856وتار

دیموكراسی سازان یان دیموكراسی ”زۆرینەی نیشتیمانی”؟

4/10/2022 5:29:00 PM

د.ديارى ئەحمەد مەجيد

لە سیستەمە دیموكراسیە گەشەسەندوە سەقامگیر و ”تەندروستەكاندا”، لەدوای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان، بەپێی ئەنجامی زۆرینە و كەمینەی دەنگ و كورسی بەدەستهاتوو، براوەی هەڵبژاردنەكان ڕادەسپیێردرێت بە پێكهێنانی حكومەتی نوێ، جا خۆی بە تەنها بتوانێت، یان بەناچاری لەگەڵ لایەنی تردا، حكومەتی هاوپشكی پێكبهێنێت.

لەو كۆمەڵگایانەشدا، كە كاركردن بە سیستەمی دیموكراسی ڕووبەڕووی چەندین كێشەو ئاڵنگاری دەبێتەوە، لەوانە كێشەكانی كۆمەڵگا ”هەمەڕەنگەكان”، كە لە تێكەڵەیەكی ئەتنیكی و ئایینی و مەزهەبی و كولتوری جیاواز پێكهاتون، زانستی سیاسەت باس لە دوو جۆر میتۆد دەكات، كە دەشێن بۆ جێگیركردنی سیستەمی دیموكراسی و حكومڕانی، سوودیان لێوەربگیرێت.

یەكێكیان (دیموكراسی سازانە)، كە بە عەرەبی (الدیمقراطیة التوافقیة) وبە ئینگلیزیش (Consensus Democracy) پێدەڵێن. ئەویتریان (دیموكراسی بەشداریپێكردن) كە بەعەرەبی دەكاتە (الدیمقراطیة التشاركیة) و بە ئینگلیزیش (Participatoy Democracy)، كە پێناسە و یاخود سیفەتی هاوبەشی ئەم دوو میتۆدە پرنسیپی بەشداریپێكردنی سەرجەم یان زۆربەی لایەنەكان و هاووڵاتیانە لە حوكمڕانی وگفتوگۆی سیاسی و دروستكردنی بڕیاردا.

(دیموكراسی سازان) بە كورتی: ”ئەو میتۆدەی دیموكراسیەیە، كە لەسەر بنچینەی سازان و بەشداریپێكردنی سەرجەم لایەنە سیاسیەكان لە حوكمڕانیدا وەستاوە، واتە ڕێگەدان بە كەمایەتیەكان، كە دەنگ و ڕەنگ و سەنگیان هەبێت لە بڕیاری سیاسیدا، نەك لەسەر بنەمای زۆرینەو كەمینە و ململانێكانیان، حكومڕانی بكرێت”. ئەم جۆرە بۆ ئەو كۆمەڵگایانە گونجاوە - هەندێك جار پێویستی خۆسەپێنەریشە - كە پێكهاتەیەكی هەمەڕەنگ و هەمەچەشنی ئەتنیكی و ئایینی و مەزهەبیان هەیە، عێراق وەك نمونە.

(دیموكراسی بەشداریپێكردن) بە هەمان شێوە جۆرێكە لە سازانی سیاسی و پراكتیزەكردنی دیموكراسی، كە تیایدا دەسەڵات بە شێوەیەكی دیموكراسیانە بە بەشداری پێكهاتە كۆمەڵایەتیە جیاوازەكان بڕیاری سیاسی دەدات و ڕێوشوێنی بەڕێوەبردنی ووڵات دادەڕێژێت. لە زانستی سیاسەتدا، ئەم شێوازەی دیموكراسیەش بە هەمان شێوە بۆ ئەو كۆمەڵگاو دەوڵەتانە دەشێت، كە دابەشبوون و جیاوازیەكی گەورەی ئەتنیكی و ئایینی و مەزهەبی و زمانەوانی وكولتوری و كۆمەڵایەتی تیایاندا بەرقەرارە، لێ تا ڕاددەیەك لە بارێكی سیاسی جێگیردا دەژین، لە ڕێگەی گفتوگۆ و لێكتێگەیشتنی بەردەوامی هێز و نوخبە سیاسیە نوێنەرەكەی ئەو پێكهاتانەوە. زۆرجاریش لە ڕێگەی بەشداربوونی ڕاستەوخۆی هاووڵاتیانیشەوە، ئەو كارە دەكرێت.

