گۆرانکاری لەنەخشەى لە رۆژهەڵاتی ناوەراست لە نێوان وەهم و راستیدا
6/19/2025 7:49:00 PM
ئاریان رەئوف
لە دوای روخانی رژێمەکەى بەشار ئەسەدەوە لە کۆتاییەکانی
ساڵی ٢٠٢٤ و دواتریش لە دوای هێرشەکانی ئیسرائیل وئێران بۆ سەریەکتری، پرسی
(دارشتنەوەى نەخشەى رۆژهەڵاتی ناوەراست) جۆرێک ئومێدی لە لای روشنبیران وئەکادیمست
وشرۆڤەکاران و بەشێک لە سیاسەتمەدارانی کورد دروست کردوە، ئەم ئومێدەش پەریوەتەوە
بۆ ئاستە گشتیەکە، بە جۆرێک لەو گۆرانکاریانەی رۆژهەڵاتی ناوەراست دەروانرێت کە
دەرفەتێکی حەتمی بۆ دروستبونی دەوڵەتی کوردستان دروست دەکات، کە بەداخەوە ئەڵێم ئەم تێگەیشتنە وەهمێکە وامان لێدەکات
سەرنجمان لە سەر ئاڵەنگاریەکان نەمێنێت تەنها دەرفەتە وەهمیەکان باڵا بکەین. لەبەر گرنگی پرسەکە لەم باسەدا هەوڵ ئەدەین بە
کورتی تیشک بخەینە سەر ئەو رەهەندە گرنگانەى پەیوەستە بە (دارشتنەوەى نەخشەى
رۆژهەڵاتی ناوەراست). و بپرسین ئایا ئایا دارشتنەوەى نەخشەى سیاسی رۆژهەڵاتی
ناوەراست دەستکاری کردنی سنوری جوگرافیایی دەوڵەتەکانی ناوچەکەکە لەخۆ دەگۆێت یان
تەنها گۆرینی هاوسەنگی و گۆرانکاریە لە سیستەمی سیاسی بەشێک لە وڵاتەکانی ناوچەکە؟
"گۆڕانکاری لە نەخشەی سیاسی رۆژهەڵاتی ناوەراست " لەم
قۆناغەدا بە واتای ئەوە نایەت کە سنووری فەرمیی دەوڵەتەکان (وەک عێراق، سوریا، ئێران،
تورکیا) بسڕدرێنەوە و نەخشەیەکی سەرلەنوێ وەک ئەوەی لە ڕێککەوتننامەی سایکس-پیکۆدا
کێشرا، دابڕێژرێتەوە.بەڵکو دارشتنەوەى نەخشەى رۆژهەڵاتی ناوەراست ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری لە هاوسەنگیی
هێز، ئەمەش دەرئەنجامی لاواز بونی نفوزی زلهێزێکی هەرێمی وەک ئێران هاتوەتەبون .
واتە نیەتێک نیە بۆ دابەشکردنەوەى سەرلەنۆی ئەم وڵاتانە، هەر لەم بارەیەوە نێردەیەی
سەرۆکی ئەمریکا بۆ سوریا تۆم باراک لە تویتێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی (ئێکس) لە رێکەوتی ٢٥/٥/٢٠٢٥
ئاماژەی روونی بەم پرسەدا و ڕایگەیاند )سەدەیەک لەمەوبەر ڕۆژئاوا نەخشە و سنوورێکی دەستکردی بەسەر ناوچەکە سەپاند،
ڕێککەوتننامه‌ی سایکس – پیکۆ، سووریا و تەواوی ناوچەکەی دابەش کرد بۆ قازانجی
ئیمپراتۆرییەت نەک بۆ ئاشتی، ئەوە هەڵەیەک بوو نەوە دوای نەوە باجەکەیان دا، ئەمه‌ریکا
هەرگیز ئەو هەڵەیە دووبارە ناکاتەوە). هەروەها تۆم باراك لەبەێکی تری تویتەکەیدا ئاماژەی بەوەش كردووه،( سەردەمی دەستوەردانی
ڕۆژئاوا کۆتایی هات، داهاتوو بۆ چارەکردنی کێشەکانی ناوچەکە و هاوبەشی و
دیپلۆماتییەتە لەسەر بنەمای ڕێز). ئەگەرچی لەلایەن هەندێک
ناوەندەوە خوێندنەوەى پێچەوانەى بۆکرابوو بەوەى نەخشەى سایکس پیکۆ هەڵدەوەشێنرێتەوە ،
بەڵام بە پێچەوانەکەیەوە جەخت لەوە دەکاتەوە ئەو هەڵەیە دوبارە ناکەنەوە.
کەواتە (دارشتنەوەى نەخشەى رۆژهەڵاتی ناوەراست) لە کردەوەدا چی دەگەیەنێت؟
یەکەم/ گۆڕانکاری لە نەخشەی نفوز و هاوپەیمانێتییەکان
ئەمە
گرنگترین گۆڕانکارییە. "نەخشە" لێرەدا تەنها خاک نییە، بەڵکو نەخشەی
هێزە. کە لە خوارەوە ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری لە هاوسەنگیی هێز لە چەند خاڵێکدا
دەخەینە روو:
١-پاشەکشەی
پرۆژەی نفوزی ئێرانی: نەخشەی نفوزی ئێران لە پایتەختەکانی (بەیروت و بەغداد و
صەنعا و دیمەشق )ڕێگەی (حیزبوڵڵا لە لوبنان و لە سوریا، حوسییەکان لە یەمەن، و
گروپە میلیشیایەکان لە عێراق ) ئیدارە دەدران بەشێوەیەک لاواز دەبێت کە رێگە خۆش
دەکات بۆ چالاکبونی نفوزی وڵاتانی خەلیج و ئیسرائیل. ئێستا بە ڕوونی دەبینرێت کە
چۆن ئەم بەرەیە دەتوانێت لە چوارچێوەیەکی جوگرافیی فراواندا (لە دەریای سوورەوە تا
دەریای ناوەڕاست) فشار دروست بکات. لە ئەگەرى
گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی لە ئێران ئەم بەرەیە دەبێتە زلهێزی هەرێمی.
