پارە و سیاسەت... هێز سەرچاوەی بەدەستهێنانی دەسەڵاتە!
5/22/2019 6:13:00 PM
مەریوان عەلی
رایەك هەیە پێیوایە كاتێك پارە وەك یەكێك لە شفرە بەهێزەكان، شوێنپێی خۆی لە دنیای سیاسەتدا دەكاتەوە ئیدی سیاسەت لەوە دەكەوێت ببێتە كەرەستەی دەستەبەركردنی چاكەی گشتی، ئەم دیدە لە هەر شوێنێكی دونیادا بێت دیدێكی تەواو راستە، چونكە لە رێگەی پارەوە دەشێت بەشێك لە پرنسیپ و بەها سیاسیەكان وەك خۆیان نەمێننەوە، هەر ئەم بۆچونەیە هاندەری ئەوەیە بەردەوام بەچاوی رەخنەگرانەوە بە مەنهەج و فكر و زانستی سیاسیدا بچینەوە، بەخاتری ئەوەی بزاندرێت چ شتێك كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی بەجێدەهێڵێت، ئەمەش دەخوازێت هەرچی بەڵگەنەویست و پوزەشن و سیستەمە سیاسیەكانە شەنوكەوبكرێن. لەناو ئەو فاكتەرانەی كاریگەری بەسەر جموجوڵە سیاسیەكانەوە بەجێدەهێڵێت هێزی پارەیە، رۆژنامەنوسی ئەمەریكی سیودور هوایت ئاماژەی بەو حاڵەتە داوە ئەو دەنوسێت: ئەو زریانە پارەیەی كە گۆرەپانی سیاسەتی ئەمەریكی داپۆشیوە بوەتە هۆی پیسكردنی دیموكراسیەت. بێگومان هونەری كۆكردنەوەی سامان و هونەری ئیدارەدانی كۆمەڵگا دوو دنیای تەواو جیاوازن.
لە كتێبی باوكی دەوڵەمەند و باوكی هەژاری روبرت تی. كیوساكیدا هاتوە (لە رێگەی كتێب خوێندنەوەوە زانیاریەكانت فراوان دەبێت، بەڵام ناتوانیت لە رێگەی كتێبەوە فێری لێخورینی پاسكیل بیت.) كتێبەكە لە زۆر شوێندا ئاماژە بەوە دەكات دەوڵەمەندبوون رێگەی تایبەت و هونەر و لێزانین و ئیرادەیە، كەسی دەوڵەمەند خاوەن ئەقڵ و بیركردنەوەی تایبەت بە خۆی هەیە، ڕەنگە خوێندنی ئەكادیمی بتوانێت ئیشێكی باشت بۆ مسۆگەربكات، بەڵام ناتوانێت دەوڵەمەندت بكات، دەوڵەمەندبون هێزو تواناو ئیرادەیە، ئەم سەرنجە راماندەكێشێتە نێو ئەو ململانێیانەی جەمسەرەكانیان بریتیە لە پارەو دەسەڵات، پرسیارەكەش ئەوەیە داخۆ پارە دەبێتە شارێگای گەیشتن بە دەسەڵات، یان دەسەڵات سەربە فەلەكێكی ترەو لە قوڵایی پرۆسێسی كایەی سیاسەتەوە سەرچاوەدەگرێت؟
كەمێك دوور لە پێناسی باو بۆ سیاسەت، دەتوانین بڵێین سیاسەت كۆمەڵێك پرنسیپ و پرۆسێسی ئاڵۆزە كە رۆڵی سەرەكی دەگێڕێت لە خوڵقاندنی هێز لەنێو سێكتەرو دامەزراوە جیاوازەكانی نێو كۆمەڵگا، هێزگەلێك لە زۆر شوێنی جیاوازەوە سەرچاوەدەگرێت، كە مەرج نییە هەموویان سەربە دەسەڵاتبن، لێرەدا دەبێت ئاماژە بەو هەڵە باوە بدەین كە سیاسەت كورت دەكاتەوە بۆ پەیوەندی نێوان دەسەڵات و هاوڵاتی، یاخود سیاسەت دەبەستێتەوە بە كۆمەڵێك دیفاكتو و هاوكێشەی دەسەڵاتەوە، دیدە دروستەكە ئەوەیە كە سیاسەت چالاكیەكی مرۆییە چەقی مەسەلەكان تێیدا (مرۆڤە)، هەڵبەت یەكێك لەو توخمانەی بەشداری كارا دەكات لە ئیدارەدانی سیاسەتدا پارەیە، ئەم