315وتار

سادق زیبا كەلام و دوو كتێب و بیرۆكەیەكی سەردەم

6/19/2022 10:28:00 AM

د.ديارى ئەحمەد مەجيد

سادق زیبا کەلام (١٩٤٨- ) نووسەری ئێرانی و مامۆستای زانكۆ و لێكۆڵەر لەبوارەكانی زانستی سیاسەت و مێژوو، خاوەنی چەندین كتێب و لێكۆڵینەوە و ووتارە لەبوارەكانی سیاسەت و مێژوو و كۆمەڵناسیدا. سەرنج ڕاكێشترین دوو كتێبی، كە پرسیارگەلێكی سەردەمیانە دەوروژێنێت، كتێبی (ئێمە چۆن بووین بەوەی كە هەین؟)، لەگەڵ (ڕۆژئاوا چۆن بوو بە ڕۆژئاوا)یە، کە تیایدا ڕاو بۆچوونەكانی خۆی و ڕەخنە سیاسییەکانی دەخاتە ڕوو.

لە كتێبی یەكەمدا زیباكەلام باسی ڕەگ و ڕیشەی هۆکارەکانی دواکەوتوویی ئێران دەكات. ئاخر كاتێك زیباكەلام بۆ خوێندنی باڵا دەچێتە زانكۆی برادفوردی بەریتانیا و تێزی دكتۆراكەی دەنووسێت، دەكەوێتە بیرو ئەندێشەی ئەو پرسیار و بەراوردكاریانەوە، كە لەنێوان پێشكەوتوویی و دواكەوتوویی ووڵاتەكەی و ووڵاتانی ڕۆژئاوادا بەدی دەكرێت. هەر ئەوە هانی دەدات كتێبی (ئێمە چۆن بووین بەوەی كە هەین؟) بنووسێت. زیباكەلام پرسیاری هۆكارەكانی دواكەوتوویی ئێران، یان وردتر بڵێین كەم گەشەسەندنی ئێران دەكات، ئەو پرسیارەی بۆ یەكەمجار نزیكەی سەدە و نیوێك لەمەوبەر لە هزری بیرمەندان و رۆشنبیرانی ئێراندا چەكەرەی كردوە. لایوایە لەو کاتەوە هەوڵی جۆراوجۆر دراوە بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە، بەڵام زۆربەی ئەم هەوڵانە لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژیا و باوەڕە لەقاڵبدراوەكاندا، وەڵامەكانی قەتیس کراون و ئەنجامەكانی تاكئاڕاستە كراون و فرەڕەهەندانە و هەمەلایەنانە نەبوون.

زیباكەلام باسی یەکێک لەو چوارچێوە ئایدیۆلۆژییانە دەكات، كە بەهۆیەوە هەوڵدراوە وەڵامی پرسیارەكانی هۆكاری دواكەوتنی ئێران بدرێتەوە، ئەویش بیری ناسیۆنالیزمی توندڕەوە، کە ڕۆشنبیرانی سەردەمی ”شۆڕشی دەستووری” بە فارسی (انقلاب مشروطە)، بیریان پێ لەو پرسیارو ئەندێشانە كردۆتەوە. هەڵگرانی ئەو ئایدیۆلۆژیایە هۆكارە سەرەكییەكانی دواكەوتوویی ئێران و ئێرانییەكانیان لە هاتنی عەرەب و داگیركردنی ئیسلامدا بینیوە، و چارەسەریشیان لەوەدا دۆزیوەتەوە، كە كاریگەرییەكانی هەژموونی هەزار ساڵەی ئایینی ئیسلام لە فەرهەنگی ئێراندا بسڕنەوە، تا پێشكەوتن بەدیبهێنن.

