كولتور و دیموكراسی ... سیاسەت و حوكمڕانی
4/4/2021 10:22:00 AM
د.ديارى ئەحمەد مەجيد
بەشی یەكەم
لێكۆڵینەوە دەربارەی
سیستەمی دیموكراسی و كارپێكردن و گونجاندنی... لەگەڵ كولتورە جیاوازە هەمەڕەنگەكانی
كۆمەڵگا و لقەكولتورەكانیدا (Subculture)... و چۆنیەتی
دروستكردنی كولتوری سیاسی و گەشەسەندن و برەوپێدانی... كە كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر
سەركەوتن و پێشكەوتنی دیموكراسیەت وحوكمڕانی تەندروستدا... زۆر لەمێژە بۆتە جێگەی
مشتومڕو گفتوگۆی لێكۆڵەرەوان ومایەی شك و دوودڵی و پرسیاری جدی لایان، كە ئایا سیستەمی
دیموكراسی سەركەوتنی تەواو بەدەستدێنێ و دەبێتە سەقامگیرترین و باشترین سیستێمی سیاسی
و حوكمڕانی، كە تا ئێستا مرۆڤایەتی ناسیبێتی...؟
لە ئەوروپادا لە
سەردەمی ڕێنێسانسەوە... ئەو باوەڕ و هیوایە لای زۆرینە گەشەی دەسەند... كە ئیتر
هوشیاری و ژیریاری و ئاستی تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ بیری ئازادی و بەهاكانی تری مرۆڤایەتی،
لە برەوبووندان و وردە وردە گەشە دەكەن و زیاتر بەرەو پێشەوە هەنگاو دەنێن... كە ئیتر
كۆمەڵگا بەرەو بنیاتنانی سیستەمی سیاسی مرۆڤدۆستانەو دادپەروەرانە دەبەن و وویستی
ئاشتیخوازی جێگە بە حەزی شەڕانگێزی دەگرێتەوە... لێ مەخابوون بوو، كە ئەو پێشهات و
ڕووداوانەی بوونە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی یەكەم، بە هەموو كارەسات و لێكەوتەكانیەوە...
و ئەوانەی ڕێگەیان خۆشكرد بۆ دەركەوتنی بیری ڕاستڕەوی فاشیزم و نازیزم و چەپی توندڕەو
و بەرپابوونی جەنگی جیهانی دووەم... زۆرێك لەو باوەڕانەی لەقكرد و گەلێك دڵەڕاوكێ
و پرسیاری جدی درووستكرد، كە ئایا ئەو بیر و هزرەی سیستەمی دیموكراسی و پەڕلەمانتاریزم
و فەراهەمبوونی ئازادیەكان وفرەپارتی، دەتوانێت بەتەواوی جێگیربێت...؟ ڕەگوڕیشەی
قوڵ دابكوتێت...؟ بەهاكانی ببنە ئاكار و بەشێك لە ڕەوشتی مرۆڤەكان... ڕێگری بكەن لە
ڕوودانی جەنگ و كارەساتەكان...؟ بەتایبەتی كە زۆرێك لەو هێزانەی سەرەوە، لە ڕێی
سندوقی دەنگدانەوە، گەیشتبوون بەدەسەڵات...
بەهەمان شێوە لەسەرەتای
دروستبوونی بیری ماركسیزم - لینینزمەوە، زۆربەی كۆمۆنیستەكان پێیانوابوو ئیتر كۆمۆنیزم
دوا سەردەمی ژیانی كۆمەڵ دەبێت و یەكسانی و دادپەروەری و ئازادی بەرقەرار دەبێت و
هەركەسە بەپێی پێویستی خۆی بەرهەمی بەردەكەوێت بە ”یەكسانی” و ”بێ جیاوازی”... وهەروەك
چۆن ئایینەكان پەیمانی بەهەشتی ئەودنیا دەدەن بە ئیمانداران... كۆمۆنیستەكانیش پەیمانی
بەهەشتی ئەم دنیایان دەدا بە هەوادارانیان... پێیانوابوو دیكتاتۆریەتی پڕۆلیتاریا،
ئەو سیستەمە ئایدیالیەیە كە پێویستە كۆمەڵ بەڕێوەببات...، بێ ئەوەی سایكۆلۆجیای تاك
بەهەند وەربگرن، دەیانویست كەسایەتی لە بۆتەقەی كۆمەڵدا دەستەمۆ بكەن. خۆ هەرگیز بیریشیان
لەوە نەدەكردەوە، كە دیكتاتۆریەت هەر دیكتاتۆریەتە، هی پڕۆلیتاربێت یان بۆرژوا...
تا ئیستاش ئەو
شك و دوودڵیە لای زۆر لە بەدواداچووان ئامادەیە، كە ئایا تەنانەت لە كیشوەری ئەوروپای
لانكەی دیموكراسیدا، دەتوانرێت فۆرمێكی جێگیری دیموكراسی بچەسپێنرێت...؟ كە هەماهەنگ
بێت لەگەڵ تایبەتمەندیە كولتوری و لقەكولتوری و پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكان و دامەزراوەكانیدا...؟
تەنانەت ئەوەش ڕوون نیە كە ئایا دەتوانرێت فۆڕمێكی دیموكراسی ئەوروپی یان مۆدێلێكی
ئەوروپی بەرهەم بهێنرێت...؟
ساموێل هەنتینگتۆن
(١٩٢٧-٢٠٠٨) باس لە سێ شەپۆلی دیموكراتیزەبوون دەكات لە مێژووی جیهاندا، كە لەدوای
هەر شەپۆلێك، هەنگاوێك بەرەو دواوە بە ئاڕاستەی پێچەوانە بەرەو دیكتاتۆریەت ڕوویداوە.
لە ماوەی هەر شەپۆلێكدا چەندین دەوڵەت هەنگاوی باشیان ناوە لە حوكمڕانێتیەكی نادیموكراتیانەوە
بۆ بیناكردنی سیستەمێكی دیموكراتیانە، لەو ماوەیەدا ژمارەی گۆڕانكاریە دیموكراتیەكان
زۆرتر بوون لە گۆڕانكاریە پێچەوانەكان، واتە بەدیموكراتیبوونی زۆرتر لە بەدیكتاتۆریبوون.
هەنتینگتۆن بەروارەكانی ئەو سێ شەپۆلە بەم شێوەیە دابەشدەكات: شەپۆلی یەكەم لە ساڵەكانی
(١٨٢٨-١٩٢٦)، كە لەژێر كاریگەری شۆڕشەكانی ئەمریكاو فەرەنسادا، ٣٣ دەوڵەت دیموكراتی
بوون، لێ شەپۆلێكی پێچەوانە لە نێوان (١٩٢٢-١٩٤٢) ڕوودەدات، كە كاریگەری سەرەكی لەسەر
ووڵاتە ئەوروپیەكان داناوە، كە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە بووبوون بە دەوڵەتی نەتەوەیی.
سەرەتای ئەو شەپۆلە پێچەوانەیە لە ئیتالیا دەستپێدەكات كاتێك بنیتۆ موسۆلینی
(١٨٨٣-١٩٤٥) ساڵی ١٩٢٢ دەگاتە سەر دەسەڵات. دوای ئیتالیا ووڵاتانی ناوچەی بەلتیق،
ئینجا پۆلەندا و ئەڵمانیا و چیكۆسلۆڤاكیا و یۆنان، هەندێ لە ووڵاتانی تر، كە ژمارەیان
دەگەیشتە ٢٢ دەوڵەت، بەپێچەوانەوە هەنگاو دەنێن و دەگەڕێنەوە بۆ سیستەمە دژە دیموكراسیەكان،
ئەویش بەهۆی كاریگەری ئایدیۆلۆژیەكانی فاشیەت و كۆمۆنیزمەوە.
شەپۆلی دووەمی دیموكراتیزەبوون
كورتەو لە دوای جەنگی جیهانی دووەم دەستپێدەكات لە نێوان (١٩٤٣-١٩٦٢)، كە ٤١ ووڵات
هەنگاو بەرەو دیموكراسی دەنێن، ئەویش لەژێر كاریگەری دەوڵەتەكانی هاوپەیمانی دژی
فاشیەت، كە سەرزەمینی چەندین ووڵاتیان داگیركردبوو وە هەڵدەستان بە ”ژیانەوەی”
پرنسیپە دیموكراتیەكان تیایاندا. لەنێوان ئەو ووڵاتانەدا ئەڵمانیای ڕۆژئاوا و ژاپۆن
لەماوەی چەندساڵێكدا دیموكراسی تیایاندا ڕەگی قوڵی داكوتا و خۆی چەسپاند. لە هەندێ
ووڵاتی ژێر دەستی یەكێتی سۆڤیەتیش وەكو مەجەرستان و چیكۆسلۆڤاكیا هەوڵی ئەوەدرا بەرەو
دیموكراتیزەبوون هەنگاو بنێن، لێ لەژێر كاریگەری گۆڕانكاریە سیاسیە نێودەوڵەتیەكان
و ململانێی بەرژەوەندیەكانی زلهێزەكان، هەوڵی ئەو دوو دەوڵەتە كورتخایەن بوو، زوو
شكستیان پێهێنان.