توخمە زۆر كەس پێیوایە لەنێو كایەی سیاسەت و دروستكردنی بڕیارو هەر هەڵمەتێكی سەربازی و جوڵەی ئابوری و كۆمەڵایەتیدا رۆڵی یەكلایكەرەوە دەگێرێت، روجی بیرفیت لە زاری سەرمایەدارێكی ئەمەریكی سەردەمی جەنگی سارد دەنوسێت، ئێمە شەڕكردنمان دژ بە كۆمونیستەكان، نابێت تەنها بەقسەكردن بێت، بەڵكو دەبێت بەپارە ئەنجامی بدەین، لە راستیدا پارە توخمێكە كەلە رێگەیەوە ئەڵقەیەك لە ئەڵقە گرنگەكانی سیاسەت پێكەوە گرێدەدات، بەڵام كارەساتە بە هێزی پارە جۆرێك لە سیاسەتی ئاراستەكراو بینابكرێت، بێگومان بەمەبەستی كۆنتروڵكردنی كۆمەڵگا. ئەوەی وەك بەڵگەنەویست دەمێنێتەوە بریتیە لەوەی، سیاسەت بە مانای چاكەی گشتی و پاراستن و رێكخستنی كۆمەڵگا، راهێنانی تاك و جڤات و كۆمەڵە و دەستە و دامەزراوەكان لەسەر بنەمای رێزگرتن و پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ و ماف و دادوەری و ئازادی، شتێك نییە پارە بتوانێت ئەم چەمكانە رێكبخات یان یاخود مانایان پێببەخشێ.
سیاسەت ئیشكردنە لەپێناو ئیدارەدانی سەرچاوە سەرەكیەكانی (هێز)، لایەك بەكارهێنانی توانا و وزە مرۆییەكان، لایەكی دی بەكارهێنانی سەرجەم كەرەستە و توخمە جیاوازەكان لە پێناو گەیشتن بە ستراتیژێكی دیاریكراو، بەڵام پارە لە هەوڵی جڵەوكردنی تاك و جومگە سەرەكی و گرنگەكانی نێو كۆمەڵگایە بە ئامانجی سودی زیاتر و دەستكەوتی سامانی زیاتر، ئەمەش تەماحێكە كە مرۆڤ والێدەكات بەردەوام لە هەوڵی كۆكردنەوەی سامانی زیاتردابێت، گواستنەوەی ئەم تەماحە بۆ نێو سیاسەت، بریتیە لە هەوڵی كرین و فرۆشتن بە بەها سیاسیەكان، مامەڵەكردنی مادیانەیە بە یەكێك لە گرنگترین و هەستیارترین سێكتەرە زیندوەكانی نێو كۆمەڵگا كە سیاسەتە، واتە لە رێگەی سامانەوە بەشێك لە جومگە هەستیارەكانی دەسەڵات كۆنترۆڵبكرێت، ئامانجی ئەم پرۆژەیە چونە نێو دەسەڵاتە بە مەبەستی بەدیهێنانی سامانی زیاترو شەرعیەتدان بەو میكانیزمەی سامانی پێ كۆدەكرێتەوە، لەم دیدەوە سیاسەت بریتی دەبێت لە هونەری مامەڵەكردن لەگەڵ پارەو چۆنیەتی كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی پارە بە ئامانجی كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگا، دەشێت لەم رێگەیەو زەمینە خۆشبكرێت بە هێزی پارە كارەكتەری بوكەڵە و موزەیەف رەوانەی سەر سەحنەی سیاسەت بكرێن، هەڵبەت بۆ دەیان ئامانجی رانەگەیەندراو. راستی مەسەلەكە ئەوە نییە كە كەسانی خاوەن سامان و پارەی زۆر نابێت بەشداری كاری سیاسی بكەن، بەڵكو ترسەكە ئەوەیە لە رێگەی پارەوە كۆنترۆڵی جومگە سەرەكیەكانی نێو سیاسەت بكرێت، كە ئامانج لێی بیناكردنی ستراتیژێكی سیاسی تایبەتەو چڕدەبێتەوە لە تەماحەكانی پیاوێكی بزنسمان كە لە دیدی قازانجەوە پێدەنێتە نێو دنیای سیاسەت.
