سێ سیناریۆی چارەسەر بۆ کێشەی موچە لە نێوان هەرێم و بەغداد
6/22/2025 2:35:00 PM
د.پشتیوان فەرەج
بە پێ ی توێژینەوەیەکى نێودەوڵەتی سێ سیناریۆ و ئەگەر هەیە بۆ دۆخی ئێستا بۆ ئەو قەیرانی موچەیەی کە بۆ ماوەى دە ساڵە لە نێوان هەرێم و بەغداد هەیە، بە لەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزییە سیاسییەکان و گۆڕانکاریە نێودەوڵەتی و هەرێمییایەتیەکان کە کاریگەریان لەسەر عێراق و کوردستان هەیە.
یەکەم: بە نێوەندگیری ئەمریکا هەوڵ دەدات چارەسەرێکی دەستبەجێ دەستنیشان بکات. هاوشێوەی دەستێوەردانەکانی پێشووتر لە حاڵەتە و قەیرانەکانی ڕابردوودا، ئەم سیناریۆیە پێشگریمانە دەکات کە ئەمریکا لە ڕێگەی باڵیۆزخانەکەی لە بەغدا و وەزارەتی دەرەوە لە واشنتۆن و ئەگەری هەیە لایەنە نێودەوڵەتی یان ناوچەییەکانی دیکە نێوەندگیری یەکلاییکردنەوەی کاتی لە نێوان هەولێر و بەغدا بکات. بەگوێرەی ئەو بژاردانەی کە لەلایەن ڕێکخراوە یاساییە ناوخۆییەکانەوە پێشکەش دەکرێن، وەک دادگای فیدراڵی عێراق، ئەم ئەگەرە ئەوە دەگەیەنێت کە لایەنەکان دەگەنە ڕێککەوتن لەسەر چارەسەرێکی کاتی، دیارترینیان حکومەتی فیدراڵی دەست بە پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەکاتەوە. ئەمەش لە بەرامبەر هێورکردنەوەی دۆخی کورد و دواخستنی ململانێ دەستوورییەکان تا دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتووی مانگی تشرینی دووەمی 2025. ئەمە ئەگەر هەڵبژاردن بکرێ و بەهۆی شەڕی ئێرانەوە دۆخەکە نەگۆڕێت لە عێڕاقدا.
پەیوەندی تەلەفۆنی نێوان نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستانی عێراق و مارکۆ ڕوبیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا دوای ئەوەی وەزارەتی دارایی عێراق ڕایگەیاند کە پارەدان بۆ فەرمانبەرانی هەرێم ڕاگیراوە، ئەگەری ئەم سیناریۆیە زیاد دەکات. هەروەها هێزە دەسەڵاتدارە شیعەکان لە بەغدا ئاگاداری کاتی ناسکی قەیرانەکان و مەترسی کشانەوەی کوردن لە بەغداد و حکومەتى عێڕاق بەرگەی تەحەمولکردنی کشانەوەی کورد لە بەغدا ناگرێت، بەتایبەتی لە کاتێکدا کە پێکهاتەی سوننە هەوڵدەدات پێگەی ناوچەیی خۆی بەهێز بکات بە سەرمایەگوزاریکردن لە گۆڕانکارییە بەردەوامەکانی سوریای دوای ئەسەد و ئەم دۆخەی شەڕی ئیسرایل و ئێران. بەڵام هێشتا حزبە کوردیەکان دوودڵن لە کشانەوە لەبەغداد بەهۆی بەرژەوەندی و ململانێ ی تایبەتی خۆیان. ئەگینا ئەگەر کورد یەک دەنگ بوایە و هەڕەشەی کشانەوەی لە بەغداد بکردایە بە واقیع وەک چۆن لەسەردەمی مالیکی بوو بەهۆی ئەوەی مالیکی بۆ جاری سێیەم هەڵبەژێرێتەوە و هەڵبژاردنی لەدەست دا.
دووەم: کشانەوەی سیاسی کورد لە حکومەتی فیدراڵی. پارتە کوردییەکان، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، ڕەنگە لە وەڵامی زیادبوونی فشارەکانی شەقامی کوردی لە حکومەتی سودان بکشێنەوە ئەگەر گرژییەکان بەردەوام بن و لەگەڵ بەردەوامبوونی قەیرانی مووچە بۆ زیاتر لە دە ساڵ. ئەم سیناریۆیە وەبیرهێنانەوەی کشانەوەی وەزیرانی کورد لە مانگی تەمموزی ٢٠١٤ لە حکومەتەکەی نوری مالیکی دەهێنێتەوە، کە بووە هۆی داڕمانی ئەمنی بەرفراوان و گەشەی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)، لەنێو ئەو هۆکارانەی تردا کە نەیانهێشت مالیکی خولی سێیەم بەدەستبهێنێت، ئەم جارەیان کورد دەیەوێت پشت لە سودانى بکات و ئەگەر دەستبەجێ ئەوکێشەیە چارەسەر نەکات ئەوا سودانى پشتگیری کورد لەدەست دەدات و ناتوانێ کێبرکێ ی چوارچێوەی هەماهەنگی بکات بۆ هەلبژاردن و کورد بەتایبەتی پارتی کەسێکی تر دەخەنە جێ ی سودانى.