لە دوای ئەو ماوەیەو
لە ئەنجامی هەڵوەشانەوەی سیستەمی كۆلۆنیالیزم، زۆر ووڵات لەگەڵ ڕزگاربوونیشیدا، بەڵام
بەرەو درووستكردنی سیستەمی حكومڕانی دیكتاتۆری هەنگاویان نا، جگە لە چەند نمونەیەكی
كەم نەبێت وەك هیندستان و فلیپین، كە دوای ڕزگاربوونیان لە كۆلۆنیالیزم، سیستەمی
حوكمڕانی دیموكراتیان بنیاتنا. شەپۆلی پێچەوانەی ئەو پرۆسەیە لە ساڵەكانی
(١٩٥٨-١٩٧٥) ڕوویدا، كە لەو ماوەیەدا ٢٢ ووڵات پاشەكشەی كردو سیستەمی دژەدیموكراتی
تیایاندا بەرقەراربوو، بەتایبەتی لە ووڵاتانی ئەمریكای لاتین، كە لە ڕێگای كودەتای
سەربازیەوە، سیستەمێكی ”تۆتالیتاری بیرۆكراسیان” داهێنا، كە وەك زاراوەیەكی ناو
زانستی سیاسیشی لێهات.
شەپۆلی سێیەمی دیموكراتیزەبوون
لە خواروی كیشوەری ئەوروپا دەستیپێكرد لە ساڵی ١٩٧٤ وە، كاتێك حوكمڕانیە دیكتاتۆریەكانی
یۆنان و ئیسپانیا و پورتوگال لەبەریەك دەترازان و بەرەو گۆڕانكاری و دیموكراتیزەبوون
هەنگاویان دەنا، بەدوای ئەواندا گۆڕانكاری لە هەندێ ووڵاتانی ئەمریكای لاتین و ئاسیا
ڕوویدا و دواجاریش لە ئەنجامی كۆتایی جەنگی ساردو نەمانی سیستەمی دووجەمسەری جیهانی،
شەپۆلەكە خۆرهەڵاتی ئەوروپاشی گرتەوە. (١)
ئەوەی كە هەنتینگتۆن
لێرەدا باسی ناكات نەگەیشتنی ئەو شەپۆلانەیە بە دوو ناوچەی زۆر گرنگی جیهان، ئەوانیش
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیایە، كە زۆربەی ووڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی دەگرێتەوە.
هەرچەندە لە دوای كتێبەكەی هەنتینگتۆنەوە لە كیشوەری ئەفریقادا گۆڕانكاری بەرچاو ڕوویانداوە،
لە نزیكەی ٢٢ ووڵاتدا پڕۆسەی بەدیموكراتیبوون و گۆڕانكاری سیاسی بەڕێوەدەچێت هەر لە
سەرەتای ساڵی ١٩٩٠ وە تا ئێستا، لێ تەنها ناوچە كە ”بێخەبەر” بوو لەو گۆڕانكاری و
ئەو شەپۆلانە، ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. دیارە كتێبەكەی هەنتینگتۆن یان پێش ئەو
ڕووداوانە لەدایكبووە وە یان نەگەیشتوە بەوەی باسی شەپۆلە پێچەوانەكەی سێیەم پڕۆسە
بكات، ئەویش گەڕانەوەی هەندێ ووڵاتە بۆ سیستەمی دژەدیموكراتی وەك فیلیپین ١٩٩١، نیجیریا
ساڵی ١٩٨٣، سودان ١٩٨٩ ، پاكستان ١٩٩٩ لە ڕێگەی كودەتای سەربازیەوە. دیارە لێرەدا
پێویستە ئاماژە بەوە بدەین، كە لە كاتی بڵاوبوونەوەی كتێبەكە تا ئێستا نزیكەی ٣٠
ساڵ تێپەڕدەبێت، لەم نێوەندەدا هەم پڕۆسەی گەڕانەوە بۆ سیستەمی دژە دیموكراسی، یاخود
”دیموكراسی بەڕواڵەت” لە ئارادایە، تەنانەت لە هەندێ ووڵاتی ئەوروپاشدا (ئۆكرانیا،
جۆرجیا، ئێستای مەجەرستان) و لە ئاسیا (كیرگیزستان و توركمانستان و تاجیكستان و
ئازەربایجان)، وە هەم هەوڵی بە دیموكراتیبوون لە ئارادا هەیە، لە ڕێگەی سەپاندن ودەستتێوەردانی
سەربازی (عێراق و ئەفگانستان)، یان بە شێوەی خۆڕسك وەك ”بەهاری عەرەبی”. بەڵام ئەوەی
هەموو دڵنیاین لێی ئەوەیە شەپۆلی چوارەم تا ئێستا ڕووی نەداوە و ناشزانرێت كەی ڕوو
ئەدات، لێ ئەوەی كە لەبەر چاوماندا ڕوونە ئەوەیە، كە نەك شەپۆلی پاشەكشێ، بەڵكو
شكستێكی گەورەی نرخداری پڕ قوربانی لە ”پرۆسە دەستكردەكانی” بەدیموكراتیبوون كەوتەوە
و بەردەوام دەكەوێتەوە، كە نازانرێت بەرەو كوێشمان دەبات؟
ئەو پرسیارە سەرەكیەی
لێرەدا خۆی دەسەپێنێ ئەوەیە; هۆكارە پاڵنەرەكانی شەپۆلەكانی بە دیموكراتیبوون و بەردەوامیبوونیان
چین و شەپۆلە پێچەوانەكانیش بۆچی ڕووئەدەن، بۆ لە هەندێ شوێن سەركەوتوو و سەقامگیر
ولە هەندێ ناوچەش شكستدەهێنن وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
هەنتینگتۆن ٥ هۆكار
دەخاتە ڕوو ، كە یارمەتیدەربوون لە بەگەڕخستی شەپۆلی سێیەمی بەدیموكراتیبووندا ئەوانەش:
١- لاوازبوونی شەرعیەتی ڕژێمە دیكتاتۆرەكان و
دابەزینی ئاستی گەشەی ئابوریان. سەرەتای ساڵەكانی ١٩٧٠ و لە ئەنجامی تەنگەشە ئابوریەكانی
كە جیهانی گرتەوە، بوە هۆی كشانەوەو تێكچوونی باری ئابوری ئەو ڕژێمانە و بەرزبوونەوەی
نرخی نەوت كاریگەری گەورەی درووستكرد لەسەریان، ناچاری هەستان بوون بە ئەنجامدانی ڕیفۆرمی
ئابوری، كە زیاتر بوە هۆی تێكچوونی باری هاوڵاتیان و دۆخی ئابوری ووڵات و زیاتر تێكچوونی
پەیوەندی نێوان ڕژێمە سەربازیەكان و دانیشتووان و نەمانی پشتگیری خەڵكی لێیان، بەمەش
سیستەمی سیاسی دووچاری گرفتی قوڵی ترسناك بوو.
٢- لە ئەنجامی گەشەی ئابوری، لە زۆر ووڵاتدا چینیكی
ناوەڕاستی گەورە درووست بوو، كە داوای پەیڕەوی زیاتری سیاسەتە لیبڕالیەكانیان دەكرد،
هەندێك پێیانوایە ئەو جۆرە سیاسەتە مەرجێكی گرنگی گەشەی ئابوریە. لە شەپۆلی سێیەمدا
لە كۆی ٣١ ووڵات، ٢٧ دەوڵەتیان لەوانە بوون، كە كۆی داهاتی نەتەوەیی (GDP) مامناوەندی یان
بەرزیان هەبوو . ئەمەش ئەوە دەگەیێنێت، كە ڕیفۆرمی ئابوری گرنگی وكاریگەری گەورەی
هەیە، و دەبێت لەپێشدا ئەوە ئەنجامبدرێت، پاشان سیستەمی سیاسی بگۆڕدرێت. لەهەندێ
ووڵات گەشەی ئابوری بوە هۆی درووستبوونی بناغەی كۆمەڵگایەكی دیموكراسی، یان بەهۆی
فراوانبوونی جیاوازیەكان لە ئاستی بژێوی هاووڵاتیاندا، بەشداری فراوان لە سیاسەتدا
دەهاتە كایەوە و دەبوە هۆی كەڵەكەو گەورەبوونی داواكاریەكانیان. دیارە لێرەدا نمونەی
ووڵاتی چین پێچەوانەی ئەو ڕایەی سەرەوەیە، لەگەڵ ئەو هەموو گۆڕانكاری و پێشكەوتنە
ئابوریە گەورەیەدا، سیستەمی سیاسی چین نەك بەرەو دیموكراتیبوون هەنگاوی نەناوە، بەڵكو
دیموكراسی هۆنگ كۆنگیشی خنكاندوە. دیارە ئاشكرایە هەنتیگتۆن لەسەردەمی نووسینی كتێبەكەیدا،
هێشتا چین ئەو گۆڕانكاریە ئابوریە زەبەللاحانەی ئەنجام نەدابوو، نابێت لەیادیشمان
بچێت كە چین لەبەر زۆر هۆ نمونەیەكی نەوازەیە.
