ئێمە لە چ سەردەمێکدا دەژین؟
9/13/2025 12:03:00 PM
لاوک سەلاح
زۆرمان راگوزارانە و سەرپێیانە تەمەنێک بەرێ دەکەین بێ ئەوەی درک بە خەسڵەتی
ئەو سەردەمە بکەین کە پێیدا تێدەپەرین، زۆرمان فەرامۆشی راستی رووداوەکان دەکەین
کە روودەدەن بەپاساوی ئەوەی مێژوو هەروا بووە، هەر خوێناوی بووە، ئیتر بۆ خۆمان
هەڵخەڵەتێنین. زۆربەی ترمان، بە کاری خۆمانی نازانین، بۆ ئەوەی پریشکی کڵپەی ئاگرەکە بەئاگایان نەهێنێتەوە. هەندێکی
دیکەمان، سەرباری درک کردن بە هەموو راستی و حەقیقەتەکان، بەڵام رادەی ئاستی
خوێناوی بوونی مێژوو و نەهامەتی و کاریگەری لەسەر چارەنوس جیا دەکەنەوە و
هەڵسەنگاندنێکی وردی بە ویژدان بۆ سەردەمەکە دەکەن.
راستە، ئەوەندەی پەیوەندی بە مێژووی ئێمەوە هەیە، هەرەشە خوێناوییەکان
زیاتر دەرەکی بوون، بەڵام ئەو کاتەی لاپەڕەکان لە ناوەوە بە خوێن دەنوسرێنەوە، ئەوە
پەڵەیەکی تۆخی خوێناوی مێژووی ناوەوەیە، کردەی خوێناوی خۆمانە، خۆمانین کاریگەری
کوشندە لەسەر جومگە ناوەکییەکانی نێو کۆمەڵگە تۆمار دەکەین و لە مەودای ناوەند و دووردا
وەک دومەڵ دەچەسپێت و دواتر دەبێتە نوسینەوەی سەردەمێکی دیکە لە مێژوو کە ئاراستە
سیاسییەکانی نادیار و پڕ مەترسی دەبن، زۆرجاریش ئەوەی لە مێژوودا ئەم کارەساتانەیان
خوڵقاندووە ئەکتەری سیاسی سەرپێی بوون و بە رێکەوت لە بەرپرسیاریەتیدا بوون.
دونیای ئەمرۆ زیندووکردنەوەی ئەو سەردەمانەیە کە بەهای سیاسی و مانای
مرۆڤایەتی تێیدا بەتاڵە، سەردەمێک لە تاریکیەکی ئەنگوستەچاودا نقوومە و وشە لە ئاستیدا
بە مردوویەتی لە دایک دەبێت، لەم دۆخەدا، ئەو بەشەی کە دەمێنێتەوە لە کۆمەڵگە، ئەو
بەشە کەمەیە کە بەرەو گۆشەگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەنانەت کەلتووری دەڕوات پاش
ئەوەی بێهوودەیی سەرتاپا دیمەنە سیاسییەکە دەکاتە خۆڵەمێش.
زیادە رۆیی نییە ئەگەر بڵێن ئەم سەردمە لە هەرە سەردەمە دڕندەکانی
مرۆڤایەتییە بۆ ئێمە، ئەم سەردەمە هەر ئەم ساتە نییە، هەر یەک رووداو نییە، بەڵکو
زنجیرە رووداوێکە پەیامی وەحشیەت و دڕندەیی بۆ ئاییندەی پێیە، دڕەندایەتییەک و وەحشەتێک
کە شان لە شانی کۆرۆنا دەدات و زیاتر، ئەگەر تەشەنەکردنی کۆرۆنا لە دەرەوەی
سنوورەکانەوە بوو بێت، دڕندایەتی ناوخۆ لە کۆرۆنا کوشندەترە، مەرگ لەم سات و
دۆخەکەدا رووداوێکی ئاسایی سروشتی نییە، مەرگ لەسەر هەموو ئاستەکان، میوانێکی تاوانباری
دزێوی هەموو ماڵەکانە.