بێگومان ئەگەر ئیشی سیاسەت بریتی بێت لە ئەرگومێنت ئەقڵانی و بیانوی لۆژیكی لەپێناو پێكەوە هەڵكردن‌و دیاریكردنی چارەنوسی هاوبەش و درێژەدان بە ژیانێكی شایستە بۆ مرۆڤ، ئەوا بەكارهێنانی پارە لە نێو ململانێ سیاسیەكاندا، بە مەبەستی یەكلایكردنەوەی ملكلانێكان بە سود و قازانجی لایەك لەسەر حسابی لاكەی دی، ئەوكات كاری سیاسی دادەماڵدرێت لەوەی بریتی بێت لە ئیشكردن بۆ دامەزراندنی سیستەمێك كە یاسا و ئەخلاق و بەرژەوەندی و سامانی گشتی بەكاربهێندرێت لە پێناو چاكەی گشتیدا، مامەڵەكە دەبێتە كرین و فرۆشتن، ئەمەش واتای كەوتنی بەهاكانە، لە پێش هەموویاندا چاكەی گشتی.
ئاشكرایە لە رێگەی سیاسەتەوە ئیدارەدانی هێزە جیاوازەكانی نێو كۆمەڵگا رێكدەخرێت، لە زۆر باریشدا هێزی نوێ لە كایەی جیاوازەوە سەردەردێنێت، كە بەگشتی دەكەونە نێو ئەو بازنەیەی كە سەرجەم هێزە جیاوازەكان بە پارت و بزوتنەوە كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و بزاوتە ئاینیە جیاوازەكانەوە چالاكی تێدادەنوێنن، ئەو بازنە گشتیە ئەو فەزا مەدەنی و سیاسیە كە جموجوڵەكان لەبەر رۆشنایی رێساو یاساكان رێكدەخات. كاری سیاسەت لەو بازنە گشتیەدا خوڵقاندنی گوتاری باوەرپێكراو دروستكردنی هەیمەنەیە، واتە دروستكردن و بیناكردنی هێزی كۆمەڵایەتی و جڤاكیانە لە پێناو سەرخستنی گوتاری سیاسی و گرتنەدەستی دەسەڵات، ئەم پرسە گوتاری سیاسی و هاوكێشەكانی دەسەڵات یەكاڵایدەكەنەوە، بەڵام كە پارە وەك توخمێكی بەهێز دێتە نێو كێشە و ململانێی سیاسیەكانەوە، ئەو كات كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگا وەك كۆنترۆڵكردنی بازاڕی لێدێت، كەتێدا خاوەن زۆرترین پارە، دەتوانێت گرنگترین سێكتەری ئابوریەكان مۆنۆپوڵ بكات و زۆرترین قازانجی دەستبكەوێت، لەو رێگەیشەوە چۆنی بیەوێت بەو جۆرە پەیوەندیە سیاسی و دەسەڵاتدارێتیەكان دادەرێژێتەوە. پارەدار (سەرمایەدار) لە رێگەی هێزی پارەوە دێت كۆنترۆڵی دەسەڵات دەكات، پارەداری سیاسی وەك هەر حزبێكی سیاسی خاوەن ئەجندە و پلانی خۆیەتی. بەبازاركردنی سیاسەت‌و بە سیاسەتكردنی بازاڕ دوو روی یەك دراون كە سیاسەیەكان و بازرگانەكان پێكەوە دەكاتە هاوپەیمان، ئامانج لەم پرۆسەیە لاوازكردنی رۆڵی سیاسەتە لە گۆڕانكاریە ناوەكیەكانی نێو كۆمەڵگاو بێبایەخكردنی بەشداری هاوڵاتیانە لە پرۆسەی سیاسیدا. هاوپەیمانی