پارتی سیاسی و هەڵبژاردن: فرسەخێک بۆ پێشەوە
11/13/2025 8:47:00 PM
لاوک سەلاح
ساڵی ٢٠٢٢، فەسلێکی تەواومان لە کتێبی "دامەزراوە و ریفۆم" بۆ
پرسی هەڵبژاردن لە عێراقدا تەرخان کرد، باسمان لەوە راستییە کرد کە دوو جۆر لە ریفۆرمی
سیاسی لە عێراقدا، بە شێویەکی گشتی، پێویستە، یەکەمیان ریفۆرمی سەرتاپای سیستمی
سیاسی کە سیستمی هەڵبژاردن بەشێکە لەو سیستمە سیاسییە، دووەمیان ریفۆمی پەیکەر و
بونیاد و ناوەرۆک و ستراتیژیەت و خیتابی سیاسی پارتی سیاسی.
ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەمان جۆر لە ریفۆرم پێوستە، لەبەر ئەوەی کایە و پێگە
و پەیکەر و نوێنەرەکانی پارتە سیاسییەکان بەشێوەیەکی گشتی هەمان سیاسەتە کۆنەکە
پەیرەو دەکەن، هەروەها باسمان کرد کە راستە بونیادی پارتی سیاسی وەک بلۆکی سیاسی؛
واتە شیعە و سوننە و کورد تا ماوەیەکی زۆر و سەردەمێکی زۆرتر دەستکاری ناکرێت
بەڵام خۆ دەکرێت لە نێو پارتی سیاسیدا جۆرێک لە مەتبەخی فیکری سیاسی هەبێت بۆ
ئەوەی پێداچوونەوە بە پارتەکە و خیتاب و ئادا و میدیاکەیدا بکات. هەروەها باسمان
لەوە کرد کە ژمارەیەکی زۆر کەم لە پارتی سیاسی رێز لە فیکری خوێنەرە سیاسییەکانی
خۆی دەگرێت، نە خۆی، پارتەکە سیاسییەکە پێشبینی سیاسی هەیە، نە پێشنیار و
راسپاردەکانی خوێنەرە سیاسییەکانی خۆشی بە هەند وەردەگرێت.
هەر ئەو کات، چارەسەرێکی سیاسیمان خستە بەردەم خوێنەر کە ئەو پارتەی
ئیرادەی چارەسەری سیاسی هەیە دەتوانێت سوود لە دوو کۆڵەکە وەرگرێت ئەویش دروشمە
سیاسییەکانی تشرینییەکانە کە وەڵامدانەوەیەکی ناوخۆیە بۆ ئەو گرفت و ئالەنگەری و
پەتایانەی کە لە وڵاتەکدا هەن، بۆ زانیاری خوێنەر، زۆربەی بەشداربووانی نارەزایی
تشرینییەکان لە تایەفەی شیعە بوون، کۆڵەکەکەی دیکە؛ پێوەرەکانی نەتەوەیەکگرتوەکانە
کە ئەویش وەڵامدانەوەی داواکاریییە نێودەوڵەتییەکانە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێک کە
پابەندە بە بنەما سەرەکییەکانی دیموکراسی لە سەرتاسەری جیهاندا؟ لە خوێنەر دەپرسم
ئایا، کەس هەستی کردوە ئەو دوو کۆڵەکەیە لەلایەن پارتە سیاسییە عێراقییەکانەوە پیادە
کراوە، کەس بەرنامەی سیاسی پارتە سیاسییەکانی بینیوە کە بە جۆرێک لە جۆرەکان
سوودیان لەو راسپاردە سیاسیانە وەرگرتبێت و کردبێتیانە بەشێک لە بەرنامەی سیاسی؟
لە راستیدا هەر لە سەرەتاوە، وردە وردە، هەستمان بەوەکرد کە لەم
هەڵبژاردنەدا، زۆرێک لە پارتە سیاسییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە بەراورد
لەگەڵ هەموو هەڵبژاردنەکانی رابردوو، توندتر و ئێسقان شکێنتر قسە دەکەن و پەلاماری
یەکتر دەدەن، ئەوەی مایەی سەرنجە پەلاماردانە سیاسییەکان لە نێو بلۆکە
سیاسییەکاندا بوو، نەوەک بەرامبەر بە یەکتر. هەر کارێکی لەم جۆرە دەبێتە لاواز کردنی
نوێنەرایەتی سیاسی و یاسایی ئەو بلۆکانە لە نێو خۆیاندا. پەلاماردانی مێژووی
یەکتر، بەبێ گەڕانەوە بۆ رەوت و دۆخ و
سەردەمی ئەوسای ململانێ سیاسییەکان ئێستای ناشرین کرد. پەلاماردانە سیاسییەکان،
تێکەڵ کردنی هەڵەکانی رابردوو بوو بە گفتەکانی ئێستا و پەیمانی خوڵقاندنی
دونیایەکی دیکە، بەداخەوە کە ئەو دونیایە بەو جۆرە نابێت، لەبەر ئەوەی ئەو هەوڵە
دەرژێتە پرۆسەی سڕینەوەی ئێستا و بە قوربانیکردنی ئاییندە و ئەو نەوانەی کە بایەخ
بەو مێژووە نادەن.