٣- بە بۆچوونی هەنتینگتۆن ئایینی مەسیحی بە كاتۆلیك
و پرۆتەستانتیەوە یارمەتیدەری گەورەی شەپۆلی دیموكراتیبوون بوون، چونكە هەردووكیان
دژی ڕژێمە دیكتاتۆریەكان بوون، بەڵگەش بۆ ئەمە هەنتینگتۆن دەڵێ ساڵی ١٩٨٨ لەكۆی ٤٦
دەوڵەتی بەدیموكراتیبوو ٣٩ یان كاتۆلیكی یان پڕۆتستانتی بوون، كە ئەمە بەڵگەی بوونی
پەیوەندیەكی بەهێزە لەنێوان مەسیحیەت و دیموكراسیدا، تەنانەت باسی كۆریای باشور دەكات،
كە پاش جەنگی جیهانی دووەم دەوڵەتێكی سەر بە ئاینی بودایزم بوو، بەڵام پاش دەستپێكردنی
پڕۆسەی دیموكراتیبوون، چارەكێكی دانیشتووان بوون بە مەسیحی. بە ڕای هەنتینگتۆن ئایینی
مەسیحی بە پێچەوانەی بەها ڕەوشتیەكانی كۆنفشیۆسیەوە، كە پشتگیری لە ڕژێمە ستەمكارەكان
دەكات، مەسیحیەت ئەوە قبوڵ ناكات. بۆ نمونەش كڵێساكانی كاتۆلیك لە ئەمریكای لاتین
پشتگیری ڕژێمە ستەمكارەكانیان نەدەكرد، بەڵكو شكیان لە شەرعیەتیان كرد و دژیان وەستانەوە!!؟؟.
پێموایە لێرەدا
ئایینگەرایی و لایەنگیری هەنتینگتۆن بۆ مەسیحیەت، نووسەری بەرەو زیادەڕەویەكی تا ڕادەیەك
نالۆژیكانە بردوە. بەڕای من ئەوە كولتور و هوشیاری و ئاستی ڕۆشنبیری و سروشتی پێكهاتەی
كۆمەڵ و هەندێ هۆكاری ترە، یارمەتیدەری ئەو پرۆسەیەن، خۆ هیندیستان ووڵاتێكی مەسیحی
نیەو بە گەورەترین ووڵاتی دیموكراسی هەژمار دەكرێت، فیلیپینیش زۆربەی مەسیحیە و
پاشەكشەش ڕوویدا لە پڕۆسەی دیموكراتیبوونیدا، هەروەها ڕوسیا و جۆرجیا و بیلۆڕوسیا
و ئۆكرانیا و هەنگاریاش مەسیحین و سیستەمی دیموكراسیان كەوتۆتە ژێر نیشانەی پرسیارەوە.
٤- كارەكتەرە نێودەوڵەتیەكان پشتگیری فراوانیان
لە شەپۆلی بەدیموكراتیبوون كرد، جڤاكی ئەوروپی و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا و ڕێكخراوە
نێودەوڵەتیەكانی وەك ڕێكخراوی ئاسایش و هاوكاری ئەوروپی و زۆریتر، ڕۆڵێكی بەرچاو و
كاریگەریان بینی لە یارمەتیدانی ووڵاتاندا بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاریە دیموكراسیەكان.
لە ئیسپانیا و پۆرتوگال و یۆنان، پڕۆسەی دیموكراتیبوون و بوون بە ئەندام لە بازاڕی
هاوبەشی ئەوروپی ئەو دەمەدا، هاوتەریب دەچوون بەڕێوە. دیارە لێرەدا دەبێت ئاماژە بە
ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنیشدا بنرێت.
٥- هەنتینگتۆن باسی كاریگەری ”تۆپەڵە بەفر” یان
یاری دۆمینە دەكات، كاتێك لە ناوچەیەكدا، كە لە زۆر شتدا لەیەكدەچن، گۆڕانێك ڕووئەدات،
ئەوە وەك ”تۆپەڵە بەفر” گلۆردەبێتەوە و تا دێت گەورەتر و كاریگەرتر دەبێت، بۆ نمونە
كاتێك گۆڕانكاری لە ئیسپانیا ڕوویدا، لەبەر ئەوەی لە ڕووی زمانەوە لەگەڵ هەموو ووڵاتانی
ئەمریكای لاتیندا، جگە لە بەڕازیل، بە ئیسپانی دەدوێن، كاریگەری درووستكرد لەسەر
ووڵاتانی ئەوێ، لێ ئەو ”تۆپەڵە بەفرە” لە جوڵانەوەكانی ”بەهاری عەرەبیدا”، كاریگەری
بەرچاوی هەبوو، بەڵام لەگەڵ گەورەبوون و خلبوونەوەیدا، كۆمەڵێ ئەنجامی پێچەوانەی هەبوو.
هەنتینگتۆن دەربارەی
ووڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هیچ ناڵێت، لێ ئەگەر بڕوانینە (ڕاپۆرتی
گەشەی مرۆیی عەرەبی)، كە لەسەر داوای (بەرنامەی ئاوەدانی نەتەوە یەكگرتوەكان UNDP) لە ساڵی ٢٠٠٤
دا نووسراوە، باسی كێشەی گەورەی گەشەی مرۆیی دەكات لە ووڵاتانی عەرەبیدا، و سێ هۆكاری
سەرەكی دیاری دەكات كە ڕێگرن لەبەردەم ئەو گەشەیەدا ئەوانیش: نەبوونی مەعریفە، نەبوونی
یەكسانی ژنان و نەبوونی ئازادیەكانە، كە پێكهاتەی هاوبەشی سەرجەمیان كولتوری سیاسیە.
ڕاپۆرتەكە باسی
ئەوە دەكات، كە ئەو شەپۆلی بەدیموكراتیبوونانەی ئەمریكای لاتینی گرتەوە لە هەشتاكانی
سەدەی ڕابردوو، وە ئەوەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و هەندێ ووڵاتانی ئاسیای ناوەڕاستی گرتەوە
سەرەتای نەوەدەكان، هیچ كاریگەرێتیەكی نەگەیشتە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی عەرەب.
