلامیەكان و غەیرە ئەڵمانەكان
دەكەن. لەم پرۆسەیەدا بە خوڵقاندنی دوژمنێكی درندە و بكوژ و مەترسی فەنابوون كار لە
سەر تەجنیدكردنی هەزاران ئەڵمانی دەكەن و دواتریش بە چاندنی رق و كینە لە ناخیاندا
مرۆڤی نازی عەیار بیست و چوار بونیاد دەنێنەوە. لە راستیدا ئەم پرۆسەیە تەنیا مەترسی
نیە بۆ زیندوكردنەوەی نازیزم، بەڵكو جۆرێكیتر لە تیرۆر بونیاد دەنرێت. تیررۆركردن
لە سەر بنەمای غەیرە باوەری ئاینی و ئایدیۆلۆجی. گۆڕینی دوژمن لە ئەمرۆدا لە لایەن
نازیەكانەوە لە جولەكەوە بۆ ئیسلام و كۆچبەران و هەموو غەیەرە رەگەزێكی نەژادی و لە
سێبەری بوون بە كەمینەی (ئەڵمانی، ئیتاڵی، فەرەنسی، ....تاد)كان لە بەرامبەر كۆچبەران
و ئیسلامیەكان و رەگەزە جیاواەكان لە سنوری وڵاتە رەسەنەكان هۆیەكی سەرەكی
دروستبوونی جۆرێك لە تیرۆرە، كە تا ئەمرۆ وەك حالەت دەیبینین، بەڵام دوور نیە لە
ئایندەدا و لە سێبەری ئەم ئاراستەیەدا نەبێتە دیاردە. بۆ نمونە هەندێك جار دەبیستیت،
كە كەسێك بە هەرەمەكی و زۆر بە درندانە هێرشی كردوەتە سەر گردبوونەوەیەكی ئەو توێژە
جیاوازانە، یان هێرشیان كردوەتە سەر مزگەوتێك لە ئەوروپا و دەیان كەسیان زۆر بە
ئاسانی و بێ لێكدانەوە لە گەورە و منداڵ كوشتون. ئەم حاڵەتە هەندێك جار لە چەندین
وڵاتی ئەوروپی بە شێوازی جیاواز، بەڵام بە یەك عەقڵیەت دووبارە دەبێتەوە.
فاشیزمی نوێ
لە ساڵانی كۆتای سەدەی بیستەمەوە جارێكیتر فاشیزم وەك رەوتێكی هزری سیاسی لە ئەوروپادا بەروونی لە گەشەكردندایە، ئەوروپا
بووە بە لانكەی گەشەكرن و تەشنەكردنی ئەم رەوتە هزریە سیاسیە. ئەم رەوتە لە سەردەمی
نێوان هەردوو شەڕی جیهانی یەكەم و دووەمدا وەك ئایدیۆلۆجیایەكی سیاسی لە گەشەكردن
و بڵاوبونەوەدا بووە، لەو دەمەدا تەنیا لە وڵاتانی ئەوروپادا نەمایەوە، بەڵكو پەلی
كێشا بۆ زۆربەی وڵاتان و گەلانی جیهان لە سەرانسەری گۆی زەویدا. تەنانەت لەوڵاتانی
دواكەوتووی وەك عێراق و كوردستانیش ئەم رەوتە دەركەوتن و چالاكی بەرچاویان هەبووە.
وەك دیاردە لە ئەمرۆدا تا ئەم بەروارە زیاتر لە وڵاتانی رۆژئاوادا دەركەوتون. ئەو
بارو دۆخە قەیراناوی و ناجێگیریەی جیهانی گرتوەتەوەو دەرهاویشتەكانی لە واڵاتانی رۆژئاوا
وایكردوە ئەو وڵاتانە جارێكیتر ببنەوە بە لانكەی دروستبوون و گەشەكردنی فاشیزم. سەرهەڵدانی
قەیرانی دارای و ئابووری لەو وڵاتانە دەبێتە هۆی ئەوەی ئەم رەوت و فۆرمانە زۆر بە
خێرایی گەشە بكەن. لە گەڵ ئەوەی فاشیزم لە ئەمرۆدا هەوڵدەدات بە بەرگ و سیما و ئەجندای
جیاوازەوە خۆی بسەپێنێت، بەڵام لە كرۆكدا هەمان ئەو رەوتە هزری و سیاسیەیە، كە پێش
شەری جیهانی دووەم لە برەودابووە و جیهانیان توشی شەڕ و دۆخێكی نەخوازراو كردوە. ئەم
فۆرمە لە ئەمرۆدا بە فاشیزمی نوێ ناوی دێت. لە جەستە و گیانی راسیزمی نەتەوەی نەژادپەرستیدا
دروست دەبێتەوە. ئۆتۆكراسی و پۆپۆلیزم لە خۆیدا بونیاد دەنات. بە هەمان ئەجندا و مۆدێلی