بە سەرنجدان بە بایکۆتکردنی بەردەوامی ڕەوتی سەدری بۆ پرۆسەی سیاسی، کشانەوەی کورد لە حکومەتی عێراق ڕەنگە ببێتە هۆی قەیرانێکی سیاسی جددی لە بەغدا. ئەمەش ڕەنگە کاریگەری هەبێت لەسەر ئەوەی کە هەڵبژاردنی داهاتوو هەر کاتێک یان بە چ شێوەیەک ئەنجام بدرێت. دوو دیدگای جیاوازی لایەنە کوردییەکان سەبارەت بە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ بەغدا و سەریەککەوتنی بەرژەوەندییە حزبی و داراییەکانیان لە پایتەختدا، وا دەکات ئەم بژاردەیە بە ئەگەرێکی نەخوازراو و پڕ لە سەختی دەربکەوێت. هه ڕدوو حزب به ڕده وامن له په یوه ندی بازرگانی نزیک له گه ڵ که سایه تییه سیاسی و حکومه تە کانی به غدا. ئەگەر ئەم کێشەی موچەیە چارەسەر نەکرێت ئەوا یەکپارچەیی و تەبایی کۆمەڵایەتی نەک لە کوردستان ئەوا لە عێڕاقدا دەکەوێتە مەترسیەوە چونکە بەغداد هەرکاتێک هەرێم گرێبەستێک ئیمزا بکات ئەوا بە بڕینی موچە سزای هەرێم دەدەن و هاوذڵاتیان باجی بێ موچەیی دەدەن. جگە لەوەش، بە لەبەرچاوگرتنی مەترسییەکانی سەر یەکگرتوویی عێراق لە کاتێکدا کە کاریگەرییەکانی قەیرانی سووریا و ئێران هێشتا بە گەورەیی بەسەر عێڕاقەوە دیارە و تا دێت عێڕاق پتشویانی ناوچەیی و هەرێمایەتی لەدەست دەدات.
سێیەم: نەمانی متمانە لە نێوان حکومەتەکەی سودانی و هەولێر. هەرچەندە دەتوانرا چارەسەرێکی دارایی کاتی بکرێت، بەڵام ئەگەری ئەوە هەیە محەمەد سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق بڕوای بە هەولێر نەمێنێت یان نەمابێت، بەتایبەتی لەلایەن پارتی دیموکراتی کوردستانەوە چیتر پشتگیری هەڵبژاردنەوەی نەکرێت. ئەو حزبە ناڕازییە لە ئەدای سودانی و دوودڵی لە ڕووبەڕووبوونەوەی فشاری ئەو گروپە شیعانەی لە چوارچێوەی هەماهەنگیدا کە پشتیوانی لێدەکەن، بەتایبەتی کاتێک باس لە پرسی کورد دەکرێت لە بەغداد. زانیاریەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان ئێستا سودانی بە "کەسێکی نەخوازراو" دەزانێت و لە ئێستاوە دەستیکردووە بە گەڕان بەدوای جێنشین یان کەسێکی بەدیل بۆ سودانى بۆ سەرکردایەتیکردنی حکومەتی داهاتوو (دوای هەڵبژاردن) و پارتی پشتگیری لەم سیناریۆیە دەکەن.
بەم مانایە سەردانەکەی ئەسعەد عیدانی پارێزگاری بەسرە بۆ هەولێر و ئەو پێشوازییە دۆستانەیەی کە لەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لێی کرا، ئاماژە سیاسییەکانن کە ئاماژەن بۆ خواستێکی نوێ بۆ پشتیوانیکردن لە کاندیدێکی جیاواز کە کورد یان پارتی و یەکێتی متمانەی پێبکات. ئەگەر قەیرانی ئێستا خراپتر بێت یان دەرەنجامە سیاسییەکانی بەردەوام بێت، ئەمە دەبێتە هۆی لاوازبوونی پێگەی سودانی لە داهاتوودا.