پارتە سیاسییەکانی عێراق، بە روونی و بە ئاشکرا دەڵێن ژمارەی دەنگ، تەنها
پێوەر نییە بۆ پێکهێنانی حکومەت، ئەمە قسەیەکی ئاشکرایە کە نوخبەی سیاسی عێراقی لە
وتنی شەرم ناکات، ئەم قسەیە سەلمێنەری ئەو راستییە کە تا چەند نوخبەی سیاسی عێراقی
رێز لە ئیرادەی میللەتی خۆی دەگرێت. دواجار ئەم پرۆسەیە وەک هەموو پرۆسەکانی دیکە
داینامیکی بڕیار لە شوێنێکی دیکەیە و ئەو هەڵەیە دووبارە دەکەنەوە و دەیکەنەوە
عورفێک کە دەنگدان نمایشێکی ئاساییە بۆ رازیکردنی هەندێ لایەنی نێودەوڵەتی بۆ
ئەوەی قەرزی بانکی نێودەوڵەتی پێوەربگرن! دیسانەوە، ئەم جۆرە میکانیزمە هەمان تێگەیشتنە
باوەی نوخبە بۆ کۆمەڵگە دووبارە دەکاتەوە کە کۆمەڵگە دەبێت لەسەرەوە وەک فەرمان و ئەمرکردن
ئیدارە بکرێت. تا ئەو سەردەمەی کە دێت، نوخبە پێشنیارەکانی دەنگدەر وەک بەشێک لە مانفێستی
و بەرنامەی سەرەکی حساب دەکات، گۆڕانکاری راستەقینە نایەتە دی.
بۆ کەسانی وەک بەندە، چەند ئەنجامەکانی هەڵبژاردنەکە گرنگە، دوو ئەوەندە
ئادا و بەرنامەی سیاسی و خیتابی سیاسی و پاشخانی کاندیدەکان گرنگە، بۆ نموونە
نەزانینی زمانی عەرەبی بە پاساوی ئەوەی کە دەبێت ئەندام پەرلەمانی کوردستان لە
پەرلەمانی بەغدا بە کوردی قسە بکات، پینەکردنی بێ توانایی مرۆییە، لە پاڵ نەبوونی
پلانی پێشتر بۆ بەهێزکردنی بەربژێرەکان لەلایەن پارتەکانەوە، ئەو زمانە عەرەبییەی
سوننە قسەی پێدەکات زۆر جیاوازە لەو زمانە عەرەبییەی کە شیعە قسەی پێدەکات. ئەگەر بەربژێری
پەرلەمان جیاوازی نێوان "المسجد" و "الحسينية"،
وەک مێژووی تایفە و نەریتی ئایینی نەزانێت، باشترە نەچێت بۆ بەغدا! هەروەها مەرج نییە، کە
بەربژێر هەڵگری بڕوانامەی دکتۆرا بێت بە زمانی کوردی، بتوانێت شان لە شانی ئیمامێک
یان مەلایەک بدات کە پارتە سیاسییە توندرەوەکەی سات بە سات ئامۆژگاری دەکات چی
بکات.
سەرنجێکی دیکە لەسەر هەڵبژاردنی ٢٠٢٥، ئەوەیە کە وردە وردە هەست بەوە
دەکرێت هەژموونی دەرەوە و هەندێ لە وەکیلە سیاسییەکانی ناوەوە خۆرییان لە
ئاوابووندایە، ئەمەش بەهۆی بەرنامەی سیاسی کۆن و هەڵکشانی تەمەنی سیاسی، هەر بۆیە
ئەم هەڵبژاردنە ستراتیجی و گرنگ بوو لەوەی
کە لە پاشەرۆژێکی نزیکدا ئەزموون و بەرژوەندی سیاسی پارتە سیاسییەکان فۆرمێکی دیکە
وەردەگرێت، ئەمەش بەمەرجێ ئەو سیاسەتەی دەرەوەی ئەمریکا کە ئیستا بۆ ناوچەکە لە
ئارادایە، تەنها بۆ چەند ساڵێکی داهاتوو نەبێت، بەڵکو ببێتە سیاسەتێکی جێگری
بەردەوام کە هەوڵ بدات پشتیوانی ئەو هێزە سیاسییانە بکات کە یارمەتی سەقامگیری
سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری لە ناوچەکەدا دەدەن.
لە راستیدا ئەو جۆرە گۆرانکاریانە لە شوێنی خۆیانەوە کاریگەرییان لەسەر
هاوسەنگی نێو پارتە سیاسییەکان و تەنانەت هاوسەنگی سیاسی ناوچەکە و نێو دەوڵەتی
هەیە، ئەوەی لای خوێنەر ئاشکرایە کە هەمیشە دەستێوەردانی دەرەکی و سپۆنسەرکردنی
دەرەکی بۆ گەرەنتی مانەوەی پارتە سیاسییە وەکیلەکانە، ئەم تێگەیشتنە باو سادەیە
زۆر جار پێچەوانەوەیە، هێزە دەرەکییەکان بە دوای ئەو پارتانەدا دەگەرێن کە
توانایان هەیە هاوسەنگییەکی سیاسی بێننە ئاراوە لە پێناوی ئارامی ناوچەکە و کەم
کردنەوەی هەرەشە لەسەر بەرژوەندییە سیاسی و ئابووریەکانیان.
