شیــــعر و ئاڵــــــــۆزیی
02:00 - 03/12/2019
حسێن لەتیف
ئالۆزیی شیعر، دەربڕینێكە زیاتر ئەو كەسانە بەكاری دەهێنن تێگەیشتنیان بۆ شیعر لە رابردوودایە نەك لە ئێستادا، ئەوانە خوێنەرانێكن ناتوانن چێژ لە شیعری نوێ وەربگرن “شیعری نوێ” مەبەستمان دەرچوونە لە باو. هەموو دەرچوونێك لە باو هەوڵێكی نوێگەرانییە، چونكە هەوڵە بۆ جێهێشتنی دونیایەك و رووكردن لە دونیایەكی تر. خوێنەرانێك لە پەنای دەربڕینێكی وەك شیعری ئاڵۆز دا، شكستی خۆیان لە تێگەیشتن لە شیعر دەشارنەوە. شیعر سادە نییە، دەشێت شیعر روون بێت بەڵام روونی بەرە و سادەبوونەوەی نەبات، بەرەو قووڵی وێنە و مانایی ببات. پێویستە تەمومژ تێكەڵ بە ئاڵاۆزی نەكرێت.
ئەگەر “رۆلان بارت” لە باسی شێوازدا ئاماژەی بۆ ئەوەكردبێت كە شێواز خودی نووسەرە، ئەوا لە باسی ئالۆزیی شیعردا، دەكرێت بڵێین ئالۆزیی خودی شاعیرە. شیعر نمایشكردنی خودی شاعیرە، بەڵام تەمومژ، پەنابردنی شاعیرانە بۆ خۆ رزگاركردن لە سانسۆرە كۆمەڵایەتی و ئایینییەكانی ناو كۆمەڵگە.
شاعیری راستەقینە، شاعیریی ئاڵۆزییەكانە، نەك تەمومژ. شیعر هەموو رۆژگارێك دەبێت ئاڵۆز بێت، ئاڵۆزیی شیعر پەیوەندیی بە پەیوەندییە زمانییەكانی ناو دەقەوە هەیە، بەڵام تەمومژ هەڵبژاردنێكی ناچاریانەی شاعیرەكانە. ئاڵۆزیی شیعر لەوەدایە شاعیر بەردەوام دەستكاری پەیوەندیی نێوان وشەكان و شتەكان دەكات، خەریكی گۆڕینی پەیوەندیی نێوان وشەكانە لەگەڵ یەكتر و لەگەڵ مرۆڤ، هەر لەبەر ئەمەشە شیعر پڕۆسەی بەڕێوەبردنی شۆڕشێكی بەردەوامە لە زماندا. رەنگە ئەم تێڕوانینە كەمێك پێویستی بە سادەكردنەوە نا، بەڵكو بە تەنككردنەوە هەبێت. گۆڕینی پەیوەندییەكانی ناو زمان لە دەقدا، پەیوەندیی زمان لەگەڵ مرۆڤدا لەسەر تێڕوانینی شاعیر وەستاوە. هەتا تێڕوانینی شاعیر تازە بێت بۆ پەیوەندییەكان، پەیوەندییە باوەكان زیاتر پاشەكشە دەكەن. شاعیرە نامەئلوفەكان لە رۆژگاری خۆیاندا غەریبن و وەك پێویست ناخوێنرێەوە، چونكە خوێنەرانێكی زۆر لە روودانی گۆڕانكارییەكانی ناو دەق تێناگەن. بۆ تێگەیشتن لە شیعر، پێویستە دیدگایەكی شاعیرانەمان هەبێت، یان وەك ئەدۆنیس دەڵێت: (پێویستە شاعیر بین بۆ ئەوەی لە شیعر تێبگەین) چونكە هەموو دەقێك ژیانی تایبەتیی خۆیی هەیە، زمان لە هەر دەقێكدا جیاوازە لە دەقێكی تر، جیاوازی ژیانی زمان لە دەقدا، دەق دەباتە ئاستی شیعرەوە. خوێنەرێك بەم دیدگایەوە سەیری شیعر نەكات، مەحاڵە بەهرە و چێژ لە شیعر وەربگرێت، تێنەگەیشتنەكەی دەداتەوە پاڵ ئاڵۆزیی شیعر.