نازیزم لە سەر پایەی خوڵقاندنی ترس و رق و كینە كار دەكات. ئەمە خاڵێكی زۆر هەستیاری
هاوبەشی نێوان پۆپۆلیستەكان و نازیەكان و فاشیەكانە. دژایەتیكردنی كۆچبەران و غەیرە
و ئیسلام وێنەی دوژمن دەخوڵقێنن، پرنسیپەكانی مافی مرۆڤ و دیموكراسی و ئازادی بە تەواوەتی
رەتدەكەنەوە، لیبرالیزم و چەپ و هەموو جوڵانەوەو
رەوتێكی هزری جیاواز لە خۆیان بە نەیار تۆمار دەكەن. لە بانگەشەی سیاسیدا بە دوو
ئاراستە كار دەكەن. لە ئاراستەیەكدا بانگەشە بۆ بێ خەوشی نەژادی و نەتەوەی و راسیزم
و رەگەزپەرستی دەكەن و لە ئاراستەیەكیتردا دژایەتی لیبرالیزم و چەپ و هەموو رەوتە
نەتەوەی و لیبرالە پارێزگار و میانرەوەكان دەكەن. لە مەر راسیزم و فاشیزم روجر گریفین دەڵێت: فاشیزم فۆرمێك لە فۆرمەكانی دەمارگیری
نەتەوەی پۆپۆلیستیە. ئامانجی بونیادنانی دەوڵەتێكی نوێیە لە هەناوی قەیران و
داروخانی ئابووری سیاسی كۆمەڵایەتیدا. لەم پرۆسەیەدا پێەیستە لە سەر فاشیەكان كار
لە سەر رووخانی تەواوی ستراكچەری سیاسی و فەرمانرەوای و ئەجندای سیاسی دەسەڵاتی جێگیر
بكات و كار لە سەر شكاندن و سرینەوەی بەها و پرنسیپە كۆمەڵایتیەكانی ئەو فۆرمە جێگیرەی
ژیان بكات، كە لە ئەمرۆدا بوەتە بنەمای سەرەكی جێگیری كۆمەڵایەتی و سیاسی. لە سەردەمی
پێش شەڕی جیهانی دووەم فاشیەكان هەردوو بیر و ئایدیای سەرمایەداری و سۆسیالزمیان بە
دوژمنی سەر سەختی خۆیان و بەربەست لە بەردەم گەشەكردن و پێشكەوتنیان دەزانی. لە ئەمرۆدا
پاشەكشێی چەپ ئەو بارەی بۆی خوڵقاوە، كە لە پرۆسەی دژایەتیكردنی لەلاین نازیەكان و
فاشیەكانەەوە لە پلەی یەكەمەوە دابەزێت بۆ پلەیەكی لاوەكی. ئەم رەوتە هزریە لە بونیادیدا
دەوڵەت وەك گیان و جەستەیەكی بایۆلۆجی دەبینن، بە پێچەوانەی تەواوی هزر و ئایدیاكانیتر،
كە بە گشتی هەریەكەیان لە دنیابینی خۆیەوە دەوڵەت لە لایان جەستەیەكی كەلتوری مێژوویە.
فاشیزم رەوتێكی هزری سیاسی دەمارگیر و توندرەوە و كەسانی راسیزم و دەمارگیر
و فاشی نەبێت نایگرێتە خۆی. لە كرۆكدا هەڵگری جۆرێك لە پارادۆكس و كۆكەرەوەی (شتێك
و دژەكەیتی) پێكەوە، بۆ نمونە دژی بۆرجوازیە، بەڵام هاوپەیمانی لە گەڵ موحافیزكارەكاندا
دەكات. لە ژێر پەردەی مافی نەتەوەیەدا بانگەشە بۆ سرینەوەی گەلان و نەتەوەكانیتر دەكات.
لە ژێر سایەی سیستمدا بانگەشە بۆ تێكدانی جێگیری و بەرپاكردنی توند و تیژی و توندرەوی
دەكات،...تاد. لە پرۆسەی گەشەكردنی فاشیزمدا خراپی باری كۆمەڵایەتی و گوزەرانی خەڵك،
هەژاری، بێكاری، رۆڵی زۆر گەورە لە رەخساندنی زەمینەی گەشەكردنی دەبینێت. لاوازی
بونیادی دەوڵەت و فەرمانرەوای بوونی جۆرێك لە ناجێگیری و ئەنارشیزم زەمینەی گەشەكردنی
ئەم دیاردەیە زیاتر دەكات. جەوهەری ئەجندای هزری شۆفینزم و نازیزم وەك دوو رەوتی
هزری شمولی كار لە سەر بەرجەستەكردنی پرۆسەی ترس و تۆقاندن و تیرۆر بە مەبەستی خوڵقاندنی
ئایدیا و عەقڵێكی ئەبستكرات و رەتكردنەوەو سرینەوەی هەموو بیرو دنیابینیەكی جیاواز
لە خۆیان دەكەن.