بە هیچ جۆرێک ململانێکانی ناوخۆ لە بەرژوەندی نە ئەکتەرە سیاسییەکانی ناوخۆیە،
نە لە بەرژوەندی دەوڵەتانی دراوسێ و نێو دەوڵەتییە، بۆ نموونە، تەماشایەکی
ئەزموونی ئێستای حکومرانی ئەفگانستان و سوریا بکەن؛ ئەوانەی ئێستا لەو دوو وڵاتە
حوکم دەکەن لە سەنگەری دژی سیستم و بەرژوەندی و دروشمە سیاسییەکانی دەوڵەتان بوون،
بەڵام ئێستا چارەنوسی دوو وڵاتی گرنگیان لە دەستدایە، هەردوو وڵاتەکە ئێستا
لەلایەن ئەو دوو هێزە ئیسلامییەوە بەڕێوە دەبرێت کە پێشتر شەقامەکانی هەردوو
وڵاتەکەیان خەڵتانی خوێن کردبوو. هەر بۆیە هاوپەیمانێتی سیاسی ناوەوە و دەرەوە تا
سەر بۆ کەس نییە.
بەندە هەرگیز لەگەڵ ئەوەدانیم کە پرۆسەی سیاسی بە وزەی نێگەتیف رابگیرێت،
بەڵکو دەبێت ئەو دۆخە سیاسییە نێگەتیڤە کاری جدیی لەسەر بکرێت. مادام ژیان
بەردەوامە و نەوە پاش نەوە گەورە دەبن، دەبێت بڕوایەک هەبێت کە ئەوان شایەنی دۆخ و
سەردەم و ژینگە و رۆژێکی دیکەی نوێن، راستە ئەو گۆرانکاریە سیاسیانە دەستبەجێ
هەستیان پێناکرێت، بەڵام لە مەودایەکی نزیک و مام ناوەندەدا ئەو تروسکاییە دەردەکەوێت
کە دەبێتە سەرەتای گۆرانکاری هەمیشەیی. ئەگەر هەموو کۆک بین لەسەر ئەو راستییەی کە
لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا رۆژهەڵاتی ناوەراست لەبەردەم بورکانێک لە گۆرانگاری
سیاسیدا بوو، ئەوا بمانەوێت یان نا، ئەو گۆرانکارییانە کە پێگەی سیاسی زۆر لایەن و
دەوڵەتەکانی گۆڕیوە، لە پرۆسەی سیاسی وڵاتێکی گرنگی وەک عێراقدا رەنگدەداتەوە.
پوختەی قسە: ئەوە پارتی سیاسییە کە دەبێت پەرە بە بەرنامەی سیاسی بدات تا
بتوانێت لە پرۆسەیەکی سیاسی وەک هەڵبژاردندا نوێنەرایەتی توێژەکانی کۆمەڵگە بکات،
ئەم هەڵبژاردنە دەریخست کە پرۆسەی سیاسی پرۆسەی کۆمەڵگەیە نەوەک پرۆسەی لیست و
تاکەس، هەڵبژاردن وەک ئامرازێکی سەرەتای پیادەکردنی بنەماکانی دیموکراسی ئەو
پلاتفۆرمە دەبەخشێتە پارتی سیاسی کە نوێنەرایەتی ناوچەکان و ئایینەکان و فیکرە
سیاسییەکان بکەن، بەدەر لە هەڵبژاردن و
بوونی پارتی سیاسی هیچ ئەلتەرناتیڤێکی دیکە لە گۆڕێ نییە بۆ ئیدارەدانی
ئاشتیخوازانەی ئەم وڵاتە. ئەگەر ئەو پرۆسیە خەوشی تێدایە دەبێت لە ناوەوە کەڵێنەکانی
چاک بکرێن تاوەکو بۆشای سیاسی دروست نەبێت و تاوەکو نەبێتە هۆکاری سەرەکی بۆ سەرهەڵدانی
ململانێی خوێناوی گروپە چەکدارەکان وەک لوبنانی ساڵانی حەفتاکان. ئێستا کاتی
خۆیەتی، کار بۆ گەڕانەوەی بەهای هەڵبژاردن لە ژینگەی سیاسیدا بکرێت، ئێستا کاتی
خۆیەتی، کار بۆ گەڕانەوەی بەهای پارتی
سیاسی، وەک نوێنەری کۆمەڵگە و کاری دەستەجەمعی کۆمەڵگە، بکرێت، ئەوەی یەکەم بە
پیادەکردنی بەرنامەی پەرپێدانی سیاسی و ئەوەی دووەم بە نەهێشتنی گەندەڵی سیاسی و
ئابووری.