بۆچی دادگای فیدراڵی بڕیاری نەدا؟
6/21/2025 1:58:00 PM
فەرمان حەسەن
پێشکەشکردنی دەستلەکارکیشانەوەی چەند دادوەرێکی دادگاکە رێگرنەبوو وە رێگر نییە لەوەی دادگا فەرمان سالارییەک دەربکات بۆ خەرجکردنی مووچەی مووچە خۆران لەبەرئەوەی؛
١-فەرمان سالاری بەپێی ماددەکانی ١٥١ و ١٥٢ ی یاسای دادبینی شارستانی پێویستی بە بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگا نییە، بەڵکو دەبێت لەماوەی یەک رۆژ لەدوای پێشکەشکردنی، دادگا وەڵام بداتەوە. واتە فەرمان سالاری داوا نییە بەڵکو تەنها تەڵەبێکە، پێویستی بە پێکهاتنی دانیشتنی دادگا نییە ئەکرێت پێوستی بە گفتوگۆی نێوان دادوەرەکان بێت بەڵام بۆ ئەم راوێژە هیچ مەرجێکی یاسایی فەرزنەکراوەو بوونی نییە نە لەپەیڕەوی ناوخۆی دادگا نە لەیاسای دادگای فیدراڵی بەوپێیەی لە بنەمادا یاسا تەنها بۆ دادگای یەک دادوەر باسی فەرمان سالاری کردووە، بۆ دادگایەکی وەک دادگای فیدراڵی مەرجێکی یاسایی زیاد نەکراوە کە بڵێت ئەبێت لە دانیشتنێکی دادگادا کە بەروارەکەی دیاریکرابێت فەرمان سالارییەکە دەربچێت، بەڵام وەک بنەمای دادگاکە لەسەر ئەوە جێگیربووە کە هەموویان ئامادە دەبن، واتە بە کۆبوونەوەیەکی ئاسایی دەکرا بڕیاری تێدا بدرێت نەک بە دانیشتنی دادگا، بەوپێیەی مانگانە چەند رۆژێکی کەم دادگاکە دانیشتنی فەرمی گرێ ئەدات.
٢-سەبارەت بەوەی دادگا کێشەی نیسابی هەبوو بۆ ئەوەی بڕیار بدات، ئەمەش بیانوویەکی یاسایی مەعقول نیە، چونکە لە بنەمادا دانیشتنی دادگاکە وەک لە ماددەی ٣٣ی پەیڕەی ناوخۆی هاتووە پێویستی بە نیسابە کە دەبێت هەموویان ئامادەبن بەڵام ئایا فەرمان سالاری پێویستی بە پێکهاتنی دانیشتنی دادگایە؟ نەخێر.
ئەگەر دادگای فیدراڵی هەروەک داوای بنەڕەتی مامەڵە لەگەڵ فەرمان سالاری دەکات سەبارەت بە نیساب ئەوا چوار یەدەگی هەبوو هەفتەی پێشوو دەیتوانی جێگەی ئەم دوو کەسە پڕ بکاتەوە.
ئەسڵەن بە شێک لە کێشەی ئەنجومەنی باڵای دادوەری لەگەڵ دادگای فیدراڵی ئەوە بوو کە ئەنجومەنی باڵا دەیگوت؛ دادگای فیدراڵی بەبێ ئەوەی نیسابی هەبێت، بەهۆی خانەنشین بوونی یەکێک لە دادوەرکانی چەندین یاسای دەرکردووە، هاوکات دادگاکە چوار ئەندامی یەدەگی هەیە و دەتوانێت شوێنی دادوەری ئامادەنەبوویان پێ پڕ بکاتەوە، کە بەکارهێنانی یەدەگ بۆ ماوەیەکی زۆر یەکێک لە خاڵە ناکۆکەکانی نێوانیان بوو.