ڕاپۆرتەكە دەربارەی گرفتی گەورەی گەشەسەندن و مۆدێرنبوونیش دەدوێت، كە لە جیهانی عەرەبیدا
كێشە و بەربەستی گەورەیان لەبەردەمدایە، بەهۆی نەبوونی ئازادی و حوكمڕانێتیەكی باشەوە
(الحكم الرشید)، كە پێیوایە هۆكاری خۆیی و ناوچەیی وجیهانیشی هەیە. ڕاپۆرتەكە لەسەر
بنەمای تیۆریەكانی فەیلەسوف و زانای ئابوریناسی هیندی (ئامارتیا كومار سین) شیكردنەوەی
بۆ گەشەی هەمەلایەنەی ووڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردوە كە دروشمەكەی بە ناوی (گەشەكردن
وەك ئازادی)، واتە گەشەی مرۆڤایەتی بە مانا فراوانەكەی پەیوەستە بە مافەكانی ئازادیەوە،
بێ ئازادیەكان، گەشە هیچ مانایەكی نابێت.(٢)
گەر بڕوانینە ڕاپۆرتەكانی
ڕێكخراوی (Freedom
House)یش، كە ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی سەربەخۆیە و
پشتگیری دیموكراسی و لیبڕالیزم دەكات لە جیهاندا، و لە ساڵەكانی حەفتاكانی سەدەی ڕابردوەوە
ڕاپۆرتی ساڵانەی خۆی دەربارەی پۆلێنكردنی ووڵاتە ئازادەكانی جیهان بڵاودەكاتەوە، دەبینین
چ دواكەوتنێكی كارەساتبار سەبارەت بە ئازادی لە ووڵاتە ئیسلامیەكاندا بوونی هەیە،
بۆ نمونە لە ڕاپۆرتی ساڵی ٢٠٠٦ دا تەنها یەك ووڵاتی ئیسلامی وەك ووڵاتێكی ئازاد دیاری
نەكراوە. لەو ڕاپۆرتەدا هاتوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەروی كیشوەری ئەفریقادا
٦١% ی دەوڵەتەكان هیچ ئازادنین، ٣٣% یان نیمچە ئازادن.(٣)
بەشی دووەم
پێشكەوتن یان
پاشەكشە؟
لەگەڵ ئەو هەموو
ڕووداو و پاشهاتانەی دوای جەنگی جیهانی دووەم پەیدابوون... وەك جەنگی سارد و پێشبڕكێی
سەربازی و ململانێی بەرژەوەندیەكان و جەنگە بەوەكالەتەكان... بەڵام جۆرێك لە سەقامگیری
سیاسی و ئاشتی و پێكەوەژیان فەراهەم بووبوو... باری ئابوری لەگەڵ گەشە و پاشەكشەیدا
لە چەند سەردەمی جیاوازدا، بەڵام لە ڕووی دەرامەت و ژیانی تاكەوە هەنگاوی بەرەوپێشەوە
نابوو، تا گەیشتین بە كۆتای جەنگی ساردو داڕمانی یەكێتی سۆڤیەت و گۆڕانكاریە دیموكراسیەكانی
ووڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و فراوانبوونی یەكێتی ئەوروپا... كە ئەو ئومێدەی دووبارە
درووستكردەوە، كە شەپۆلێكی بەهێزی بەدیموكراتیزەكردنی زۆر ووڵات لە ئارادایە، نەك
تەنها لە ئەوروپادا، بەڵكو لەزۆر ناوچەی تری جیهانیش...وە دیارە كاریگەری گەورەشی
دەبێت لەسەر زۆر كۆمەڵگا و دووبارە مرۆڤایەتی هەنگاو بەرەو ئاشتی و جێگیری سیاسی و
ئابوری و سەقامگیری كۆمەڵایەتی دەنێت....
جەنگی سارد بەسەركەوتنی
یەكجارەكی بەرەی بەناو ”دیموكراسی لیبرالیزم” كۆتای هات.... لێ لەگەڵ ئەوەشدا نەتوانرا
بەتەواوی وەڵامی ئەو پرسیارانەی سەرەوە بدرێتەوە و هەڵسەنگاندنێكی چڕوپڕ و تەواو و
وێنەیەكی دواڕۆژی دیموكراسیمان بدەنێ... تەنانەت بۆ ئەوروپاش... چ جای كیشوەرەكانی
ئاسیاو ئەفریقا، كە هێشتا لەناو گێژاوی ئاڕاستە فیكری و ئایدیۆلۆژیە هەمەجۆرەكان و
نەریتە باوەكاندا خول دەخۆن و نەتەوەكانیان لە هەژانێكی كولتوری گەورەدان... لە پێناوی
ئەوەی لە جیهانێكی مۆدێرنی جێگیری گەشەسەندوو و بنیاتنراو لەسەر بنەماكانی بەها دیموكراسیەكان
جێگای خۆیان بكەنەوە وبژین... لەم نێوەندەشدا پرسیار گەلێكی فرەڕەهەند هاتنە پێش،
كە ئایا دیموكراسی لەگەڵ هەموو كولتورێك و گۆڕانكاریەكدا دەگونجێت؟ لەگەڵ كولتوری
ئیسلامدا پێكەوە دەتوانێت ڕێ بكات؟ ئایا دەكرێت لەناو هەر كۆمەڵ و لەگەڵ هەر
كولتورێكدا، شێوازێكی دیموكراسی جیاواز فۆرمەڵە بكرێت؟ ئایا گواستنەوەی فۆرمێكی دیموكراسی
و سەپاندنی بەسەر كۆمەڵ و كولتورێكی تردا سەركەوتنی بۆ دەنوسرێت؟ ئایا بوونی دامەزراوە
دیموكراتیەكان و ئەنجامدانی هەڵبژاردن و سەركردەی ”دیموكراتخواز” بەسە بۆ بوونی دیموكراسی؟
ئەم پرسیارانە بەتایبەتی دوای ئەوە هاتن، كە زۆرێك لە تاقیكردنەوەی بەدیموكراتیزەكردن
لە هەندێ شوێنی جیهان، بە ئەورپاشەوە، شكستی هێنا، یان پاشەكشە دەكات، لەژێر كاریگەری
زۆر ڕووداو و دیاردەدا...
زۆرێك لە لێكۆڵەرەوەكان،
بەتایبەتی ڕۆژئاواییەكان و شارەزایانی كاروباری ناوچەكە، سەبارەت بە پرسیار دەربارەی
گونجاندن و هەڵكردنی ئیسلام لەگەڵ دیموكراسیدا، ڕا و بڕوایان وایە، كە شارستانێتیەكانی
ئیسلام و كۆنفۆشیۆنیزم دوو جیهانن، نەك ڕێگە بە بەها كولتوری و شارستانێتیەكانی ڕۆژئاوا
نادەن بگەنە ناوچەكانیان و جێگە بگرن، بەڵكو هەمیشە دژیشیان دەوەستنەوە. بە تایبەتی
جیهانی ئیسلام چەندین سەدەیە بەوە بەناوبانگە لە ڕۆژئاوا، كە ڕێگرە لەبەردەم هەموو
جۆرە گەشەو پێشكەوتنێكدا. ( لێرەدا بۆ بەرچاوڕوونی، مەبەست لە ئیسلام دۆگما و باوەڕ
و ڕۆحانیەت نیە، ئەوە جێی باسی ئەم بابەتە نیە، بەڵكو مەبەست جیهانی ئیسلام، ئەو
كولتورە زاڵەیە، كە لەژێر هەژمونی ئاییندا لەوێ حوكم دەكات).
پرسیارێكی سەرەكی،
كە هەمیشە دووبارە دەبێتەوە و هەموومان لەخۆمان دەپرسین ئەوەیە، بۆچی شارستانی ئەوروپا
و جییهانی كەپیتالیزم و دیموكراسی و حوكمڕانی لەوێ سەركەتووترە، لە زۆر كولتورو
شارستانی تری جیهان، ماكس ڤێبەری زانای كۆمەڵناسی ئەڵمانی (١٨٦٤-١٩٢٠) لە لێكۆڵینەوەكانیدا
هۆكارەكەی دەگەڕێنێتەوە بۆ ئاكار و ڕەوشت و شێوازی بیركردنەوەی پڕۆتستانیزم، كە لە
ڕۆژئاوای ئەوروپادا ڕێگەی خۆشكرد ”هێزی عەقڵ، مرۆڤەكان ئاڕاستە بكات، نەك هێزی ڕۆح”(٥)،
بەرامبەر ئەوە لە ئاسیادا كولتورو ئایین ڕۆڵی سەرەكی دەبینن، لە مانەوە و بەردەوامی
هەڵسوكەوت و ئاكارە كۆنخوازە باوەكاندا، كە ڕێگرن لەبەردەم بۆ پێشەوەچوون و گۆڕانكاریەكاندا.
لە ناو كۆمەڵگاكانی
ئیسلامدا ئاڕاستەكان هەرگیز بەو ئاقارە نەڕۆشتوون، ڕێگە بدەن مەرجەكانی درووستبوونی
دیموكراسی لیبرالی بخەمڵێن. ڤێبەر پێیوایە بە پێچەوانەی مەسیحیەت و یەهودیەتەوە، لە
جیهانی ئیسلامدا، ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤەكان لەسەر بنەمای بیركردنەوەی عەقلانی نەوەستاوە،
بەڵكو لەسەر بنەمای پرنسیپە ڕۆحانیەكان دەچن بەڕێوە. ڤێبەر دەڵێت كاتۆلیكە ڕۆماییەكانیش
هەروابوون ئەوانیش تا چەند سەدەیەك نەیانتوانی خۆیان لەگەڵ جیهانی نوێ و گۆڕانكاریەكاندا
بگونجێنن، تا ڕاهاتن و باری نوێیان قبوڵكرد.