لەم دۆخەدا، ئێمە لەبری ئەوەی مرۆڤدۆستی لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆمانەوە
بێنینە ژیانمانەوە، پێشوازی لە دڕەندەی دەکەین، لە بری ئەوەی لە دامودەزگا
دیموکراسیەکانەوە رەفتار و دیدمان فراون بکەین، دێیین برەو بەتاوان دەدەین. چ
نەگبەتییەکە. رۆژ لە پاش رۆژ بەرەو
وەحشەتێکی نوێ دەڕۆیین، زیاتر ئیسقانی یەکتر دەشکێنین، هاوڕێکەت لە
چاوتروکاندنێکدا دەبێتە دوژمنێکی دڕندە کە هەرگیز وا نەت ناسیوە، هاورێکەت ئەوەی
نان و پارۆیەکت لەگەڵ دەکرد بە دوو کەرتەوە، بێ ویژدانانە پەلامارت دەدات، خۆ
ئەگەر نەتوانێت جەستەت لە گیان و هەناسە جیا بکاتەوە، مێژووی سایکۆلۆژیەتێکی
سەقەتی ئەزموونیکی سیاسی پر تاوان و خوێن بە تۆ دەفرۆشێت بۆ ئەوەی بیری نەکەوێتەوە
مێژوویەکی جیاواز لە دەرەوەی ئەو بوونی هەیە. ئەو هاوڕێیانە، رۆژێک لە رۆژان
پێکەوە لە سەنگەرێکدا فیشەکیان، بەیەکەوە بە دوژمنەوە دەنا، ئێستا خۆیان فیشەک
بەیەکەوە دەنێن، چ غەفڵەت و نەزانین و دواکەتووییەکە، بەداخەوە، هاورێکانی دوێنی و
دوژمنەکانی ئیمرۆ یەک کەس و دوو کەس نیین، یەک پارتی سیاسی و دووان نیین، ئەمە
کەلتوورێکی سیاسییە و خوێنی رشتووە.
بەداخەوە، چیتر مەرگ، وەک جاران، سێبەرێکی تەڵخی دوور نییە کە تا ئەو رۆژەی
زەنگی ماڵئاوای لێدەدات، دەتوانین
دونیایەک کاری نایاب بەجێ بهێڵین، ئێستا، عزرائیل پاساوی رەوای زۆرە بۆ ئەوەی
گەمارۆی رۆحێکی گوناهبار بدات و بە پێکەنینەوە هەڵیکێشێت و هیچ کەس غەمبار نەبێت. مەرگی
ئەم سەردەمە، کۆکوژییە، رووتکردنەوەیە لە مرۆڤدۆستی، دەستکردی دڕەندەیی مرۆڤ
خۆیەتی، نەوەک کارەساتی سروشتی، ئۆغرکردن و ماڵئاوای بە هۆی بومەلەرزی سروشتەوە
نییە. بەڵکو بەهۆی بومەلەرزەی سیاسی مرۆڤەوەیە، ئێستا مەرگ دەستکردی شەرانگێزی مرۆڤ
خۆیەتی، مەرگ ئێستا میوان نییە بەڵکو لە سێبەرە تۆخەکەوە، ئامادەیی هەمیشەیی هەیە
و هاوڕێی هات و نەهاتە.
برالە، دەرەوەی سنوورەکانی خۆت ببینە، ناسیونالیستە توندەرەوەکان لەسەرتاسەری
دونیادا جێی داعشیان گرتۆتەوە، ئەوان لاپەرەیەکی نوێن لە فاشیەت، ئێستا، لە
ئەوروپادا، گرنگ نییە سەر بە چ پارتێکی سیاسیت، بۆ نموونە، هیچ گرنگ نییە سەر بە
پارتی پارێزگارانیت یان پارتی کرێکارانی بریتانیت، نە پارێزگاران چیدی پارتی
دەوڵەمەندەکانە و نە پارتی کرێکاران هی کرێکارانە، ئەوەی شۆکت دەکات لە نێو ئەم
پارتە مێژوویانەدا، کە بە عورفی سیاسی و دامەزراوەی سیاسی مێژوویی خۆیان ناسراون،
ئێستا، رەوتە پۆپۆلیست وتوندرەوەکانین کە باڵا دەستن و تا دێن پەرتەوازە دەبن و
ئەوانیش فێری سەنگەر گواستنەوە بوون. لە پارێزگارانەوە بۆ پارتی ریفرۆمی نوێ و لە
پارتی کرێکارانەوە جیابوونەوەی سیاسی و گەرانەوە بۆ رەوتی چەپی رەها.
برالە، تۆ ببینە چ سەردەمێکە، چ پرۆسەیەکی چەکدارکردنی سوپا لە دونیادا
دەگوزەرێت، چین پێشبرکێ لەگەڵ کات دەکات بۆ ئەوەی بە رۆژئاوا بگاتەوە، ئەمریکا
نوێترین چەک تاقی دەکاتەوە، ئەوروپا چەک دەکرێت تاوەکو خۆی لە قیسەری نوێی روس بپارێزێت.