چوارچێوەیەکی دیکەی ئایدیۆلۆژی، كە زیباكەلام باسی دەكات، مارکسیزمە، بە مۆدێلە ڕووسیەكەشیەوە، کە بە ووتەی زیباكەلام ”تای لە ناو گەنجاندا بەرز بووبووەوە”، بە تایبەت لە سەروبەندی شۆڕشی ئیسلامی ساڵی ١٩٧٩دا. هەڵگرانی ئەم بڕوایە، دواکەوتویی ئێرانیان بەپێ و لە چوارچێوەی ئایدۆلۆژیای مارکسیدا لێكدەدایەوە و هۆكارەكانی ئەو دواكەوتوویی و پاشكەوتەییەیان بە هەژموون و سیاسەتەكانی ئیمپریالیزمی رۆژئاواییەوە دەبەستەوە. دەرەنجامی پراکتیکی ئەم شیکارییەی هەڵگرانی ئەم بیرە ئەوەبوو، کە ئێرانییەکان بۆ ئەوەی ڕزگار بکرێن، دەبێ بە هەموو هێزی خۆیانەوە دژی کولتووری ڕۆژئاوا بوەستنەوە و زاڵبوونی ئابووری سەرمایەداری و ئیمپریالیزم بوەستێنن.

زیباكەلام پێیوایە تا ئیستا کەم کەس هەوڵی داوە بە عەقڵێکی کراوە و لۆژیكێكێ دوور لە دۆگمای ئایدیۆلۆژیا لە هۆکارەکانی دواکەوتوویی سیاسی و فەرهەنگی و زانستی ئێران بکۆڵێتەوە. ئەولای وایە توانیوێتی لە كتێبی (ئێمە چۆن بووین بەوەی كە هەین) وەڵامی ئەو پرسیارانە بدۆزێتەوە.

د.سادق زیباکەلام لەم بەرهەمەدا ڕێساکانی لێكۆڵینەوەی کۆمەڵناسی مێژووی پەیڕەو کردووە، و هەوڵی داوە بە گرنگیدان بە ڕابردوو دۆخی ئەمڕۆ هەڵسەنگێنێت. تا چەندە توانیوێتی خۆی بەدوور بگرێت، لەوەی كە نووسەرەكانی پێشتری خۆی پێ خەتابار كردوە، كە تووشی دۆگمای باوەڕ بوون. یان خۆشی نەكەوتبێتە هەڵەی هەڵسەنگاندنەوە، پرسیارێکی دیکەیە کە خوێنەری بەرهەمەکە خۆی دەتوانێت وەڵام بداتەوە.

بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین جێگەی دەستخۆشیە، کە زیباکەلام هەوڵێکی ڕاستگۆیانەو بێلایەنانەی داوە بۆ پاراستنی میانڕەوی. لەگەڵ ئەوەدا كە نووسەر گرنگیەكی تایبه‌ت به‌ مێژووی ئێران و كۆمه‌ڵگای ئێرانی دەدات، لێ گەلانی تری ناوچەكەی پشتگوێ نەخستوەو ئاوڕ له‌ دۆخی ئەوانیش ده‌داته‌وه‌ و بگرە هه‌وڵ ده‌دات بەرگریان لێبكات.

لە کتێبی دووەمی (چۆن رۆژئاوا بوو بە رۆژئاوا؟)
نووسەر هەوڵی داوە هۆكارەكانی پێشكەوتنی ئەوروپا ڕوون بكاتەوە. باسی چەند زنجیرەیەک ڕووداو و بەسەرهات و كایە دەكات، کە بوونەتە هۆی ئەنجامدانی گۆڕانكاری و سەركەوتنی پرۆسەی پێشكەوتن لە ڕۆژئاوادا. دیارە نووسەر مانای ڕۆژئاوا وا لێكدەداتەوە، كە مەبەست لێی، باشوور و ڕۆژئاوا و باکووری ئەوروپای ئەمڕۆیە، كە بەسەرهات و جوڵانەوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و پێشهاتە مێژوویەكانی ئەو ناوچانە لە سەدەی چواردەو پانزەدا، بوونەتە هەوێنی گۆڕانكاری و چاكسازی و دەستپێكی پرۆسەی گەشەو پێشكەوتن، كە مایەی لێكۆڵینەوە و سەرنجلێدانی كتێبەكەی زیباكەلامن.
دەرئەنجام:

تێڕامانەكان و بیروباوەڕ و بۆچوونەكانی زیباكەلام لەو كتێبانەیدا هەرچۆنێكبن و چەند سەرنج هەڵبگرن و ڕەخنە ئاڕاستەیان بكرێت، مەبەستی سەرەكی ئەم نووسینە نیە، بەڵكو نیەت ناساندنی كتێبەكان و ئەو بیرۆكەیەیە كە نووسەر كردوێتی بە بنەمای نووسینی كتێبەكانی و بەستنەوەیانە بە باری كوردەوە، بەمەبەستی خستنەڕووی سەرنجێك و پێشنیاز و ڕازێك، كە كوردیش پێویستی بە پرسیاركردنە، بۆ گەیشتوە بەم بارەی كەتیایەتی؟ بۆ چاوخشانەوەیە بە تێڕوانینەكانمان بۆ مێژوو بۆ سیاسەت بۆ ئایین بۆ كایەو پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان.... ئێمەش ئیتر بە پرسیار لە جۆری ئەو پرسیارگەلەی لای زیباكەلام درووستبوە، تاووتوێی باری ناهەموار و چیتر بەرگەنەگر و خۆڕانەگری كۆمەڵگای كوردی بكەین، دیارە وەك زیباكەلام دەڵێت، بەدەر لە هەموو كاریگەری و فشارەكانی ئایدیۆلۆژیا و باوەڕی ئایینی و ڕای پێشینەی باو و بیری نەتەوەیی توندڕە و تەسك.... چیتر بە پەرچەكردار وەڵامی كردار نەدەینەوە، كاتێك دووچاری هێرشی نەژادپەرستانە دەبینەوە، بەڵكو كاتێتی بە دیدێكی جودا، بە باوەڕ و بڕوایەكی نوێ، ڕووبەڕووی ئاڵنگاریەكان ببینەوە. چیتر چیرۆكی بەناو ”مێژوویی” درووستكراو و سەرگوزشتە ئاسای لاواز و بێ بەڵگەی زانستی، نەكەینە ئامڕازی بەرپەرچدانەوە، تازە ئەوە دادی مێژووی نەنووسراوی شێواومان نادات. مێژوومان چەند هەزار ساڵ كۆنە، یان دوای ”دۆزینەوەی نەوت” هاتوینەتە ناوچەكە، وەك هەندێ نەژادپەرستی توندڕەو دەڵێن، گرنگ نیە. گرنگ ئەوەیە تۆ بە چڕی چەند ملیۆن كەس بوونت هەیە، و خۆت بە خاوەنی یەك زمان و فەرهەنگ و خاك دەزانیت، و مافی مان و ژیانت هەیە، هەروەك ئەوانەی لەچواردەورتدا دەژین. نە هیچت لەوان كەمترەو نە ئەوان لەتۆ زیاتریان پێیە، ئەوەی ئەوان بەهی خۆیانی دەزانن هی تۆشە، ئەوەی ئەوان بانگەشەی دروستكردنی دەدەن، تۆ بەشداری بیناكردنی بوویت، گەر وەستای نەبووبیت. پێویست ناكات خۆ بەكەمبزانین و ئەوە ببێتە كێشەی دەروونی بۆمان. ”ئێمە ڕۆڵەی میدیاو كەیخوسرەوین”، بەڵام ئێستا بێ لانەو كەسین، هیچ لە باری لارمان ڕاست ناكاتەوە، ئێمە هەین و بەپێوە وەستاوین، لێ سەرلێشێواوین، بە هۆی خۆمان و باری سەپێنراو بەسەرمانەوە، لێ كاتێتی چاو بە بۆچوون و باوەڕەكان و تێڕوانینەكانماندا بخشێنینەوە، بە دیدێكی ڕەخنەگرانەو بیرو باوەڕێكی دیكەوە، بەدوای ئەوەدا بگەڕێین و پرسیار بكەین بۆ گەیشتوین بەم بارە؟ و ” ئێمە بۆ بووین بەوەی كە هەین”؟ ودەستبخەینە سەر برینەكان، هەرچەندە بە ئازاربن.