سەرمایەدار و سیاسیەكان لە راستیدا تەماشاكردنی فەزای گشتیە بەوەی هەموو شتێك قابیلی كرین و فرۆشتنە، لێرەدا سیاسەت لەوەدەكەوێت بریتی بێت لە هونەری فەرمانڕەوایەتیكردن، چونكە پارەدار باوەریوایە، دەكرێت جەوهەری هەموو شتەكان لە رێگەی پارەوە دەستكاریبكرێت، تەنانەت پرسە نیشتمانیە هەستیارەكانی وەك خاك و قەوارە و دەسەڵات، دەشێت وەك هەر كاڵایەكی دی مامەڵەی پێوەبكرێت. ڕەنگە ساڵانی داهاتوودا روونتر ئەوە دەربكەوێت داخۆ هێزی پارە یان بەها سیاسیەكان كامیان حوكم دەكەن.
پارە و سیاسەت، دوو فیگەری بەهێزن بۆ كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگا، هەروەك دوو داینەمۆی بەهێزی جوڵەن لە نێو چالاكیە مرۆییەكاندا، ئەم دوو توخمە لە دەیان پەناڵ و رایەڵەی جیاوازەوە پێكەوە بەستراون، بەڵام پەیوەندی نێوانیان پریەتی لە ناكۆكی‌و تەبایی و دژ وەستان بەرامبەر نەخشەو هاوكێشە ستراتیژەكانی دەسەڵات. ئاشكرایە لەم ساڵانەی دوایدا بەجۆرێك تەماشای (پارە) كراوە وەك ئەوەی داینەمۆی بەشی زۆری جوڵە و رووداوە گەورەكانی دونیا بووبێت، هەڵبەت لەو دیدەوە كە پارە خۆی بریتیە لە هێز، بەشی زۆری كێشە و جموجوڵە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان بەودا خۆیانهەڵواسیوە، تا ئەو ئاستەی دەسەڵاتی پارە وەك سێبەری راستەقینەی دەسەڵاتەكانی دی بیندراوەتەوە بە دەسەڵاتی سیاسیشەوە، واتە لە پشتی هەر دەسەڵاتێكەوە گەر بە فعلی مومارەسەی بونی خۆی بكات، ئەوا هێزی پارە وەك توخمی سەرەكی و راستەقینە ئامادەگی هەبوە، راستیەكەی هاوكێشەكە بە جۆرێكە كە دەسەڵاتدار و پارەدار لە دەیان خاڵ و پنتی جیاوازەوە پێكەوە تۆرێكی ئاڵۆز و گرێدراو كۆیاندەكاتەوە، هەروەك پێكەوە هاوپەیمانن لە ئیدارەدانی ستراتیژی كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگا. دۆخەكە بەجۆرێكە پارەدار ملزەمە پێیەكی ئاوێتەی سیاسەت بێت، بەئامانجی داخڵبوون بۆ نێو پنتە جیاوازەكانی دەسەڵات، نهێنی پشتی ئەم هاوكێشەیەش ئەو ماشێنە زەبەلاحەی حزبە كە رۆڵی سەرەكی دەبینێت لە پرۆسەی جموجوڵە ئابوری‌و بازرگانی و داگیركردنی سەرچاوەكانی داهات، حزب كایە ئابوریەكان دەگۆرێت بۆ كایەی وەبەرهێنانی دەسەڵات، چونكە دەسەڵاتی حزب لە یەككاتدا دەتوانێت دەوڵەمەند و دەسەڵاتدار دروستبكات، بە پێچەوانەیشەوە كەسانی ئیفلاس و زەلیل بخوڵقێنێت.