حەماس و نەتنیاهو و ترەمپ و پوتین و میلیشیاکان ئەکتەری چالاکی دونیای سیاسی ئەم
سەردەمەن، ئەوانی دیکە لە دەرەوە و ناوەوە لەسەر رێچکەی ئەمان دەڕون. گرنگ دۆڕاو و
بڕاوە نییە، هەردووکیان ستەمکارن، لۆچیکی دۆڕاو و براوە، لۆچیکی ستەمکاری و
توندوتیژییە، بەرهەمی هەمان کەلتووری سیاسیی خوێناوییە، هەمان لۆچیکی توندرەویی و
دڕندەییە، ئەمان ئامرازی توندوتیژیین و تاوان دروست دەکەن.
برالە، سەرنج بدە، بەدرێژایی ساڵانی سەدەی بیست ململانێ سیاسییەکانی نێو
دونیای سیاسی لەسەر ئاستی سۆسیۆ- ئابووری بوون واتە لە سەر ئاستی چین و توێژ بوون،
پاشان ململانێکان لەسەدەی بیست و یەکدا گۆڕان بۆ سەر ئاستی سۆسیۆ-کەلتووری. ئێستا،
ئەوەی زیاتر هاوڵاتی لە دونیادا توشی سەرئێشە و ونن بوون و گێژی و شۆک کردوە ئەو
سێ گۆرانکارییە گەورەیە بوون کە لە ژیانی گشتیدا روویاندا، یەکەمیان
کارەساتەکانی ژینگە و دووەم پەرەسەندە
تەکنەلۆجیاییەکان و سێهەم گۆرانکارییە سیاسییەکانی وڵاتانی ئاسیا کە هانی، نەوەک
هاوڵاتییان، بەڵکو حکومەتەکانی رۆژئاواشیدا رووبکەنە رۆژهەڵات بۆ بازاڕی نوێ و
هاوپەیمانی سیاسی نوێ. سیمای سەرەکی ئەم گۆرانکاریە خێرایانە لە توانای هەموو
کۆمەڵگەکاندا نییە، هەر بۆیە کاریگەری لەسەر هەموویان وەک یەک نییە. ئەمە سەرباری زەمینەی
سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی کە زۆربەی کۆمەڵگەکان وەک عێراق تازە بەتازە لە جەنگ
قووتابوون یان نەبوون.
برالە، ببینە، پارتی سیاسی، بە شێوەیەکی گشتی، لای ئێمە، لە هەموو
سەنگەرەکاندا، پارتی تاکە کەسە، نەوەک چین و توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵگە، کەسەکان دارشتنی
بەرنامەی سیاسی دەستەجەمعی لە بیر خەڵک دەبەنەوە، پارتی سیاسی پەیکەری سیاسی نییە
و لەبری ئەوەی رێز لە خوێندەوارە
سیاسییەکانی خۆی بگرێت، برەو بە سۆشیال میدیایەکی ساویلکە دەدات تاوەکو رای گشتی
لە خشتە بەرێت. لەم دۆخەدا، کە پارتی سیاسی دەبێتە پارتی تاکەکەس، رووخاندنی
ئاسانە، لەبەرئەوەی پشتیوانی کۆمەڵگەی نییە. لەم دۆخەدا، پارتی سیاسی لە ئیرادەی
دەستەجەمعییەوە دەبێتە، لە باشترین دۆخدا، دێوزمە و پرۆژەیەکی هەتیووی تاکەکەس.
لەم سەردەمەدا، لە ئاستی خۆماندا، باوی ئەوە نەماوە سەر بەچ پارتێکی
سیاسیت، ئیسلامیت یاخود نەتەوەیی، لیبرالی یان سۆسیال دیموکرات، چەپیت یان
راسترەو، باوی سەنگەری سیاسی کلاسیکی و بەرنامەی سیاسی و ستراتیژیەتی سیاسی نەماوە،
هەموو لە جێ گۆرکێ و سەنگەر گواستنەوەدان. ئەم زاراوە سیاسیانە لە مانا و
گەوهەریان بەتاڵکراونەتەوە. رووداوە سروشتییەکان لە یادەوەری مرۆڤدا قورسایی
سووکترە، ئێستا باوی ئەوەیە لە نێو پارتی سیاسیدا سەر بەکێیت و پاساو بۆ رەفتاری
خۆت بێنیتەوە بەوەی کە ئەوانی تۆ دەیکەیت رەوایە و ئەوانەی ئەوان دەیکەن تاوانە.