دیارە لە پێش هەموو شتێكەوە دەبێت جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە، كە یەكێك لە مەرج وگەرەنتیە سەرەكیەكانی سەركەوتنی دیموكراسی بە گشتی و دیموكراسی سازان و دیموكراسی بەشداریپێكردن بە تایبەتی، كاركردنیانە لە چوارچێوەی سیستەمێكی سیاسی دەستوریدا، كە دەسەڵاتی زۆرینە، سنوردار كرابێت، لە ڕێگەی دەستور و یاساو دانانی بەربەست و چەسپاندنی هاوسەنگی لە نێوان ”قورساییە سیاسیەكاندا”، و ناچار بە سازان كرابێت، لەگەڵ پێكهاتەو كەمایەتیەكانی دیكەدا. لێ لەهەمان كاتدا شاراوە نیە، كە دابینكردنی سەقامگیری سیاسی و سەركەوتنی سیستەمە حوكمڕانیەكەی ئەم دوو جۆرە لە دیموكراسی و جێگیربوونیان، بەستراوەتەوە بە ئاستی گەشەو پێشكەوتوویی كولتوری سیاسی كۆمەڵگا و ”پیاوانی دەوڵەت” و سیاسەتمەدارانەوە، لەگەڵ ئامادەیی لایەنەكان بۆ ڕێزگرتن لە دەستور و ئەو یاسایانەی، كە لە سێبەری دەستوردا بۆ ڕێكخستنی كاروبارەكانی بەڕێوەبردنی ووڵات دادەنرێن، تا دەگاتە ڕێز وبەهەند وەرگرتنی ئەو پەیمانە سیاسی و كۆمەڵایەتیانەی، هێزە سیاسیەكان لەگەڵ یەكتردا دەیبەستن. هەر كەموكوڕیەك و ناتەواویەكیش لەو ئاستانەی سەرەوەدا، شكست و ناجێگیری و گیروگرفتی گەورە و تێكدانی ئاشتی كۆمەڵایەتی و ناسەقامگیری ووڵاتی لێدەكەوێتەوە.

جێی ئاماژەشە، كە بێگومان ئەم دوو جۆر سازانە سیاسیە-دیموكراسیە، بێ خەوش و گرفت و ناتەواوی نین، پیادەكردنی هەركامێكیان، لەگەڵ پێویستی بوونی ژێرخان و سەرخانی تایبەت بەخۆی، كۆمەڵێ ئەنجامی ئەرێنی و نەرێنیش لەگەڵ خۆیاندا هەڵدەگرن.

عێراق دەوڵەتێكە سیفەتی هەموو ئەوانەی لەسەرەوە باسكران بەسەریدا دەسەپێت. ووڵاتێك و كۆمەڵگایەكی فرە ئەتنیك و ئایین و مەزهەب و زمان و كولتور و تێڕوانینی سیاسی جیاوازە، كە لە یەكەم ڕۆژی دامەزراندنیەوە تووشی ناسەقامگیری سیاسی بوە، بەهۆی سیستەمە جیاوازەكانی حوكمڕانی و بەڕێوەبردنەوە تیایدا، هەر لە شانشینیەوە بۆ كۆماری، لە حوكمی مەدەنیەوە بۆ سەربازی، لە بیری پان نەتەوەیی و ئایینی مەلیكیەوە بۆ ئایدیۆلۆژیای فاشستی بەعسی. هیچ كام لەم دەسەڵات بەدەستانەش كە حوكمی عێراقیان كردوە، هیچ كارێكیان نەكردوە و هەوڵێكیان نەداوە، بۆ بیناكردن و گەشەپێدان و جێگیركردنی كولتوری هاووڵاتیبوون، كە هەموو تاكێكی كۆمەڵگا بێ جیاوازی، هەست بە هاووڵاتیبوونی خۆی بكات، لەو سنور وچوارچێوە سیاسیەدا كە ناوی لێنراوە ووڵاتی عێراق.