٣-بەستنەوەی ئەمری وەلائی بە کاتی دانیشتنی داوایەکی دیکە وەک دۆسیەی(خۆر عبدلڵە) بە تەواوی نا یاساییە، چونکە روونە یاسا دەڵێت یەک رۆژ دواتر دەبێت وەڵامی داواکاری فەرمان سالارییەکە بدەیتەوە.. بەڵام دادگا چۆن چەند رۆژ دوای دەخات بۆ ئەو رۆژەی بابەتی خۆر عبدڵلەی تێدایە!؟ کە لەبنەمادا فەرمان سالاری پێویستیی بە دانیشتنی دادگا نییە ئەکرێت پێویستی بە کۆبوونەوەی دادوەران بێت بە هەر رێگەیەک بێت نەک دانیشتنی دادگا.
*سەبارەت بە دەستلەکارکێشانەوەی دادوەران بەهیچ جۆرێک نە لە یاسای دادگای فیدراڵی ژمارە ٣٠ی ٢٠٠٥ی هەموارکراو نە لە پەیڕەی ناوخۆ، نە لەیاسای رێکخستنی دادوەریی ژمارە (١٦٠ی ساڵی ١٩٧٩) نە لەدەستوور نە لەیاسای ئەنجومەنی باڵای دادوەری ژمارە(٤٥ی ساڵی ٢٠١٧). بەهیچ جۆرێک دەستلەکاركێشانەوەی دادوەر رێک نەخراوە، بەڵکو ئەوەی هەیە بەپێی یاسای راژەی خزمەتی شارستانی، دەبێت چاوەڕێی پەسەندکردنی دەستلەکارکیشانەوەکەی بکات، وە هەتا قبوڵکردنی دەستلەکارکێشانەوەکەی دەبێت ئەرکەکانی خۆی راپەڕینێت بەتایبەت ئامادەبوونی لە دانیشتنی دادگا خۆ ئەگەر کار نەکات و هێشتا دەستلەکارکێشانەوەی پەسەند نەکرابێت، ئەوە بەپێی یاسای دادبینی شارستانی بەرپرسیارێتی یاسایی دەکەوێتە سەرشانی دادوەر، رێگری لە بەدیهێنانی ماف هۆکارە بۆ شکاتکردن لە دادوەر بەپێی بڕگەی سێیەم لە ماددەی ٢٨٦ ی یاساکە، وە ئەگەر خۆی بەبێ چاوەڕوانی پەسەندکردنی دەستلەکارکێشانەوە تەرکی وەزیفە بکات ئەوە بەپێی یاسا فەسڵ دەکرێت و بەرپرسیارێتی دەکەوێتە سەرشان.
*بە کورتی دادگاکە هەفتەی پێشوو تەنانەت هەفتەی داهاتووش دەتوانێت فەرمان سالارییەکە دەربکات و رێگری یاسایی نییە، چونکە داواکە بوونی هەیە، داواکاری فەرمان سالارییەکە تۆمار کراوە، بابەتەکە رەهەندی بەپەلەی تێدایە کە مووچەی خەڵکە، پێوستت بە پێکهاتنی دانیشتنی دادگاش نیە، دەستلەکارکیشانەوە تا پەسەندکردن کاریگەری نابێت، ئەسڵەن یاسای دادبینی شارستانی دەڵێت دادوەر هەر لەسەر عەریزەی فەرمان سالارییەکە بڕیارەکەی بنوسێت.
*هەرچی سەبارەت بە هەڵویستی شەش دادوەری بنەڕەتی دادگاکەوە هەیە ئەگەرچی خۆیان هیچ هەڵوێستێکی فەرمییان ئاشکرا نەکردووە، لە راستیدا ئەگەر بەهۆی فشار لەسەر بابەتی خۆر عبدلڵە دەستیان لەکارکیشابێتەوە، ئەوە خۆ لادانە لە بەرپرسیارێتی چونکە دادگا بەپێی پەیڕەی ناوخۆی خۆی ماددەی ٣٣ دا هاتووە کە بڕیارەکان بە زۆرینە دەردەچن، کەواتە شەش دادوەر چ بڕیارێکیان بوێت دەریبکەن یاخود نەهێڵن بڕیارێکی دیاریکراو دەربچێت چونکە ئەوان تەنها زۆرینەی سادە نین بەڵکو دوولەسەر سێن، جڵەوی دادگاکە دەکەوێتە دەستیان سەبارەت بە بڕیاردان، سەرۆکی دادگا ناتوانێت تاک لایەنە بڕیار بدات تا زۆرینە بڕیار نەدەن.