برالە، تۆ ببینە چ سەردەمێکە، لای ئێمە هەریەکەمان بە جیا، نوێنەرانی
کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبینن، ئەوان نەتەوەیەک بە ناوی کورد نابینن، ئەوان هەندێ
کەسی پەرتەوازە دەبینن بۆ ئەوەی لە دۆخەکە تێبگەن. ئەوانەی ئێمە گوزارشت لە
بەرنامەی سیاسی پارتەکانی خۆیان ناکەن، خاوەنی پەیامی کۆمەڵگەنین، گوزارشت لە رای
سیاسی خۆیان دەکەن، شایەتە دروست یان چەوت بێت، هەر بۆیە ئەوان وەک نەتەوە ئێمە ناناسن
و لە راپۆرتەکانیاندا پشتگیری لە ئێمە ناکەن بە راسپاردەی چاک، بەڵکو بەرچاو روونی
دەدەن بە سەرەوەی خۆیان کە لەو گێژاوەدا چۆن بەرژوەندییەکانیان لە ناوچەکەدا
بپارێزن.
برالە، ئەم سەردمە پەرتەوازەییە، بۆشایی سیاسییە، سەردەمی ئیرادەشکێنی
نەتەوەیەکی خاوەن مێژوویەکی تاڵە و ئێمە لە ئاستی ئەم مێژووەدا بێ هۆشین، ئەم
سەردەمە بەتاڵە لە حیکمەتی سیاسی و عەقڵی سیاسی و تیۆری سیاسی. رووداوەکان
خۆرسکانە و دڕندانە و وەحشیانە بەرێوەمان دەبن.
بە دیوێکی دیکەدا، ئایا لەم سەردەمەدا، هیچ ماوە بکرێت یان ئیتر نائومێدبین
لەوەی رەورەوە و ئاراستەی رووداوەکان راست ناکرێنەوە، خۆ راستە مێژوو پڕە لە پەتای
کوشندە و شۆرشی جیاواز و جەنگی پڕ کوشتار و برسێتی کە میلۆنان خەڵكی مردار کردەوە و
هەریەکەیان سەردەمەکانیان لە خۆیاندا بەرجەستە کردووە.
ئایا کاتی ئەوە نییە سەرلەنوێ بیر بکەینەوە؟ بەڵام، کێ ئەو کارە بکات؟ ئەو
هێزە نیشتمانییە سیاسیی و کۆمەڵاتییە کێ بێت کە هۆش بەبەرماندا بێنێتەوە؟ لە کوێوە
سەرهەڵدەدەن. بەندە، هەمیشە جەخت لە راستییەک دەکاتەوە لەسەر بنەمای رووداوە
سیاسییەکانی نێو مێژوو؛ بەداخەوە هەمیشە گۆڕانکاری سیاسی لەلایەن هێزی دەرەکییەوە روویان
داوە، هێزی دەرەکیش هەرگیز پێویستی بە هێنانەکایەی گۆرانکاری ریشەیی لە چارەنوسی
نەتەوەکاندا نییە، ئەوان رێنیسانس بۆ نەتەوەکان ناخوازن، کاری ئەوان نییە، بۆ نموونە،
پەیوەندی ئەمریکییەکان و تاڵبان لە پاش مێژوویەک لە خوێن رشتن و تەقینەوە، سەنگەرە
سیاسییەکانیان لە مافەکانی ئافرەت و مرۆڤەوە گواستەوە بۆ هاوپەیمانی سەربازی و
پاراستنی بەرژوەندی دەوڵەتەکان.
ئایا کاتی ئەوە نییە پرسیاری ریشەیی لە خۆمان بکەین، ئێمە کێین؟ دیدمان بۆ
دیموکراسیەت و دامەزراوەکان و هەرەشەکانی سەر ژینگە و ئافرەت و مرۆڤایەتی چییە؟ کێ
توانای هەیە ئەم دیدە کۆبەند بکات؟ ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە بیر لە بیناکردنی
دەوڵەت بکەین و مێژوو لە هەندێ لەو وێستگە خوێناویانەدا بەجی بهێڵین، بۆ دەبێت شەڕ
لەسەر پۆستی حکومی بچووک بکەین و رێکنەکەوین؟
ئایا کاتی ئەوە نەهاتوە لە خۆمان بپرسین ئێمە دەبێت چی بکەین؟ پەروەردە و تەندروستی
و پیشەسازی و کشتوکاڵ چۆن بینا بکەینەوە، پەیوەندی بە حکومەتی بەغداوە چۆن
رێکبخەینەوە، لەبری ئەوەی ملکەچی داواکارییە نابەجێکانی بەغدابین، بۆ خۆمان کار لەسەر پتەوکردنی کۆڵەکەکانی نێو
کۆمەڵگە نەکەین، ئایا کاتی ئەوە نییە چاوێک بە زانکۆ زۆرەکانی خۆماندا بێنینەوە و
هەر زانکۆیەک بۆ مەبەستێکی پسپۆرانە دامەزرێت و چۆنایەتی بپارێزێت و بەها بۆ
دارایی خۆی بەرجەستە بکات. ئەی سوشیال میدیای پڕ ژەهر و موئامەرەکان، کاتی نییە
لەسەر بنەمایەکی پیشەییانە رێکبخرێت، لە بری ئەوەی لە ئازادی رادەربڕین بدرێت، ئەو
ئازادییە لە جنێو فرۆشتن و سوکایەتی پاک بکرێتەوە و بپارێزرێت. دونیای دیجتال لە
گورگە برسییەکان قەدەغە بکرێت.
ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە پەرە بە هەست و شعورمان بدەین؟ بنەماکانی یەکسانی
و سەلامەتی و کاری پێکەوە بوون و بەرپرسیاریەتی ئەخلاقی و هاوڕێیەتی و سیاسی رەسەن
بپارێزین و بەئاسانی یەکتر بریندار نەکەین و ئێسقانی یەکتر نەشکێنین، هەر
لەبەرئەوەی یەکێکمان لەوەی دیکەمان باشترە، ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە بە گیانێکی
بەرپرسانەوە وەک جاران لەگەڵ یەکتر کار بکەین و یەکترمان خۆش بووێت، ئێ خۆشەویستی
نێو نەتەوە، لە خۆشەویستی ئەندامەکانییەوە بۆ یەکتر دەبێتە شوناس و ناسنامە.
ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە بیر لەوە بکەینەوە ئێمە چۆن دەژین؟ شێوازی ژیانمان
چۆنە؟ چۆن ژیانمان پێشبخەین؟ چۆن کۆدەنگی بێنینە کایەوە؟ چۆن کاری هاوکاری و
هاریکاری بکەین؟ ئایا کاتی ئەوە نەهاتوە لەگەڵ سروشتدا ئاشت ببینەوە، خۆ بوونە
شاخەوان، بە نهێنیەکانی سروشتت ئاشنا ناکات!
ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە، ئەمن نەبێتە ناسنامەی دامەزراوە نیشتمانییەکان و
کۆنترۆڵی هەموو پانتاییەکان نەکات؟ ئایا کاتی ئەوە نەهاتوە، ئەمن ببێنە بەشێک لە
دەوڵەت، و هاوڵاتیان و دەوڵەتی رەوا بپارێزێت بۆ ئەوەی هەموو رۆژێک کودەتای
سەربازی روونەدا و خوێن نەرژێت. سەرکردەی ئەمنییمان ناوێت، سەرکردەی دەوڵەتییمان
دەوێت.
دواجار، ئایا کاتی ئەوە نییە بیر لە ئاراستەی سیاسی بکەینەوە، بەرەو کوێ
سەر هەڵگرین؟ بەرەو رۆژئاوا و ئەزموونە شکستخواردووەکان یاخود بەرەو ئایدۆلۆژیای
کۆن و نوێی رۆژهەڵات و مێژوویەکی دیکەی تاڵی خوێناوی. لەم ونبونە سیاسی و رۆحی و
تەنانەت نەتەوەییەدا بەرەو کوێ، بەرەو چ داڵدەیەک و خەڵاسێک مل بنێین؟ وەک لە سیمینارەکەی
زانکۆی سلێمانی مانگی رابردوو باسم لێوەکرد، ئەو راستییە دوپات دەکەمەوە کە ئێمە پێویستمان
بەوەیە خۆمان بناسینەوە، خاوەنی کەسایەتییەکی نیشتمانی بین، پێویستمان بە کۆمەکی
ئایدۆلۆجیای دەرەکی نییە، ئەو کارەساتانەی لە ناوەوە روویانداوە پڕ لە ئایدیۆلۆجیان
و دەکرێت مەعریفەیەکی بەکارهاتوووی لێوە فێرببین، ئەوە مەزنترین ئایدیۆلۆجیایە.
ئێمە وەک کۆمەڵگە پێویستمان بەوەیە سەرلەنۆی پرۆسەیەکی بیرکردنەوەی سیاسی و
کۆمەڵایەتی و کەلتووری و ئابووری ریشەیی بەرپابکەین.