ساڵی ٢٠٠٣ لە ئەنجامی جەنگ و ڕوخانی ڕژێمی بەعس، كۆتایی هات بەو شێوازە حوكمڕانیانەی، كە نەیانتوانی ”دەوڵەتی هاوڵاتی” بنیات بنێن، و سەردەمێكی نوێ بەناوی ”دیموكراسی” تیایدا دەستیپێكرد، كە پرنسیپی دیموكراسی سازان خۆی تیادا سەپاند. وا ١٩ ساڵیشە كار بەو میتۆدە دەكرێت، بەڵام هێشتا خەوی هاوڵاتیان بە ووڵاتێكی سەقامگیری دیموكراسی و دەوڵەتی یاساو خۆشگوزەرانیەوە، هەر سەرابە. دەبێت ئەوەش بووترێت، كە لەگەڵ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو هەمو ئاڵنگاریە سیاسی و ئابوری و ئاسایشی و دەستێوەردانە دەرەكیانەدا، تا ڕاددەیەك دیموكراسی سازان سەقامگیریەكی ڕێژەیی بەدیهێناوە، هیچ نەبێت چەندین هەڵبژاردن كراوە و چەندین حكومەت پێكهاتوەو پەڕلەمان كاری یاسادانان و چاودێری خۆی كردوە، بێ پەنابردن بۆ چەك و بەلاداخستنی ململانێكان لە ڕێگەی توندوتیژیەوە، كە ئەمە دەكرێت بە سیمایەكی ئەرێنی پرۆسەكە هەژمار بكرێت. لێ شكستە گەورەكان لە بوارە هەمە جۆرەكاندا، بۆ بەدیهێنانی ووڵاتێكی خۆشگوزەران بۆ سەرجەم هاووڵاتیانی، وێنە ڕاستەقینەكەی ئەو مەشهەدە دراماییەیە كە لەسەر شانۆی ووڵات دەبینرێت. كەموكوڕیەكان و ئەنجامە نەرێنیە كارەساتبارەكان، خۆیان لە بڵاوبوونەوەی فراوانی گەندەڵی و نادادی و پشكپشكێنەی حیزبی و خزمایەتی و كاركردن بە واستە و وابەستەگی و وەلائاتی سەر بنەمای بەرژەوەندی دەبیننەوە، كە بوونەتەسیمای دیاری باری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوری ووڵاتەكە و هۆكاری نائومێدی و لەدەستدانی هیوا و سەرهەڵدانی ناڕەزایی و پاشەكشەی هاووڵاتی لە بەشداری سیاسیدا.

هەڵگیرسانی ناڕەزایەتیەكانی هاووڵاتیان، كە بە ”ڕاپەڕینی تشرین” ناسراو و فشارەكانی كە دروستی كردن، بونە هۆی دەست لەكاركێشانەوەی حكومەتی پێشوو، وە داواكاری ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، كە ئەمانەش هەر دەتوانرێت بە سیمای ئەرێنی سیستەمە ”دیموكراسیەكە” دابنرێن. دروستبوونی حكومەتی كاتیش، كە ئەركی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەبوو، وە ئەنجامیشیدا، دووبارە دەكرێت بە نیشانەی گەشەی دیموكراسی دابنرێت، لێ ئەوە چەندین مانگ تێپەڕیوە بەسەر هەڵبژاردندا، هێشتا دیاردە و ئاماژەكانی پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ دیارنین و لە ئارادا نین، هۆكارەكەشی ململانێ باوەكەی، كێشمەكێشی كاركردنە بە دیموكراسی سازان، یان حكومڕانی لەسەر بنەمای زۆرینەی بەدەستهاتووی هەڵبژاردنەكان، كە پەكی ژیانی سیاسی عێراقی خستوەو خەریكە ووڵات بەرەو دواڕۆژێكی ناسەقامگیرتر ببات.

دوو جەمسەر دروستبوون، كە یەكێكیان هاوپەیمانی سێقۆڵیە، كە دەیەوێت لە ژێر ناونیشانی ”زۆرینەی نیشتیمانی” حكومەت پێكبهێنێت. ئەویتر جەمسەری یەك لەسەرسێی پەكخەرە، كە جەخت لەسەر كاركردن بە دیموكراسی سازان دەكاتەوە. پرسیارەكانیش لێرەدا ئەوەن، كام لەم دوو جەمسەرە دەتوانێت ”كەشتی ووڵات بەرەو كەناری ئارام ببات”؟ بۆ هەموو دەیانەوێت لە دەسەڵاتدابن؟

بە پێویستی دەزانم لێرەدا بابەتیانە، وەك وەڵام و چەند ڕایەك بڵێم:

١- عێراق تا چەندین دەیەی تریش پێویستی بە سازانی لایەنەكان هەیە، چونكە ئەو متمانەیەی كە پێویست بوو لە ماوەی ئەم ١٩ ساڵەدا دروست ببێت، نەبوو وە ناشبێت لە مەودای نزیكدا، لەبەر چەندین هۆكار، كە سەرەكیترینیان تەفسیری دەستورە، هەر لایەنە بەپێی بەرژەوەندی خۆی. ئەوەش نیشاندەری ئەوەیە كە;
٢- كەلێن لە ڕێزگرنتی دەستور و یاساكاندا هەیە، ئەوەتا سەرجەم ماوە دەستوریەكان پێشێل و پشتگوێ دەخرێن، بێ گوێدان و دەربەستی.