ئێرنست گێلنەری
(١٩٢٥-١٩٩٥) زانای كۆمەڵناسیش هەر پێی وایە جیهانی ئیسلام هیچ هێزێكی تیا پەیدا
نابێت، وەك مۆتۆری ڕیفۆرم لەتوانایدا بێت میكانیزمی گۆڕانكاری تا ئەنجامێك یان كۆتایی
بەڕێوە بەرێت یان بگەێنێت، زۆربەی جار یان شكستی هێناوە، یان لە ئەنجامدا ناچاربوە
بگەڕێتەوە بۆ خاڵی سفر. ڕیفۆرمی ناو ئیسلام هەمیشە لەبەردەم تەوژمی پرنسیپ و وویستە
كۆمەڵایەتیەكاندا بە ئاقاری پێچەوانەدا گەڕاوەتەوە.(٤)(٥)
هەرچەندە لێرەدا
بواری ئەوە نیە بە قوڵی بچینە نێو ووردەكاری هەوڵەكانی ڕیفۆڕم لە ئیسلامدا، بەڵام
گەر سەرنج بدەین، لە زۆر سەردەمدا ڕۆڵی ئایین پاشەكشەی كردوە، هەروەك شەپۆلەكانی دیموكراسی،
چەند تەوژمێكی كرانەوە و لیبرالیزم تێپەڕ بوون، لێ چەندین شەپۆلی پێچەوانەش بەدوایاندا
هاتوون، دواترینیان ئەمەی ئەمڕۆیە كە تیایدا دەژین، ئەویش لە ژێر كاریگەری زۆر پێشهات
و ڕووداو و گۆڕانی سیاسیدا هاتوونەتە ئاراوە، لەپێش هەموویانەوە شۆڕشی ئیسلامیە.
پێموایە یەكێك لە
هەڵە سەرەكیەكان، كە لێكۆڵەرەوە ڕۆژئاواییەكان تووشی دەبن و جێگەی ڕەخنە لێگرتنیانە،
ئەوەیە كە زۆر جار بابەتەكان دەبەستنەوە بە ئایینەوە بەتایبەتی ئیسلام، بێئەوەی ڕوونی
بكەنەوە و دیاری بكەن مەبەستیان لە ئیسلام چیە؟ چونكە هەمیشە ئەو ئینتیباعە لای خوێنەر
دروستدەكەن، كە مەبەستەكە ئیسلامە وەك ئایین، نەك مەنزومەیەكی لەوە فراوانتر و گەورەتر.
هەنتینگتۆن هەر خۆی دەڵێت ئیسلام سیستەمێكی بە پێچووپەنایە، ناكرێت تەنها لە فاكتەرێكدا
كۆبكرێتەوە.
هەنتینگتۆن و زۆر
نووسەری تر جیاوازی ناكەن لەنێوان، ئیسلام و ئیسلامی سیاسی و ئیسلامی توندڕەو میانڕەوە
و لیبرال و بزاوتە سێكۆلارەكانی جیهانی ئیسلام، و هەموو ئەوانە وەك هاوتای یەك (سینۆنیم)
بەكاردەهێنن بۆ هەموو باسێك. بەڵێ زۆرێك لەو ئاڕاستانەی ناو جیهانی ئیسلام، دژی دیموكراسی
و گۆڕانكاری و مۆدێرنێتەن، بەڵام زۆر بزاوت و جوڵانەوەی دیكە هەن لە ناو جیهانی ئیسلام،
كە لە هەوڵ و جووڵاندان بۆ دۆزینەوەی دەرەچەیەكی ڕیالیستانەی ڕاتسیۆنالانە بۆ
گونجاندنی ئەو مۆدێل و نموونانەی دیموكراسی و ئازادی وگەشەو پێشڕەفتەی كۆمەڵایەتی
لەگەڵ كۆمەڵەكانیاندا. ئاخر نابێت ئەوە بەهەند نەگیرێ، كە ئیسلام جگە لەوەی وەك ئایین،
كە زۆرێك وەك دۆگما، لە سۆنگەی ئایدیۆلۆژیەوە یان قەناعەتەوە بێت ڕەتی دەكەنەوەو
باوەڕیان پێی نیە و ئازادیشن لەوەدا، بەڵام بمانەوێ ونەمانەوێ سیستەمێكی كولتوری و
ڕەوشتی و یاسایی پێكدەهێنێت، كە ووردەكاریەكانیان شۆڕبوونەتەوە بۆ ناو كۆمەڵ و سیاسەت
و ئابوریش، كە ناكرێت بەهەند وەرنەگیرێن. ئەوە هەر ئایین نیە كە ڕێگری ئەو گۆڕانكاریانەیە
لە جیهانی ئیسلامدا، بەڵكو ئەوە فاكتەرە سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و شارستانی و
لەسەروو هەمووشیانەوە كولتوریەكانە، كە هاوشانی سیاسەتە نێودەوڵەتیەكانیش، ڕۆڵی سەرەكی
دەبینن لە هەڵكەوتن و ئاڕاستەكردنی كایە جۆربەجۆرەكاندا لە جیهانی ئیسلامدا.
هەنتینگتۆن و لێكۆڵەرەوانی
تر لە باسی كاریگەرێتی كولتور و شارستانێتی ئەوروپادا جیاكاری لە نێوان پرۆتستانت
و كاتۆلیك و ئاڕاستەكانی تردا دەكەن، بەڵام بۆ جیهانی ئیسلام، كە قوتابخانەو ئاڕاستەی
جۆرواجۆری تێدایە و هەریەكەیان تێڕوانینی جیای هەیە بۆ شێوازەكانی حوكمڕانی، لێ هەمویان
گشتگیرانە دەخەنە ”سەبەتەیەكەوە”، ئاخر جیاوازی تێڕوانینی شیعە و سوننە یان
قوتابخانەكانی تر جیاوازە و هەریەكە كاریگەرێتیەكی تایبەتی هەیە لەسەر سەرجەم كایەكانی
حوكمڕانی. من پێموایە باشتردەبوو گەر باسی كولتور و سیستەمە ئەتیكیە جیاوازەكان
بكرایە، نەك ئایین بە تەنها، ئاخر لەناو جیهانی ئیسلامیشدا كولتوری جیاواز هەن، كە
كاریگەرێتیان لە كۆمەڵێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگۆڕێت. هەر خودی ڤێبەر و گێلنەر و تەنانەت
ماركسیش پەیوەندی كاریگەر دەبینن لە نێوان باری ئابوری و پەیوەندی كۆمەڵ بە ئایینەوە.
لایانوایە گەشەی پیشەسازی و پێشكەوتن و پرۆسەكانی بەشاریبوون، پێكەوە كاریگەری دەكەنە
سەر لاوزبوونی ڕۆڵی ئایین. تەنها هۆكاری چوونی كۆمەڵ بەرەو ئایین، پێویستیە ژیانیەكانێتی،
كاتێك ئەوانە و كێشەكانی چارەسەر دەبن، ئایینیش ئەو ڕۆڵەی خۆی لەناو كۆمەڵدا لەدەست
ئەدات یان لاواز و بێ كاریگەری دەبێت.
هەنتینگتۆن هەر
خۆی دەكەوێتە ناكۆكیەوە لەگەڵ خۆیدا، لەلایەك دەڵێت لە ئیسلامدا هەندێ دیاردەی دژە
دیموكراسی هەن، و هەندێكی دیكەش وادەردەكەون كە بتوانن ئیسلام لەگەڵ دیموكراسیدا
بگونجێنن، توركیاش وەك نمونە دێنێتەوە. پاشان دەچێتە پاڵ زۆر لێكۆڵەرەوی ترەوە و دەڵێت
لەوانەیە لەڕووی تیۆریەوە ئیسلام و دیموكراسی بگونجێن، بەڵام لە ڕووی پراكتیكەوە پێكەوە
هەڵناكەن.
با ئەو پرسیارە
لە خۆمان بكەین، ئەگەر لە بری مەسیحیەت، ئیسلام بگەیشتایەتە ئەوروپاو ببوایە بە ئایینی
فەرمی ئەوێ، ئایا وەك ئێستای دەمایەوە لەوێ و مەسیحیەتیش گەر لە ناوچەی لەدایكبوونیدا
بمایەتەوە ئەو گۆڕانكاریەی بەسەردا دەهات كە ئەمڕۆ لە ئەوروپا بەسەریدا هاتوە؟ بێگومان
نەخێر لەبەرئەوە، ئەوە كولتورو ئاستی ڕۆشنبیری و ژیریاری و هوشیاری و گۆڕانكاریە سیاسی
و ئابوری و كۆمەڵایەتیەكان بوو، كە بوونە هۆی هەڵگیرسانی ڕیفۆرم و گۆڕانكاری لە جیهانی
مەسیحیەتی ئەوروپادا، واتە ”سیستێمە كولتوری وشارستانیەكەیە” كەیارمەتی یان ئاستەنگ
لەبەردەم دیموكراسی و پێشكەوتندا دروستدەكات، و ئایینیش بەشێكە لێی، نەك تەنیا ئایینەكە
خۆی. پێموایە پرسیاری سەرەكی و هەرەگرنگی كۆتایی ئەم باسە كە ڕەنگبێ مشتومڕی هەموو
ڕەهەندەكان كۆتایی پێبێنێت ئەوەیە ئایین دەبێت لە دەوڵەت و حوكمڕانی جیابكرێتەوە،
دیارە لەبەرخاتری ئایین خۆی، كە بەداخەوە بەكارهێنەرانی ئایین لە سیاسەتدا، ئەو خەمەیان
نیە.
