ئایا بەرەو نادیار هەنگاو دەنێین؟
12/17/2019 8:12:00 PM
د.ديارى ئەحمەد مەجيد
ئەگەر بمانەوێت پێناسەیەکی وردو شیکردنەوەیەکی راتسیۆنالانەو لۆژیکانە بكەین بۆ ئەم رووداوو پێشهات و بەسەرهاتانەی لە رۆژهەڵاتی ناویندا روودەدەن، کە لەمێژە بەردەوامەو رۆژانە گۆڕانکاری بەسەردا دێت، پێموایە لەبەر ئاڵۆزی و “گرێکوێرەی” کێشەکان ئەستەمە بتوانین بەو کارە هەستین، چ جای پێشبینی بکەین بەرەو کوێ دەمانبات. لێ ئەگەر بمانەوێت تەنها بە وشەیەک گوزارشت لەو بارە بکەین و خۆمان قوتارکەین لە وردەکاریەکانی، ئەوا لاموایە زاراوەی “داڕمان” گونجاوترین پێناسە بێت.
هەموومان چەندین ساڵە شاهیدی هەڵوەشانەوەو لێکترازان و وێرانبوون و داڕمانی ناوخان و زۆرێک لە بەها جۆراوجۆرەکانی چەندین کۆمەڵگەی وڵاتانی ناوچەکەین، بێئەوەی بەرچاو روونیەک هەبێت، کە ئەو سیستمە نوێیەی لە جێگەی ئەوانە دێتە كایەوە کامەیەو بژاردەکان چەندن و کێ هەڵدەستێت بە دامەزراندن و بیناکردن و بەڕێوەبردن و سەرپەرشتی کردنی؟
زۆرجار بۆ تێگەیشتن و شیکردنەوەی هەر بابەتێک و دیاردەیەک، گەڕانەوە بۆ مێژوو پێویستیەکی خۆسەپێنەرە. لەبەرئەوە گەر کەمێک بگەڕێینەوە بۆ رابردووی ناوچەکە دەبینین، کە سەرەڕای هەموو شەڕو توندوتیژی و سەرکوتکردن و پێکدادانەكان لە ناوچەکەدا، جۆرێک لە پێکەوە ژیانی هاوبەش بوونی هەبوە، لەگەڵ ئەوەی کە لە رووی نەژادی و ئاینی و مەزهەبی و تائیفی و سیاسیەوە، چەندە جیاوازی گەورە و هەمەجۆر هەیە.
دەتوانین بڵێین کە جۆرێک دانپیانان بەیەکتر، نەک قبوڵکردنی تەواوەتی، بۆ ئەو جیاوازیە کۆمەڵایەتی و ئایینی و نەژادیە بوونی هەبووە لە وڵاتەکانی ناوچەکەدا، دیارە لەسەر ئاستی خەڵکەکەی، نەک لەسەر ئاستی حکومەتەکان، چونکە گەر حکومەتەکان هەنگاوی راستەقینەیان بنایە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئەو کەمایەتیانەو لەبری لایەنگری بۆ لایەنێك و دروستكردنی جەمسەرگیری، جۆرێک لە کولتوری هاووڵاتیبوونیان بینابکردایە، ئەوا ئەو جیاوازیانە وا بە زەقی نەدەمان و بچوک دەبوونەوەو بگرە لاوەکی و لەبیریش دەچوونەوە.
مەخابن لەم سەردەمەدا رووبەڕووی راستیەکی تاڵ دەبینەوە، ئەویش ئەوەیە كە ئەو دانپیانانە کەمەی کە هەشبوو خەریکە لەبەردەم تەوژمی گۆڕانکاریەکان و بەرژەوەندیە جۆراوجۆرەکاندا کاڵ دەبێتەوەو بەتەواوی ون دەبێت، بەتایبەتی لەنێوان لایەنە شەڕکەرەکاندا.