لە دونیای سیاسی ئێمەدا، بە تایبەت دوای راپەرین، پەیوەندی نێوان پارە و دەسەڵات، بە بەراورد بەهەر شوێنێكی تری دونیا، جێگەیەك نیە هێندەی ئێرە ئەم ئەزموونەی تێدا شرۆڤە كرابێت، بۆ روانین لە پەیوەندی نێوان دەسەڵات‌و پارە، یاخود هێز و پارە، لانی كەم لە دیدی ئێمەوە كە لاوێتیمان لەگەڵ سەرپێكەوتنی ئەزمونی دەسەڵاتدارێتی كوردی بەرێكردوە، ئێمە كە شاهید و بینەر و بیستەری هەنگاو بە هەنگاوی ئەو چیرۆكانەین كە سەرگوزشتەی هاوپەیمانی نێوان دەسەڵات و هەڵتقۆقینی دەوڵەمەندەكان دەگێرنەوە، باسوخواسی پارەدار و سیاسیەكان، كورتە چیرۆكی موغامەرەی پیاوانی دەسترۆیشتوی نێو كایەی سیاسی و بازرگانی، رووداوە گەورەكانی شەری ناوخۆ لە پێناو دەستگرتن بەسەر پارەی گومرگەكاندا، حكایەتی قاچاخچیەكانی نەوت و گاز و پەیوەندی ژێربەژێر لەگەڵ داعش و سەدامیەكان، مغامەرەی قومارچیەكان، كاری لەشفرۆش و خاكفرۆش و پیاوانی سیاسی و ئاینی و ئەكادیمی لە پێناو برێك پارەدا، چیرۆكی خنكانی ئەو گەنجانەی سەری خۆیان هەڵگرت لە پێناو ژیانێكی باشتر...، هەموو ئەم حكایەتانە هەردوو توخمی پارە و سیاسیەكان كارەكتەری سەرەكی بوون تێیدا. یاریكردن و بەهەدەردانی داهات و سامانی گشتی، گەورەكردنی وەربەرهێنەرە بێ ئەزمونەكان، ئیفلاسی مقاولە بێ پشتوپەناكان، زۆر باسی تر كە ڕەگەزی پیكهێنەری ئەم چیرۆكانەش دووبارە پارە و دەسەڵاتە، ئەم رووداوانە پریەتی لە بەرزونزمی ژیانی كۆمەڵایەتی‌و سیاسی و ئەخلاقی ئینسانی كوردی، پریەتی لە بەریەككەوتنی نێوان نادادپەروەری و ماف، لێوانلێوە لە ململانێی ئێسقان شكاندن و سرینەوەی بەرامبەر لە پێناو پەیداكردنی پارەی زیاتر، پریەتی لە شكاندنی كەرامەتی ئینسان و چیرۆكی دڵتەزێن، كە تێدا پارە و كارەكتەرە سیاسیەكان دوو توخم‌و دوو جەمسەری بەهێزی ناكۆكیەكانی نێو كۆمەڵگای كوردین. هەر ئەم دوو توخمە لە فەزای گشتیدا جوڵەی سیاسی و بەشداری سیاسی راستەقینەی ئیفلیجكراوە، بە جۆرێك سیاسەت بوەتە قومارخانەیەك بۆ ساختەچیەكانی نێو دەسەڵات و جموجوڵە ئابوریەكان.
وەك ئاماژەمانپێدا ئەو چیرۆكانە پریەتی لە ناشرینی و نادادی و بێویژدانی كەسانی سیاسی و بازرگان و دەسەڵاتدار و پارەدارانی ئەم شوێنە بچوكە لە دونیا، كە تێدا ئینسان سەری دەسورمێ چۆن كەسانێك لە پێناو سەفتەكردنی ملیارێك دۆلار لەسەر ملیارێكی دی ئامادەیان تێدایە هەزاران هەزار خێزان بێ بژێوی‌و زەلیل بكات، لەولایشەوە پرۆسەی سیاسی چۆن زەمینەخۆشدەكات بۆ پرسی دەوڵەمەندبون و هەژاربوونی ئەندامانی كۆمەڵگا.