٣- ”زۆرینەی نیشتیمانی” بوونی نیە، ئەوە تەنها درووشمە، ئەوەی هەیە زۆرینەی هەڵبژاردنە، واتە زۆرینەی ژمارەیی.

٤- هیچ كام لەم لایەنانە نوێنەرایەتی زۆرینە ناكەن، بەڵكو تەنها نوێنەرایەتی دەنگدەرانیان دەكەن، لەبەر ئەوە هەموو كەمینەن، بەتایبەتی كە ئاشكرایە، ڕێژەیەكی زۆر كەمی هاووڵاتیان بەشداری دەنگدان بوون.

٥- هاوپەیمانی سێقۆڵی لە ڕێگەی سازانەوە پێكهاتوە و لە نێوان سێ هێزی سەر بە سێ پێكهاتەی جیاواز (شیعە، سوننە، كورد)، گەر بتوانن زۆرینەی پەرلەمانی دروستبكەن، بۆ حكومەت پێكنەهێنن؟ لێرەدا قسە لەسەر ئەوە نیە سازان و ڕێككەوتنەكەیان چۆنەو لە بەرژەوەندی كێدایە و بەرنامەی حوكمڕانیان چیە، ئەوە باسێكی ترە.

٦- پێكهاتەی جەمسەرەكەی تریش وەك پێكهاتەی پەیمانی سێقۆڵیە (شیعە، سوننە، كورد) و بە سازان و ڕێككەوتن ولێكتیگەیشتن دروستبوە، بۆ ناتوانێت ببێت بە ئۆپۆزیسیۆنێكی ئەرێنی؟ یاخود گەر توانی زۆرینە دروست بكات، با حكومەت پێكبهێنێت و جەمسەرەكەی تر ناچاری ئۆپۆزیسیۆن بوون بكات.

٧- یەكێك لە سوودەكانی ئەم بارە، خزمەتی گەشەی دیموكراسیە و تاقیكردنەوەیەكی نوێیە، گەر ئەم دوو جەمسەرە بەو دوو خاڵەی سەرەوە ئیش بكەن، كە دەكرێت ببێتە فرسەتێك، چی دەتوانێت بكات و بگۆڕێت، جیاواز لەوەی كە ١٩ ساڵە كاری پێدەكرێت، بێ ئەنجام و هیچ پێشكەوتنێكی بەرچاو.

٨- هۆكاری ئەوەی هەموو دەیانەوێت لە حكومەتدابن و كەسیان ئامادەیی بوون بە ئۆپۆزیسیۆنی نیە، وبە ناوی پێویستی سازانەوە دەیانەوێت هەر لە دەسەڵاتدابن، بۆ مەسەلەكانی پەیوەست بە هاووڵاتیانەوە نیە، بەڵكو بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی دەسەڵات وپارێزگاری بەرژەوەندیەكانی خۆیان و دابینكردنی چاوپۆشی یەكترە لە گەندەڵیەكانیان، بە پلەی یەكەم، بە پلەی دوەمیش، كاریگەری لایەنە دەرەكیە دەستوەردەرەكانە، كە هەوڵی چەسپاندنی هەژموون و پارێزگاری بەرژەوەندیەكانی خۆیان دەدەن، لە ڕێگەی هێزە پڕۆكسیەكانیانەوە.

٩- بەڵگەش بۆ ئەوەی سەرەوە دیار نەبوونی بەرنامەی كاری لایەنەكانە بۆ حكومەت و حوكمڕانی و چارەسەری كێشە كەڵەكەبوەكان، كە تا ئێستا كەسیان بەیانیان نەكردوە تێڕوانین و پلانیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاریە سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و ئاسایشیەكان چین، كە ووڵات و هاووڵاتیان پێیەوە گرفتارن، چونكە كێشەو ململانێكانیان لەسەر باش و خراپی بەرنامەی كاری حكومەت نیە، بەڵكو لەسەر بەشداریكردنە لە دەسەڵاتدا.

دوا ووشەش ئەوەیە، گەر هەموو لە خەمی گەشەی ووڵات و پێداویستیەكانی هاوڵاتیان و بەرقەراربوونی سیستەمی دیموكراسی بوونایە، كە هەر هەموو لافی ئەوانە لێدەدەن، ئەوا دەكرا ووڵات بەهەشت بێت بۆ هاوڵاتیانی، نەك هەموو كۆچبكەن و ڕابكەن لەدەستی.