ئەم توندوتیژیە زۆرجار بەهێزو هەندێجار خاوە، کە حکومەتەکان و کارەکتەرە ناحکومیەکانیش پێیهەڵدەستن بەرامبەر بە نەیارەکانیان و بگرە هەندێجار بەرامبەر میللەتەکانی خۆیان و ئەو جەمسەرگیریە فرەڕەنگەی، کە هۆکارە خۆیی و ئەجیندا دەرەکیەکانیش ژیانیان بەبەردا دەکەن و بەکاریان دەهێنن بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆیان، وایکردووە کە ناوچەکە بکەوێتە ناو گێژاوێکی پڕ لە رق و کینەو ترسەوە، کە چەندین ساڵە بەردەوامەو چەندین دەیەی تریش لەوانەیە هەر بەردەوام بێت و هەموو بڕواو هیوایەكیشی بە باشبوونی بارەکەو دووبارە پێکەوەژیانی لایەنە جیاوازەکان لەق و لاواز کردووە.
لەوە دەچێت داواکاریەکانی گۆڕانکاری کە بەهۆیەوە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەکان دەتەقنەوە لە هەندێ لە وڵاتانی ناوچەکەدا، هەرچەندە داوای با ئاشتیکردنیشیان بکرێت، لەلایەن هەندێکەوە، بەڵام لە ئەنجامدا بەرو توندوتیژی و شەڕی ناوخۆو پێکدادانی سەختی خوێناوی دەڕۆن، تەنانەت لەنێوان “براکانیشدا”. ئاشكراشە داواکان زۆرجار تێکەڵ بە ئەجیندای دەرەکی دەکرێت و بەکاردەهێنرێت لەپێناو بەرژەوەندی هەندێ لایەنی تردا، کە لە هاوکێشەی داواکاری و گۆڕانکاریە شەرعیەکاندا نین.
گەر حکومەت، وەك لایەنێكی بەرگریكار لە دەسەڵاتەكەی و وەك پەرچەكردارێكی “سروشتیش” توندوتیژی بەکاربێنێت بەرامبەر بە داواکاریەکانی چاکسازی و گۆڕانکاری، كە مەترسی دەخەنە سەر بوونی، لێ زیادەڕەوی و سنور بەزاندنی رادەی بەكارهێنانی توندوتیژی بارێك دەخوڵقێنێت كە بەرەو پێکدادانی هەموو لایەنەكان بمانبات، بە بەکارهێنانی چەك و هێزو هەنگاونان بەرەو بەرپاکردنی جەنگی ناوخۆو براكوژی، کە “تەڕو وشک” پێکەوە بسووتێنێت. وەك ئەنجامیش وڵات بەرەو لێکترازان و هەڵوەشاندنەوەو کارەسات ببات. دیاریشە كە ئەوە فرسەتی باش ئەڕەخسێنێ بۆ لایەنی سێیەمی تەماشاکەر، کە بە “فەرمی” هاندەری هیچ لایەنێک نیەو بەلایەوە گرنگ نیە کێ براوەو کێ دۆڕاوەو تەنها چاوەڕوانی ئەوەیە چۆن سوود لە ئەنجامی ئەو “گەمەیە” ببینێت.
یەکێک لە گرفتە سەرەکیەکان ئەوەیە، کاتێک باری سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی سیستەمی حوکمڕانی ناجێگیرو لەقدەبێت، فرسەتی پێکەوە ژیانی لایەنە جیاوازەکانیش کەمدەبێتەوە. بە پێچەوانەشەوە کە کێشەو ململانێ کەوتە نێوان ئەو لایەنە جیاوازانەوە، هەموو فرسەتێک بۆ جێگیربوونی سیستەمی حوکمڕانی تەسک دەبێتەوە. لەبەرئەوە لەو بارانەدا کە سیستەمی حوکمڕانی ناجێگیرو لەبارنیە، ناسنامە لاوەکیە بچوکەکان وەک ناسنامەی نەژادی و ئاینی و مەزهەبی و تائیفی و عەشایری بەهێزتردەبن لەسەر حسابی ناسنامە گەورەکەی دەوڵەت. ئەوە وادەکات کە ئەو کەشە کۆمەڵایەتی و کولتوریەی دروست بووە لاواز بێت و قابیلی لێکترازان و هەڵوەشانەوە بێت بەئاسانی، بەتایبەتی لە سایەی نەبوونی کولتوری هاووڵاتیبوونی راستەقینەدا، کە یەکێکە لە کۆڵەکە سەرەکی و پتەوەکانی دەوڵەتە مۆدێرنە پێشکەوتووەکان.