تەمومژ لە شیعردا، تەواو پێچەوانەی ئاڵۆزییە، بەڵكو دەركەوتەی كولتوورە چەپێنەرەكانە، كۆمەڵگەی كوردییش سیخناخە لە چەپاندن. لە عێراقی سەردەمی بەعسدا، شیعرەكان لە بری باسكردن لە ئاشتی، ئاماژەیان بۆ كۆتر دەكرد، لە بری باسی شۆڕش، باسی ئەسپ و ئاژەڵی بەهێزیان دەكرد. دەشێت لە حاڵەتی یەكەمدا كە شیعر ئاڵۆزییە و لە دووەمدا كە تەمومژە، پڕۆسەی تەئویل كارا بێت، بەڵام لە یەكەمیان بە قازانجی دەق و لە دووەمیاندا بە زیانی دەق تەواو دەبێت، چونكە لە یەكەمیاندا زمان ئامانجە و لە دووەمیاندا زمان رۆڵێكی لاوەكی دەبینێتـ، زیاتر ئامڕازە.
شاعیرێك لە رابردوودا ئاڵۆز بووە و لە ئێستادا نا، ئەمە پەیوەندی بە سووربوونی شاعیرەوە هەیە لەسەر یەك شێوە كاركردن لە زماندا، خوێنەری لەگەڵ خۆ راهێناوە، تا ئەو رادەی زمانەكەی گشتر بووەتەوە، خوێنەر دەتوانێت قسەی پێ بكات، واتە ئەوەی لە تێكستدا “وتن”ە، بۆ شاعیر بە دەربڕینی سۆسێر، دووبارە گەڕاوەتەوە بۆ ناو زمان كە، موڵكی هەموو تاكێكە، شیعر وتنە، وتنی جیاواز، هەموومان بە یەك زمان قسە بكەین، بەڵام هەموومان وەك یەك نادوێین، شیعر پەڕینەوەیە لە قۆناغی زمانەوە بۆ وتن. هێندەی جیاوازیی شاعیرەكان جیاوازیی لە وتندا هەیە، ئەو جیاوازیانەیە وا دەكات خوێنەر دەقێكی لا سادە بێت و دەقێكی لا ئاڵۆز بێت.
نموونەیەك لە جیاوازی زمان، محەمەد عومەر عوسمان دەڵێت: (بە پلەی پەیژەی بروسكەیەكا سەركەوم بە گڕ دڵ بشۆمەوە) لە بەكاربردنی رۆژانەدا، لە بینیندا هەمیشە هەورەبروسكە لە بەرزی و ئاسمانەوە هاتۆتە خوارەوە، مرۆڤ و درەختی سووتاندووە، بەڵام باران و ئاو كوژاندویەتیەوە، لێرەدا پەیوەندییەكە تەواو پێچەوانەیە، بروسكە بۆ سەركەوتنە، گڕ بۆ پاككردنەوەیە، نەك بۆ سووتان. محەمەد عومەر پەیوەندییەكانی وشەی لەگەڵ خۆ گۆڕیوە، هەر بۆیە دەشێت كەسێك بێت و بانگەشەی ئەوە بكات ئەمە شیعرێكی ئاڵۆزە و لێی تێناگات! چونكە مەعریفەی ئەو لە زماندا بەشی تێگەیشتن لە دێڕێكی وەها ناكات. هەر لەبەر ئەو دەرچوونە لە زمان و مانا باوەكان و بەكاربردن و وێنا رۆژانەییەكانی ئەو وشانە، دێڕی وەها ئاڵۆز هەتاهەتایە بە نوێ و تازەیی دەمێنێتەوە.
*بۆ تێگەیشتن لە شیعر، خوێنەر دەتوانێت بگەڕیتەوە بۆ سەر كتێبی الحوارات الكاملە.نووسینی ئەدۆنیس.