بەشی سێیەم و كۆتایی
بەرەو كوێ هەنگاو
دەنێین؟
پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاو
هەوڵی نەپساوەی مرۆڤ بۆ دەستبەسەراگرتنی سروشت و تەیكردن و پەیپێبردنی بەردەوامی لەو
بوارەدا، ڕێگەیەكی فراوانی دابین و خۆشكردوە بۆ دروستكردنی گۆڕانكاریە كولتوریەكان...
بەتایبەتی پێشكەوتنە بەرچاو و كاریگەرەكانی بواری پەیوەندیەكان، وەك نمونە ئینتەرنێت...
كە لە دوا دەیەی سەدەی ڕابردووەوە تا ئێستا شۆڕشێكی نوێ و گەورەی بۆ ئەو گۆڕانكاریە
كولتوریانە بەرپاكردوە، كە وەك سەردەمێكی دیاری جیهان و مرۆڤایەتیش بچێتە مێژوەوە...
مەخابن... ئەم
كولتورە جیهانیەی كە لە برەوبووندایە، هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانیەوە... كێشەیەك
هاتۆتە سەر ڕێگەی، ئەویش دیاریكردنی ناسنامەی سیاسیەتی... واتە ئەم پێشكەوتنە
زانستی و تەكنۆلۆژی و ژیریاریە ڕێكخراوە، كە سەرجەم ناوچەكانی جیهانی گرتۆتەوە (بێگومان
بەشێوەی جیاجیا)، پێویستە ئاڕاستەیەكی سیاسی یاخود سیستەمێكی گونجاو ڕێكیبخات و بەڕێوەیببات...
بۆئەوەی ڕێبگرێت لە بەلادابردن و خراپ بەكارهێنانی ، بەتایبەتی لە ”كۆمەڵگا خاوەن
لقە كولتوریە هەمەڕەنگەكاندا” و لەهەمان كاتیشدا تەوزیفكردنی لە پێناوی خزمەتی مرۆڤایەتیدا،
دیارە كۆمەڵگا پێشكەوتوەكان بە گرفتی كەمەوە توانیویانە كێشەكان چارەسەر بكەن...
یەكێك لە سیما دیارەكانی
ئەم كولتورە جیهانیەی بە بۆنەی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاوە پەیدابوە... بڵاوكردنەوەی
زانیاری و گەیشتنێتی بە هەموو كەسێك... كە دیاردەی بەشداریكردنی هەمووانی لەو ژیان
و گۆڕانكاریە كولتوریەدا دەستەبەركردوە... لەوەش گرنگتر بەشداری كردنە لە ژیان و
چالاكی و دروستكردنی بڕیاڕ و ڕای سیاسیدا، كە ئەگەر ئەوە بە شۆڕشێكی كولتوری ناوزەدبكرێت،
ئەوا بێشك شۆڕشێكی سیاسی مەزنیشە، كە سیما دیارەكەی ”تەقینەوەی بەشداریكردنە لە سیاسەتدا”...
كە ئەوە دەگەێنێت، كەسی ئاسایی بە بۆنەی بیروڕاكانی و هەڵسوكەوتیەوە ئاكارێكی سیاسی...
یان باشتر ناوی بنێین كولتورێكی سیاسی تایبەت بە خۆی هەڵدەبژێرێت، بۆ مامڵەكردن و
بەشداریكردن لە كایەی سیاسیدا و بەرگری لە بەرژەوەندیەكانی... و لەهەمان كاتدا بۆ
بوون بە كارەكتەرێكی گرنگی ناو كۆمەڵگا...
لەگەڵ دەستپێكردنی
سەردەمی گڵۆبالیزمدا، بابەتی ناوەندی و هەرە گرنگی سیاسەت تا ئەمڕۆش، مەسەلەی
”كولتوری جیهانیە”... بەتایبەتی كڕۆكە هەرە كاریگەرەكەی، كە كولتوری سیاسیە... بینیمان
لەبەر گرنگی ڕۆڵ و كاریگەریەكانی كولتور... باسی ”پێكدادانی شارستانیەكان” كرا... وەك
هۆكارێك وپێشینیەك بۆ ململانێ و پێكدادانە گەورەكانی جیهان لە سەردەمەكانی
داهاتوودا، لێ لە ڕاستیدا ئەوە ”پێكدادانی كولتورەكانە”، كە ناوزەدكردنێكی ڕیالیستانەتر
و لۆژیكانەترە...
كولتوری ڕۆژئاوایی
بەهۆی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاو داهێنانی نوێوە بە ڕێچكەیەكی زۆر خێرا بڵاوبوەوە و
كاریگەری پەیداكرد (فەیسبوك، تویتەر، گوگل و یوتوب ...)... و لەهەمووش گرنگتر ڕۆژئاوا
توانای بیناكردنی دامەزراوەی گونجاو و پتەوی ئیداری و بیروكراتی ژیرانە و سیستەمی
بەڕێوەبردنی نوێی پڕاكتیكی هەبوو وە بەردەوام هەیە، بۆ ئیدارەدانی ئەو پێشكەوتنانە،
هەروەك لوتسیان پای دەڵێت : ”كۆمەڵگا پێشكەوتوەكان لەم سەردەمەدا، لەسەر بنەمای
دامەزراوەی تەكنۆلۆژی ڕێكدەخرێن”(٦)، كە ئاشكرایە ئاستی ژیریاری و كولتور بەگشتی...
و كولتوری سیاسی بەتایبەتی، یارمەتیدەری گەورەبوون و دەبن لەداهاتووشدا، لەسەرخستنی
پرۆسەی بنیاتنان و دووبارە بیناكردنەوەدا...لە ووڵاتێكی وەك دانیمارك، كە یەكێكە لە
ووڵاتە پێشكەوتوەكانی بواری ”بەدیجیتاڵیكردنی حوكمڕانی” و لەم سەردەمەی داخران و لە
ماڵەوە و ئۆنلاین ئیشكردن و خوێندنەدا، بەهۆی پەتای كۆرۆناوە، هیچ گرفتێكی نەهاتە
بەردەم و ئێستا باسی ئەوە دەكەن، كە دوای تێپەڕاندنی كۆرۆناش، بەردەوامبن لەسەر ئەو
شێواز وڕێكارە وەك تاقیكردنەوەیەكی سەركەوتوو.
ئەو پێشكەوتنە خێرایە
لە كۆمەڵگا دواكەوتوەكان وتازە پێگەیشتوەكاندا... كە ناتوانن هاوتەریب لەگەڵ پێشكەوتنی
تەكنۆلۆژیادا، دامەزراوەی ئیداری وبیروكراتی كاریگەر دامەزرێنن و بە یاسای گونجاو ڕێكیبخەن،
كێشەیەكی گەورە دروست دەكات. هەرچەندە بەردوام لە هەوڵی ئەوەدابن كە ئەوانە بەدیبهێنن
وە لەگەڵ تایبەتمەندێتیەكانی خۆیاندا بیگونجێنن و ڕێ لە خراپ بەكارهێنانیان بگرن، یان
هیچ نەبێت لە ئاسەوارە نیگەتیڤەكانی كەم بكەنەوە... لێ ڕووبەڕووی گرفت و كێشەی زۆر
گەورە دەبنەوە و هەمیشە پاشكەوتەدەبن، گەر بەدیدێكی سەردەمیانەوە ئەوانە نەكەن.
جێی سەرنجە كە خەریكە
”پێكدادانی كولتوری” لەناو هەمان كۆمەڵگای خاوەن ”یەك كولتوردا” دروست دەبێت، بەهۆی
كاریگەری گۆڕانكاریە تەكنۆلۆژیە خێراكانەوە، كە بێشك دەبێتە هۆی پشێوی سیاسی و كۆمەڵایەتی
ولێكەوتە نەگەتیڤەكانی، (شەڕی فەیسبوك و پەیجە ”بێ دایك و باوكەكان”).