زۆر كەس بەدەستهێنانی ئایندەیەكی گەش رووناك بە پارەوە گرێدەدات، خەونێكی خۆش و قوڵ كە پربێت لە بەختەوەری مرۆڤەكان، لە پارەدا تەرجەمە دەكرێت، وەك ئەوەی پارە تاكە سەرچاوەی بەختەوەری بێت، یاخود وەزیفەی پارە تەنها دروستكردنی بەختەوەری بێت، ئەم دیدە بۆ پارە هاورایە لەگەڵ ئەو پەندە فەرەنسیەی دەڵێت (كەسێكی بێ پارە، وەك گورگێكی بێ دان وایە)، بێگومان بەشی هەرە زۆری جوڵە كۆمەڵایەتیەكان، جموجوڵە بازرگانی و سیاسیەكان، گەشەسەندنی داهێنانە تەكنلۆژیەكان، كاریگەری هێزە سەربازیەكان..یان لە پێناو بەدەستهێنانی زیاتری (پارە)یە، یاخود (هێزێك) لە پشت ئەو جوڵانەوەیە بە چەشنی جیاواز بۆ دەستكەوتنی پارەی زیاتر، كە ئامانج تەنها لە پارە نییە وەك پارەی زیاتر، بەڵكو لەو هێزەدایە كە پارە بە دەسەڵاتداری دەبەخشێ، تا ئەو ئاستەی دەشێت بەشێك لە جموجوڵ و چالاكیە مرۆیی و سیاسیەكان پەكیان بكەوێت لە كاتی وشككردنی سەرچاوەی داهاتیان، هەڵبەت لە رێگەی كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی دارایی گەلێك شتی دی كۆنترۆڵ دەكرێت، كە شوێنی ئەوەنییە لێرەدا ئاماژەی پێبدەین.
نهێنی هێزی پارە لەو ماتەوزەیەدایە كە دەیبەخشێتە هێزە سیاسیەكان، ئامانج لەو بەخشینە پرۆسەیەكی ستراتیژیە بە ئاراستەی دژە گۆڕانكاری، ئەرگومێنتی هێزی دەسەڵاتدار لە بەكارهێنانی هێزی پارەدا، ئەوەیە باش و خراپەكانی دونیا بەرێرەوی پارەدا گوزەردەكەن، ئەمەریكا لە رێگەی هێزە ئابوریەوە هەرەشەی گەورە لە وڵاتانی دونیا دەكات، بەڵام بە موشە بەهێزەكانی دەیرازێنێتەوە، نەوت لە رێگەی دراوەكانەوە رووی خۆی سپیدەكاتەوە، ئەو چەكە وێرانكەرانەی دونیا دەترسێنێت بەسەر پشتی پارە زۆرەكاندا دێن و دەچن. لە دونیای ئێمەشدا هەموو ئەو دەموچاوە موزەیەف‌و ناشرینانەی نێو دەسەڵاتی كوردی كە زیاد لە 28 ساڵە بەجێگیری ماونەتەوە، بە قورسایی و هێزی پارەیە خۆیان راگرتووە، تەنانەت حزبە سیاسەیەكان لەوە كەوتون منافەسەی یەكتری بكەن لە رێگەی دەنگدان و مێژووی سیاسی و پروگرامی سیاسیەوە..، ئێستا زەمەنی بەكارهێنانی چەكی پارەیە، زەمەنی بەكارهێنان هێنانەپێشەوەی ئەو سەرمایەدارە هەڵتۆقیوانەیە كەلە فابریكەی حزبەوە دروستكراون بۆ لێدانی دەنگی ناڕازی و ئەتككردنی پرۆسەی سیاسی، پرسەكە لە بنەرەتدا بەكارهێنانی پارەیە، لایەك بۆ داگیركردنی كۆمەڵگا، لایەكی دی بۆ بێ بەهاكردنی بەشداری هاوڵاتیان لە كایەی سیاسەتدا وەك ئامرازێك بۆ گۆڕانكاری ریشەیی.