٢-
ئاسایکردنەوەى پەیوەندیەکان لەگەڵ ئیسرائیل: نەخشەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان (ڕێککەوتننامەکانی
ئەبراهام) کە ئیسرائیلی خستۆتە ناو
هاوپەیمانێتییەکی گەورەی هەرێمییەوە، بەشێوەیەکی فراوان دەچێتە پێشەوە و فراوانتر
ئەبێت، ئەمەش ئامانجی سەرەکی ئیسرائیلە لە دوای هێرشەکەى ٧ ئۆکتۆبەرى ٢٠٢٣.
٣-پاشەکشەی
پرۆژەی نفوزی تورکیا: گۆرانکاریە نوێیەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست کاریگەرى گەورە
لەسەر نفوزی تورکیا دروست دەکات لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست، هەرە لە ئێستەشەوە
کاریگەریەکان بەرونی بەدەرکەوتون ، لە
ئێستا تورکیا ئەوەندەى بە کێشە ناوخۆیەکانیەوە سەرقاڵە ئەوەنەدە بەجوڵەى دەرەوەی
سەرقاڵ نیە یان بەمانایەکی تر دەرفەتی جوڵەکانی لە دەرەوە سنورداربون.
٤-پاشەکشەى
نفوزی روسیا: لە دوای بەهاری عەرەبیەوە نفوزی روسیا لە ناوچەکەدا بەرەو فراوانبون
رۆشت، بەڵام لەدوای کەوتنی بەشار ئەسەد بەرژەوەندیەکانی روسیا زەبرێکی گەورەى
بەرکەوت، هەر گۆرانکاریەکی نوێش لە ئێران ئەوەندەى تر نفوزی روسیا لە ناوچەکە لاوازتر
ئەکات .
دووەم / گۆڕانکاری لەناو سنووری دەوڵەتەکاندا (چەسپاندنی
دابەشبونە دیفاکتۆیەکان ): وەک رونە لە دوای ١٩٩١ هەرێمی کوردستان جۆرێک
لەسەربەخۆی هەیە لە چوارچێوەى عێراقدا کە لە دەستورى ساڵی ٢٠٠٥ ئەم سەربەخۆیە چوارچێوەیەکی یاسایی پێبەخشرا، لەدوای
سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی لە سوریا (پرۆژەی خۆبەرێوەبەرى رۆژئاڤا) بوەتە
دیفالکتۆیەکی لە سوریا، لە هەر گۆرانکاریەکیش لە ئێران کوردستانی رۆژهەڵات لە
ئەگەرى ئەوەدا ببێتە پرۆژەیەکی هاوتایی هەرێمی کوردستان و رۆژئاڤا، لە تورکیاش ئەو
پرۆژەیە وابەستەیە بە سەرکەوتن یان شکستی پرۆسەی ئاشتی . کەواتە گۆڕانکارییەکە"
لێرەدا دەکرێت بریتی بێت لە چەسپاندنی ئەم دابەشبوونە دیفاکتۆیە، نەک دروستکردنی
دەوڵەتی نوێ.
کەواتە کاتێک هەر لایەنێکی خاوەن نفوز باس لە "گۆڕینی نەخشەی
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست" دەکات، مەبەستی سەرەکیی دابەشکردنەوەی دەوڵەتان نییە،
چونکە ئەمە زۆر قورس و مەحاڵە. بەڵکو مەبەستیان بریتییە
لە:
١-تێکدانی
هاوسەنگیی هێزی ڕکابەرەکانیان (وەک ئێران و بەرەی موقاوەمە).
٢-دروستکردنی
هاوپەیمانێتیی نوێ و یان فراوانکردنی هاوپەیمانیەتەکان و گۆڕینی نەخشەی دۆست و
دوژمن.
٣-لاوازکردنی
دەسەڵاتی سەنتەرگەرایی لە وڵاتە فرە پێکهاتەکان.
لە کۆتایدا دەتوانین بڵێن
گۆرانکاریەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست گۆرانکاریە لە نەخشەى هێز نەک دابەشکردنەوەى
سەرلەنوێی جوگرافیا واتە سنوورەکانی سەر
نەخشە وەک خۆیان دەمێننەوە، بەڵام ئەوەی گۆرانی بەسەردا دێـت بریتین لە گۆران و
دارشتنەوە لەڕووی کۆنترۆڵی سەربازی ، و نفوزی سیاسیی و هاوپەیمانیەتی، وسەنتەرگەرایی
دەوڵەتە فرە پێکهاتەکان، کە گۆڕانکاریی بنەڕەتیان بەسەردا دێت. ئەمەیە کرۆکی
گۆڕانکاریە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ئێستادا.