سیمای دیاری
كولتوری سیاسی سەردەم... بەشداریكردنی ئەكتیڤی زۆرینەی كۆمەڵانی خەڵكە لە ژیان و
كایەی سیاسیدا...، بەڵام ووردەكاری ئەو بەشداریكردنە بەشێوەیەكی گشتی و بەتایبەتی
لە كۆمەڵە دواكەوتوەكاندا ڕوون و ئاقار دیار نیە... لەبەر زۆر هۆكار، كە جگە لە
دواكەوتنی تەكنۆلۆژیاو دامەزراوەكانی... هۆكاری خۆیی زۆر كاریگەر و چارەنووس دیاریكەر
هەن...
گابرێل ئالمۆند
و سیدنی ڤێربای لێكۆڵەرەوانی بواری سیاسەت، لە یەكێك لەلێكۆڵینەوەكانیاندا بەمشێوەیە
زاراوەی كولتوری مەدەنی یان باشتر كولتوری سیاسی پێناسە دەكەن:
”كولتوری سیاسی هەڵوێست و هەڵسوكەوت و شێوازی
مامڵەی هاووڵاتیانە لەگەڵ ئەو كایە سیاسی و حوكمڕانیەی تیایدا دەژین، ئەو كولتورەشە
كە پێشكەوتنی دیموكراسی دیاری دەكات. كولتوری سیاسیش لە سیستەمی حوكمڕانیە دیموكراسیە
جێگیر و ئەكتیڤە كاریگەرەكاندا باشتر پێشكەوتن و گەشە بەخۆیەوە دەبینێت، وەك لە سیستەمی
حوكمڕانی و كایە سیاسیە باوەكاندا.” (٨)
زاراوەی كولتوری
سیاسی پێناسەو شیكردنەوە و تێڕوانینی هەمەلایەنە بەخۆیەوە دەگرێت، بەڵام لەو پێناسەیەی
سەرەوەدا ئەوە تێدەگەین، كە ئەو پەیوەندیە دیالەكتیكیەی لە نێوان كولتوری سیاسی بەرزی
هاوڵاتیان و سیستەمی دیموكراسی گەشەسەندوودا هەیە، ئاوێنەی یەكترن و یەكتری تەواو
دەكەن.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە;
ئایا لە نەبوونی یان لە لاوازی و ناتەندروستی ئەو دووانەدا واتە(كولتوری سیاسی گەشەسەندوو
و سیستەمی دیموكراسی پێشڕەفتەدا)، هەڵوێست و هەڵسوكەوت و مامڵەی هاووڵاتی و دەسەڵات
لەگەڵ یەك و بەرامبەر یەكتر چیان بەسەردێت؟
ئایا لەو كۆمەڵگایانەدا
كە ”كولتوری حیزبی” و ”كەسپەرستی” جێگەی كولتوری سیاسی دەگرێتەوە، واتە بەشێكی زۆری
هاووڵاتیان هەڵوێست و هەڵسوكەوتیان لەسەر بنەمای لایەنگرێتیان بۆ پارتە سیاسیەكان
و سیاسەتمەدارەكانی دیاری دەكەن (بە ئەندام و هەوادارەوە)، نەك لەسەر بنەمای شێوازی
ئەو سیستەمە سیاسیە و ئەو دەسەڵاتە حوكمڕانیەی كە تیادا دەژین، ئایا كایەی سیاسی بە
چ ئاقارێكدا دەڕوات و بە كام دواڕۆژ دەگات ؟ با بڕوانینە نمونەكانی چواردەوری خۆمان.!!
دیارە ڕاستیەكی شك هەڵنەگرتووش هەیە دەڵێت; هەموو سیستەمێكی سیاسی دەتوانرێت لە
ماوەیەكی كورتدا بگۆڕدرێت. هەموو سیستەمێكی ئابوریش دەشێت بەپێی پلانێكی پێنج یان
دەساڵی بگۆڕیت، لێ كولتور پێویستی بە چەندین نەوەیە، تابتوانیت گۆڕانكاری تیا بەدیبێنی.
بەعس وەك سیستەم و ڕێكخراو ڕوخا، بەڵام كولتورەكەی هێشتا دەژی و هەندێك بەردەوام ڕۆحی
بەبەردا دەكەنەوە.
لە كۆمەڵی كوردیدا،
كێشەی ”دەروێشایەتی” كوێرانەی خەڵكی بۆ كەسایەتی و بۆ هێزە سیاسیەكان... كە بە
”كولتوری حیزبی” ناوزەد دەكرێت... دامەزراوە كۆمەڵایەتیە پاشكەوتوەكان (خێڵ، عەشیرەت،
بنەماڵە...)، كە ئێستا لەم سەردەمی گۆڕانكاریە گەورانەدا، هەوڵ دەدرێت زیندووبكرێنەوەو
كاریان پێدەكرێت...، بەمەبەستی بەرژەوەندی حیزبی و خێزانی و بنەماڵەیی وشەخسی زۆر
تەسك...، بێگوێدانە دواڕۆژی نەتەوەیەك و كۆمەڵگاكەی...، هەموو ئەوانە گرفت و بەربەستی
زۆر گەورە درووست دەكەن لەبەردەم پڕۆسەی بەرەوپێشەوەچوون و گۆڕانكاریدا...!
نازانرێت چ جۆرە
سیستەمێك دەتوانێت ئەو ووڵات و كۆمەڵانە بەڕێوەببات...؟، ئەوەتا دیاردەی شكستی سیستەمی
بەناو دیموكراسی تیایاندا بە ڕوونی وئاشكرایی لەبەرچاوە... ئەلتەرناتیڤیش وونەو ڕۆچوون
بەرەوە پشێوی لە ئاسۆدایە... ئەوەی ئێستا ئەو ووڵات و هەرێم و كۆمەڵانە بەڕێوەدەبات
”سیستەمی ئۆلیگارشی خێزانیە” بەتەك ”سیستەمی گەندەڵیەوە” لەژێر پەردەی ”دیموكراسیدا”...،
كە ئاشكرا دامەزراوەی خۆی درووستكردوە و بناغەی خۆی پتەوكردوە، بۆ بەرگری بەرامبەر
هەموو ڕێگری و بەربەستێك لەبەردەمیدا دابنرێت (هەوڵی لە دەسەڵاتدا مانەوە و هێزی چەكداری
تایبەت دروستكردن بۆ بەرگری لە بەرژەوەندیەكان)..، بگرە گەندەڵی بوە بە ئاكار و
كولتوریش...، بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە، ئایا ئەو سیستەمە تاكەی بەرگەدەگرێت؟ بەتایبەت
لەبەردەم شەپۆلی گۆڕانكاریە نوێكاندا، كە زۆرجار دەستوەستانن لەبەردەمیدا و بێ
پلانانە دەكەونە بەر شەپۆلەكانی...
نووسەرێكی دیاری
وەك مایكل هیرش لە گۆڤاری فۆریەن پۆلیسیدا، باس لە مردنی نیوكۆنزەرڤەتیڤیزم و شكستی
دیموكراسی و پێویستی جیهان بە كەسێكی وەك هێنری كیسینجەر دەكات... كە بتوانێت ڕێگەی
نوێ بۆ ڕێكخستنەوەی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان بدۆزێتەوە (٩)... وەك ئەوەی لەسەرەتای
هەفتاكانی سەدەی ڕابردوودا ئەندازیاری بوو، كاتێك دەرگای پەیوەندیەكانی بەڕووی كۆماری
چیندا كردەوە و تەكانێكی بە پەیوەندیە نێونەتەوەیەكاندا...، لێ پرسیار ئەوەیە لەم
سەردەمی گۆڕانكاریە گەورانەدا، ئەو بۆچوونانە دادی ڕزگاركردنی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی
و چەسپاندنی دیموكراسی دەدات؟
بیرمەندی سیاسی
جۆرجیش (گیا نۆدیا) ئەو پرسیارە دەكات و دەڵێت; ”بۆچی گۆڕانكاری ڕووئەدات لە جیهانداو
بۆچی خەڵك بەردەوام گۆڕانكاریان دەوێت؟ ئایا ئەوە كارێكی چاولێكەریە؟ گەورەترین سەركەوتنی
دیموكراسی لە دنیای نوێدا ئەوەیە، كە دیموكراسی بوە بە شتێكی باو و چاولێكەری، تا
وایلێهاتوە ئەگەر خەڵكی لەسایەی ڕژێمێكی ئۆتۆكراسیدا بژین، یان كەسێك خۆی ئۆتۆكراسی
بێت بە بیر و ئاكار، ئەوە بە كارێكی دواكەوتوانە و ناشارستانیانە و عەیبە دادەنرێت
و بێزراو و ناجۆر سەیردەكرێت. لەبەر ئەوە لە دنیای ئەمڕۆدا، كە تیایدا دیموكراسی
بوە بە ئاوێنەو ئەلتەرناتیڤ بۆ شارستانیەت، تەنانەت زیاتر لە مەسەلەی ئازادیش، كەس
چیتر چاوەڕوان ناكات تا ئەودەمەی بزانێت ئایا دیموكراتیەت بۆی ئەشێ یان نا، یان
ئامادەیە بۆی یان نا، بەڵكو دیموكراسی پێویستیەكی ژیانیەو دەبێت بەدیبهێنرێت و كاری
پێبكرێت”.(١٠)
نۆدیا نەبوونی دیموكراسی
بە ”عەیبە” دادەنێت، خۆزگە وابوایە، لێ پێموایە خراپ بەكارهێنانی و پەیڕەوی دیكتاتۆریەت
لەژێر ”عەبای” دیموكراسیدا، ترسناكتر و كارەساتبارترە لە حوكمی ڕاستەوخۆی دیكتاتۆری.