هەرچی سەبارەت بەوەی باس دەکرێت گوایە دادوەرەکان نیگەرانن لەوەی سەرۆکی دادگا داوای کۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەکانی کردووە لەسەر بابەتی خۆر عبدلڵە ئەگەرچی ئەوەی سەرۆکی دادگاکە کردوویەتی کارێکی نا پیشەییە بەڵام هەموو ئەندامانی دادگاکە لە واقیعی عیراق و کوردستان کاریان کردووەو کار دەکەن، خۆیان دەزانن بە موحاسەسە لەوێ دانراون وە پیشتر هەر یەکەیان لە پۆست و پێگەی خۆی بەرکەوتنی هەبووە لەگەڵ دەستوەردانی سیاسی و ئەگەر یەکێک لەوان نارەزایی دەربڕیایە لە دەستوەردانی حزبی ئێستا لە دادگا فیدراڵی نەبوو، پێم وانیە ئەو بەڕێزانە ئەوەندە نیگەران بن لە دەستوەردانی حزبی لە کارەکانیان، ئەگەرچی سیاسەت لە کایەی دادوەری کفرێکی یاساییە بەڵام ئەوە واقعێکە هاوڵاتییەکی ئاسایش دەیزانێت و نکوڵی لێ ناکرێت، کەواتە لەم کاتە هەستیارەدا کە کێشیە مووچەی خەڵک ئەم کۆمەڵگەی بەتەواوی ماندوو کردووە لانی کەم کوردەکان با لەبری دەستلەکارکێشانەوە شەڕێکی یاساییان کردبا.
*کێشەی بنەڕەتی ئەوەبوو دادگای فیدراڵی لە بڕیاری ساڵی ٢٠٢٤ تایبەت بە کێشەی مووچە دەریکرد کێشەکەی لە بنەڕەتەوە چارەسەر نەکرد، بەو پێیەی هەمان بەندەکانی یاسای بوودجەی کرد بە مەرجی ناردنی مووچە، لە کاتێکدا باسی تەوتینی کردبوو باشە ئەگەر مووچە تەوتین بکرێت چۆن هەر لە چوارچێوەی رێژەی سەدا ١٢.٦٧ دەکرێت تەوتین بکرێت ؟ چونکە ئەم رێژەیە بەردەوام کێشەی لەسەرە، دواتر چۆن دەکرێت هەردوو حکومەت پێکەوە پابەند بکرێن بە دابینکردنی پارەی مووچە؟ وە مووچەی دوور نەخستەوە لە کێشەکانی هەردوولا بەڵکو چارەنوسی مووچەی هێشتەوە بۆ کێشەکانی نێوان هەردوو حکومەت، مەرجی ٤٠٠ هەزار بەرمیل و داهاتی ناوخۆ ئەو مەرجەیە کە لەساڵی ٢٠١٤ وە لە یاسای بودجە دێت و جێبەجێ ناکرێت بەغداش دەیکاتە بیانوو بۆ بڕینی مووچە، ئەگەرچی حکومەتی بەغداش بەرپرسیارێتی هەیە و تەنانەت یاسای بودجەش چەندین بڕگەی تێدایە کە دژی هەرێمی کوردستانە ستەم و زیادەڕەوی تێدایە.
تەنانەت چاوەڕوانکراوە لەم فەرمان سالارییە کە ئامادەکرابوو دەربچێت هەمان بەندەکانی پیشووی تێدایە کە دەبێت هەولێر پابەند بێت بە رادەستکردنی نەوت و داهاتی ناوخۆ.