لە راستیدا خەریکە تێگەیشتن لە سیاسەت‌و ئاڕاستە ئایدیۆلۆژیە جۆراوجۆرەکان و گۆڕانکاریەکانی و پەیوەندیە حوکمڕانیەکان لە ناوچەکەدا مەحاڵ دەبێت، بەبێ گەڕانەوە بۆ مێژووی دروستبوونی ئەو سیستمە حوکمڕانی و سیاسیەی پاش هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی هاتە کایەوە. نابێت بیرمان بچێت ئەو سنورە دەستکردانەی لە نێوان دەریای سپی ناوەڕاست‌و کەنداودا هەیە، لەلایەن هێزە کۆلۆنیالیستە بەرژەوەند هەمەڕەنگەکانەوە داڕێژراوە، بەبێ ویست‌و بەشداری پێکردنی میللەتانی ناوچەکە. یەکێک لە پێچە گەورەکان لێرەدا ئەوەیە، کە زۆربەی یاریزانە ناوخۆییەکان لە ناوچەکەدا (حکومەتەکان، هێزە سیاسیە چەپڕەوو راستڕەوو ئاینی و عیلمانی و نەتەوەیی) و تەنانەت ئەو هێزانەش کە سوودیان لە پەیمانی سایکس-پیکۆ وەرگرتوە، دژی ئەو پەیمانەن و رەتی دەکەنەوە، بەڵام ئەوە سەد ساڵ تێپەڕدەبێت بەسەریدا، هیچ کام لەو هێزانە کارێكی جددیان لەسەر نەهێشتن و رەواندنەوە و کەمکردنەوەی پاشهاتە نەگەتیڤەکانی ئەو پەیمانە نەکرد، بەمەرجێ زۆر لەوانە گەیشتن بە دەسەڵات و چەندین ساڵ حوکمیان کرد.
بێشک ناوچەکە لەبەردەم گۆڕانکاری بنەڕەتی و گەورەدایە، لەوە دەچێت سیستەمێکی حوکمڕانی نوێ جێگەی ئەو سیستەمەی دوای هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی درووست بوو بگرێتەوە، بەڵام پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە ئایا پەیمانێکی وەک سایکس-پیکۆ لەژێر ناوێکی تردا وەک پومپیۆ-لافرۆڤ بەڕێوەیە بۆ داڕشتنەوەی چارەنووسی ناوچەکە بە شێوەیەک و مەرجێک و پلانێکی ترەوە؟
پێموایە زۆر سەختە لەم کاتەی ئێستادا بە تێگەیشتنێکی قوڵەوە، شیکردنەوەیەکی لۆژیکانە بۆ ئەمەی دەگوزەرێ لە ناوچەکەدا بکەین و پێشبینی بۆ دواڕۆژی بکەین، ئایا رووبەڕووی دەوڵەتی شکستخواردوو و شەڕی ناوخۆیی و هەرێمایەتی دەبینەوەو تیرۆرو توندوتیژی و کوشتوکوشتار دەبێتە سیمایەکی رۆژانەی ژیانی ناوچەکە؟ یان لەگەڵ جێبەجێبوونی ئەجیندای زلهێزەکاندا واز لە ناوچەکە دەهێنرێت بۆ چەند سەدساڵێکی تر وا بژی وەک ئەوان دەیانەوێت؟ بێ گوێدان بەوەی كێ خاوەن مافی رەوایە و كێ زاڵم.
دیارە زۆربەشمان یان بە پێی بیردۆزی پیلان (نظریة المؤامرة)، یان لە گۆشەنیگای ئەو ئایدیۆلۆژیانەوە كە گۆشكراوین پێیان، بڕیار لە چۆنیەتی هەڵوێستمان دەدەین، لێ لە كۆتاییدا بۆمان ئاشكرادەبێت كە سیاسەت زۆربەی جار نە ئەویانەو نە ئەمیان.