لە پرسیارێكدا دەربارەی
سیستەمی دیموكراسیی سویسری وكولتوری سیاسی و ڕێزی یاساو تۆلێرانس و یەكترقبوڵكردن،
كە ئەو هەلە زێڕینەی پێكەوەژیانی ئارام و جوان و لێبوردەیی بۆ ئەو گروپە ئەتنیە جیاوازانە
فەراهەم كردوە، كە خۆیان بە سویسری دەزانن پێش ئینتیما ئەتنیەكانیان، نەك گوتاری قەومەجی
و نەتەوەپەرستی. له گفتوگۆیه‌كدا له‌گه‌ڵ باڵوێزی سویسرا باسی ئەوەی كرد كە كەمایەتی
ئاخاوتوو بە زمانی ڕێترۆڕۆمانی، كە ژمارەیان لە ٦٠ هەزار كەسێك تێناپەڕێت، منداڵەكانیان
لەبەر زاڵی زمانی ئەڵمانی و فەرەنسی چیتر بە ڕێترۆڕۆمانی قسە ناكەن، لەبەر ئەوە
حكومەت ”زەنگی ئاگاداری” لێداوە بۆ ڕزگاركردنی زمانەكە لە فەوتان و هانی منداڵەكانیان
كە بە زمانی دایكیان قسەبكەن و لەبیرنەكەن. منیش پرسیاری ئه‌وه‌م لێكرد، ئه‌و پێكه‌وه‌ژیان
و قبوڵكردنی یه‌كتری و سه‌برو حه‌وسه‌ڵه‌و دیموكراسی وفیدرالیزمه‌و ڕاپرسیانه‌ی لای
ئێوه هه‌یه یاسا سه‌پاندویه‌تی یان كولتور، ووتی هه‌ردووكیان. یاسا سیسته‌مه‌كه
وكاره‌كانی و جێبه‌جێكردنی ڕێكخستوه، كولتوری ڕێز له یاساش زامنی سه‌رخستنی سیسته‌مه‌كه‌ی
كردوه. هەربۆیە سویسریبوون لە سایەی ئەو سیستەمەوە بۆتە شانازی و سنوری تەسكی ئیتنی
و نەتەوەیی تێپەڕاندوەو بۆتە ئینتیمای گەورەتر لەوانە، ئاخر حكومەتی ”تەندروست” و ڕەشید
هەر ئەركی دابینكردنی موچەو ئاسایش و خزمەتكاری نیە، بەڵكو فەراهەمكردنی ئەو
كولتورانەشە.
پوختەی باس
دیموكراسی بێ گۆڕانكاری
كولتور، دیموكراسیەكی شێواو و ناتەواو دەبێت، چونكە ئاستەمە وادابنرێت گۆڕان لە سیستەمی
دیكتاتۆری و كولتورەكەیەوە بۆ حوكمڕانیەكی دیموكراسیانە وەك پەڕینەوە بێت بەسەر
پردێكدا و بەئاسانی بگەیتە ئەو بەری ڕێگاكە بەبێ ماندووبوون. ئاخر وەك ووتمان دیموكراسی
پێشئەوەی سیستەمی سیاسی بێت، كولتورە، برەوپێدان و گەشەی ئەو كولتورەش پێویستی بە
كاری چەندین دەیەیە تا جێگیر و دەچەسپێت، ئەویش لە پەروەردەی باخچەی منداڵانەوە دەستپێدەكات
تا دەگاتە دوا پلەی زانكۆ بۆ ئەوەی ”هوشیاری دیموكراسی” گەشە بكات. كێشە دیارەكانی
سیستەمە دیموكراسیە ”ناتەندروست و خواروخێچەكان” ئەوەیە، یان ئەوەتا دامەزراوە دیموكراتیەكان
و دەستگاكانی بوونیان هەیە، بەبێ بوونی هوشیاری و كولتوری دیموكراسی و خەڵكانی دیموكراتیخواز.
یان بە پێچەوانەوە بوونی كەسانی دیموكراتیخواز و كولتوری دیموكراسی، بەبێ بوونی دەستگاو
دامەزراوە دیموكراسیەكان. لە زۆرێك لە ووڵاتان و كۆمەڵگاكانی دنیادا، ”خەڵكانی دیموكراتخواز”
پەیدادەبن داوای گۆڕانی دیموكراتی دەكەن و خۆیان بە دژە سیستەمە دیكتاتۆریەكان دەناسێنن
و ناوی خۆیان دەنێن ”ئۆپۆزیسیۆنی دیموكراتی”، و ”خەبات” دەكەن بۆ ”ڕزگاری” ووڵات و
هاونیشتیمانان لەژێر چەپۆكی دیكتاتۆرەكان. بۆ ئەو ئامانجەش ”دروشم و بەرنامە دیموكراسیەكانی”
خۆیان بەیان دەكەن، و پلانەكانیان بۆ ”گۆڕانكاریە شارستانی و مرۆڤدۆستانەكان” دادەڕێژن
و وێنەی دواڕۆژی ووڵات بە ”بەها پێشكەوتووە شارستانیەكان ” دەكێشن. یەكەم ئامانج و
ئەركیشیان بنیاتنان و بەیاسایی كردنی دامەزراوە دیموكراتیەكانە پاش ڕزگاركردنی نیشتیمان.
لێ كاتێك بەو ڕزگاریە دەگەن و دەسەڵات دەگرنە دەست، بە توانای خۆیان بێت یان
هاوكاری دەرەكی، هەر زوو گرفتێكی دیار پەیدادەبێت ئەویش پاشگەزبوونەوەی ”ئۆپۆزیسیۆنی
دیموكراتیە” لە كولتور و بیر و ئاكار و بەرنامە دیموكراسیەكانی و تەنها پڕوپاگەندە
دیموكراسیەكانی دەمێنێتەوە، بەتایبەتی پاش ”تامكردنی” دەسڵات و گەیشتن بە سوودەكانی.
پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەم ”دەردە” تووشی ئەو كۆمەڵگایانە دەبێت كە دیموكراسی لەگەڵ
پێكهاتە كولتوریەكەیدا ناگونجێت، یان ئەمە بارێكی سروشتیەو لەگەڵ هەموو گۆڕانكاریە
دیموكراتیەكاندا بوونی هەیە؟ پێموایە پرسیارەكە وەڵامی نەوێت و پێویست بەوە نەكات
بۆ نمونە بگەڕێین!
Huntington,
Samuel P.[1991]: The Third Wave. Democratization in the Late Twentieth Century.
University of Oklahoma Press, Norman, Oklahoma p. 13-26
http://hdr.undp.org/en/content/arab-human-development-report-2004
pp.47-53
https://freedomhouse.org/reports/publication-archives
Gellner,
Ernest[2004]: A szabadság és feltételei. A civil társadalom és vetélytársai
Typotex Kiadó, Budapest
Gellner,
Ernest[1981]: Muslim Society Cambridge University Press, Cambridge
Lucian W. Pye:
politics, Personality and Nation Bulding, 3 skk.
Weber,
Max[2005]: Vallásszociológia. A vallási közösségek tÌpusai Helikon Kiadó,
Budapest. Or Max Weber: Die protestantische Ethik und der Geist des
Kapitalismus. In: Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie, Band I, Tübingen:
Mohr - Siebeck, S - 17 - 206
Gabriel A.
Almond and Sidney Verda, The Civic Culture, Princeton University Press,1963
https://foreignpolicy.com/2020/06/07/kissinger-review-gewen-realism-liberal-internationalism/
مارك ف. بلانتر
في: هل الديمقراطية قابلة للتصدير؟ للمحرران زولتان باراني، روبرت موزر، لبنان
٢٠١٢، ص. ٣٢