ململانێی توندی دەستووری و سیاسی نێوان حکومەتی فیدراڵی و هەرێمی کوردستانی عێراق لەسەر بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان، و پێشتریش لەسەر پێناسەکانی سیستەمی فیدراڵی لە عێراقدا، لە قەیرانی دەوروبەری واژۆکردنی گرێبەستە نوێیەکانی کەرتی غاز لەگەڵ دوو کۆمپانیای ئەمریکی لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دەردەکەوێت. هەموو ڕێککەوتنێکی پێشوو لە کاتی قەیرانی یەکەمدا شکاو بوو و لەیەکتر کەوت، چونکە یاسایەکی فیدراڵی گشتگیر سەبارەت بە نەوت و گاز نەبوو و دروستکردنی مادەکانی دەستوور ڕێگەی بە هەر لایەنێک دا کە پەیڕەوی لە لێکدانەوەی خۆی بکات.
ئەنجام
ئەو شێوازەی حکومەتی بەغدا وەڵامی گرێبەستە نوێیەکانی هەرێمی داوەتەوە، بەتایبەتی بڕینی مووچەی فەرمانبەران لە هەرێمی کوردستان، ئەوە دەردەخات کە دەوڵەتی عێڕاق چۆن سەرچاوە ئابوورییەکانی بۆ بەرەوپێشبردنی زیاتری ئامانجە سیاسییەکانی بەکاردەهێنێت. لەبەرامبەردا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەیەوێت پێگەی دانوستانکاری خۆی بەهێزتر دەکات و ئەویش بە شەرعیەتدان بە کردارەکانی بە کەڵک وەرگرتن لە پەیووەندیەکانی لە گەڵ ئەمریکا و ڕۆڵی نێودەوڵەتی.
سەرەڕای ئەوەش، ئیرادەی واشنتۆن بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی بەبێ ئەوەی بەشداری ململانێی ڕاستەوخۆ لەگەڵ بەغدا بکات، لە پشتگیریکردنی کۆمپانیاکانی لە ئەمریکا و پەرەپێدانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییە ڕەنگدەداتەوە. بەو پێیەی چوارچێوەیەکی سیاسی تەواو نییە بۆ چارەسەرکردنی هۆکارە ڕیشەییەکانی پرسی عێراق، پرسیاری ئەوەی کە ئایا ئەم دەستێوەردانە بەردەوام دەبێت لە جێبەجێکردندا دەمێنێتەوە.
ڕاگرتنی مووچەی فەرمانبەران لە هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی بەغداوە وەک تاکتیکی فشاری سیاسی بەکاردەهێنرێت، بەڵام لە کۆتاییدا خەریکە کەلێنی نێوان کوردستان و دەوڵەتی عێراق فراوانتر دەکات و متمانەی نێوان پێکهاتەکانى عێڕاق بخاتە مەترسییەوە. سەرەڕای ئەوەش، تا ئێستا هەردوو پارتی دەسەڵاتداری کوردستان و بەناو ئۆپۆزیسۆنەکان و ئەندام پەرلەمانەکانیان نەیانتوانیوە کارێکی ستراتیژی چارەنوسساز بکەن بۆ ئەوەی قوت و موچەی موچەخۆران بەدوور بێ لە ململانێ ی سیاسی. پارتە کوردیەکان لە چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ حکومەتى بەغداد سەرکەوتوو نەبوون. لە ساڵی ٢٠٠٥ کە حکومەتى عێڕاق دروستکرایەوە کورد لە بەغداد لە ئەوپةری بەهێزی و متمانەدا بوو ئێستا لە دوای ٢٠ ساڵ لە بەشداری کردن لە حکومەت لە بەغداد لاوازن و متمانەیان نەماوە و بەغداد وەک دوژمن سەیریان دەکات.
ئەگەر ئەمریکا دەستێوەردان نەکات و هەرچی زووە لە رێگەی سەفارەتەکەیەوە هەولی دۆزینەوەی چارەسەر نەدات ئەوا بە ئەگەری زۆرەوە سودانی لادەبرێت و کەسێکی دیکە دەخرێتە شوێنی بۆ هەڵبژاردن و حکومەتىی داهاتوو و بە تایبەتی ئەگەر هەوڵەکانی ئێستای نێوەندگیری شکست بهێنن یان قەیرانەکانی نێوان هەولێر و بەغدا خراپتر بن، ئەمە ڕەنگە دەرگا بۆ هەوڵەکانی داهاتوو بکاتەوە بۆ گۆڕینی کاندیدێک کە زیاتر لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستاندا بگونجێت. لە ئێستادا سودانى لەوانەیە ئەو هەستەی کردبێ کە پاڵپشتی و متمانەى کوردی لە دەست داوە بۆیە ئەو کێشەیە چارەسەرناکات.