کیشەی خۆر عبدلڵە چییە؟
بەهۆی خواستی سەرۆکی دادگای فیدراڵی بۆ بەستنەوەی داوای مووچەی مووچە خۆرانی کوردستان بە داوای تایبەت بە کێشەی خۆر عبدلڵە وە، هەفتەی پێشوو فەرمان سالاری بۆ خەرجکردنی مووچەی مووچە خۆران دەرنەچوو ئەگەرچی ئەم پێک بەستنەوەیە بە تەواوی نا یاساییە و دوو بابەتی جیاوازن و لە بنەمادا فەرمان سالاری پێویستی بە پێکهاتنی دانیشتنی دادگا نییە، بەڵام ئەو داوایە کە سەرۆک کۆمار بۆ دووبارە پەسەندکردنی رێککەوتنی خۆر عبدلڵە لە بەرژەوەندی کوەیت تۆماریکردووە ئێستا بە واقیعی بووەتە کیشە بۆ مووچە. رێککەوتنی خۆر عەبدوڵا کە ساڵی ٢٠١٢ لە نێوان عێراق و کوەیت کرا لەسەر دیاریکردنی سنوری ئاوی هەردوولایە لە خۆر عەبدوڵا کە بەشێکی گرنگی دەرچەی عێراقە بە شەتولعەرەبەوە، لە ١٩٦١ وە ئەم کێشەیە بوونی هەیە، بۆچوون و گومانی زۆر هەن کە حزب و بەرپرسە عیراقییەکان بەپارە و رەشوە تەنازولیان لە مافی عیراق کردبێت بۆ کوەیت لەم رێکەوتنەدا، چونکە عێراق سنورێکی کەمی ئاوی هەیە کە ٣٤ میلە و بەندەری قوڵ و فراوانی نیە سەفینەی گەورەی بۆ بێت، یاخود ببێتە ناوندێکی گرنگی ئاڵوگۆڕێ بازرگانی بەڕێگەی ئاویی، بۆیە خۆر عبدلڵە زۆر گرنگە بۆ عێراق، ئەوەی کێشەکەی قوڵکردەوە پەرلەمانی عێراق و دادگای فیراڵین، بەوپێیەی پەرلەمان لە ساڵی ٢٠١٣ بە زۆرینەی سادە بە یاسای ژمارە(٤٢ی ٢٠١٣)رێککەوتنەکەی پەسەندکرد، لە کاتێکدا بەپێی ماددەی ٦١ی دەستوور پێویستی بە دەنگی دوو لەسەر سێیە، کێشەکە برایە دادگای فیدراڵی ساڵی ٢٠١٤ دادگای فیدراڵی لە داوای ژمارە(٢١ی٢٠١٤) وتی یاسای پەسەندکردنی رێککەوتنەکە کێشەی نییە و دەستورییە، ساڵی ٢٠٢٣ دیسانەوە کێشەکە برایەوە دادگای فیدراڵی دادگا لە داوای ژمارە(١٠٥ی٢٠٢٣) لە بڕیاری پێشووی پەشیمان بوویەوەو رایگەیاند یاسای پەسەندکردنی رێکەوتنەکە نادەستورییە، دیسانەوە لەم ساڵ سەرۆک کۆمار داوای لە دادگای فیدراڵی تۆمار کرد بە ژمارە(٦٠-٢٠٢٥)داوایکرد دادگا لە بڕیاری (١٠٥ی٢٠٢٣) پاشگەزبێتەوە، بۆ ئەوەی رێکەوتنی خۆر عبدلڵە بێ کێشە پەسەند بکرێتەوە، ئێستا ئەم داوایەی سەرۆک کۆمار بووەتە کێشەیەکی گەورە بۆ دادگاکە و مووچەی مووچەخۆران، چونکە ئەگەر دادگا بڕیار بدات بە پەشیمان بوونەوە بۆ دووەم جار و بەقسەی داواکەی سەرۆک کۆمار بکات ئەوا رێکەوتننامەیەک پەسەند دەکاتەوە کە ناڕەزایی و گومانی زۆر لەسەرە لە شەقامی عێراقی و بەشێکی لایەنە سیاسییەکان، هاوکات دادگاکە لە ژێر فشاردایە بۆ ئەوەی بڕیار بدات بە دڵی سەرۆکایەتی کۆمار و رێککەوتنی خۆر عبدلڵە زیندوو بکاتەوە، هەربۆیە سەرۆکی دادگاکە مووچەی مووچە خۆرانی بەستووە بەم داوایەی سەرۆک کۆمارەوە کە ئەم کارەش نا یاساییە.