پۆست ئۆرینتالیزم و توێژینەوەکانی کۆردۆلۆژی
9/27/2025 1:14:00 PM
لوقمان قه‌نبه‌ری
سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان ڕۆژهەڵاتناسی و کوردناسی پێویستە ئاماژە بکرێت کە لە ڕووی مێژووییەوە لێکۆڵینەوە لەسەر شوناس و مێژووی کورد لە پەراوێزی ئایدۆلۆژیا و بەرژەوەندی کۆلۆنیالیزمی ئەوروپی هەژمار دەکرا. لەم پێوەندییەدا، سەبارەت بە کورد، پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت، بە تایبەت لە سەدەی نۆزدەهەمدا، ژمارەیەکی زۆر لە زانایان، میسیۆنێرەکان، نەخشەسازەکان، گەشتیاران، دیپلۆماتکاران و ئەنترۆپۆلۆژیستەکانی ڕۆژئاوا، کۆمەڵە ئەدەبیاتێکی سنووردار و لە هەمان کاتدا زۆر کاریگەریان بەرهەمهێنا کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر دۆخی کۆمەڵایەتی-سیاسی کورد و کۆلۆنیکردنی عەقڵی لێکۆڵەرێکی کورد و خۆئاگایی کوردی هەبووه.
لەم ڕووەوە یەکێک لەو بەرهەمانە کە بوو بە بریکارێکی کاریگەر و کارامە بۆ کۆلۆنیالیزم، کتێبی " لە ڕێگەی کوردستانی کێوی" کارل مەی بوو. کارل مەی لە ساڵی ١٨٩٢ ئەم کتێبەی لەسەر بنەمای خەیاڵی دژە ڕۆژهەڵاتی خۆی نووسیوە.
کارل مەی بە خستنەڕووی ڕووخسارێکی نەرێنی و دژە ئینسانی له کۆمەڵگای کوردی، ڕێگای بۆ کۆلۆنیکردنی ئەم خاکە خۆش کرد. بۆیە سەیر نییە کە ڕاپۆرتەکان لەسەر کورد لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا شیکارییەکانیان لەخۆگرتبوو کە ئاماژەیان بە سروشتی کۆرپەیی ناسیۆنالیزمی کوردی و ڕەتکردنەوەی دەوڵەتێکی کوردی دەکرد. بۆ نموونە، کتێبی "کوردستان"ی فرانسیس ماونسێل (١٨٩٤)، کتێبی "ژیانێکی دڕندە لە نێو کورددا"ی فرێدریک میلینگن (١٨٧٠) و بێگومان کتێبی "خێڵە کوردەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی" (١٩٠٨)ی مارک سایک، هەموویان کوردیان وەک دواکەوتوو و خێڵەکی و سەرەتایی خستووەتە ڕوو، کە بوونیان پڕ بوو لە ململانێی نێوان خێڵەکی و شەڕی بێوچان لەگەڵ کۆمەڵگاکانی دیکە، وەک مەسیحییەکان و لە ئەنجامدا کاریگەری نەرێنییان لەسەر سەقامگیری و ئاسایشی ناوچەکە هەبوو.
لە ڕاستیدا دیدگا دەرەکییەکان بۆ کوردستان و کورد زۆرجار زیانی بۆ مافەکانی کورد و شوناس و کولتوور و خواستە ناسیۆنالیستییەکانی کورد گەیاندووە. لە هەموو گێڕانەوە مێژووییەکاندا، سەرکردەکانی کورد بە کورتبین، یاخی، خۆپەرست، لادێیی، گەندەڵ، مەترسیدار، خێڵەکی، بێ متمانە و نادیموکراسی هاوتا کراون.
هەروەها له چوارچێوەی ڕوانگەی دەرەکی و ڕۆژهەڵاتناسیدا، کورد هەمیشە خزمەتی ئیمپراتۆریەت و ئامانجە شارستانییەکانی جیهانی ڕۆژئاوای کردووە، بەبێ ئەوەی بیر لە واقیعی کۆلۆنیالیزمی خۆی بکاتەوە.
پێویستە بگوترێ کە تەنانەت ڕێککەوتنە کارەساتبارەکەی سایکس پیکۆی ساڵی ١٩١٦ و پەیمانی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٢ دەرئەنجامی پلانی ڕۆژهەڵاتناسی و کۆلۆنیالیزمی فەرمانڕەوا و چاودێرانی ئینگلیز و فەرەنسی بوو، کە تا ئەمڕۆش کاریگەرییان لەسەر ئایندە و مرۆڤایەتی کورد هەبووە.
بەڵام ئەمڕۆ لە چوارچێوەی توێژینەوەکانی پۆست کۆلۆنیالیزمدا، هەوڵی لێکۆڵینەوە لە دەرئەنجامە کولتووری و مێژووییەکانی کۆلۆنیالیستەکان دەدەن و دەیانەوێت ڕەخنە و تەحەدای میتۆدە فیکرییەکانیان بکەن کە لە بوارە جیاجیاکانی وەک مێژوو، کۆمەڵناسی، ئەنترۆپۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژی، ئەدەب و ڕۆمان، فەلسەفەدا دەرکەوتوون.
ڕەخنەگرتن له ئەو بوارە فیکرییانە لەبەر ئەوەیە کە بەپێی لێکۆڵینەوەکانی پۆستکۆلۆنیالیزم، حکومەتەکانی فارس، تورکیا و عەرەب بە بەکارهێنانی ئەو بوارە فیکرییانە خۆیان جیاکردۆتەوە، هەروەها لەبەرئەوەیە کە پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان ئەو بوارە فیکرییانە و سیاسه¬تی کۆلۆنیالیزم و هەژموونگەرییەکانیاندا هەیە و لە ڕاستیدا ئەم کۆلۆنیالیستانە (حکومەتی ئێران و تورکیا و عەرەبی) بەم شێوەیە پاساویان بۆ کارامەیی مێژوویی خۆیان هێناوەتەوە. بەتایبەتی کۆلۆنیالیست لەپێناو بەرەوپێشبردنی ئامانجە سیاسی و ئابوورییەکانیدا، نەک هەر بەشێوەیەکی باڵادەستیی کە پشت بە دەسەڵاتی ڕەقەکاڵا ببەستێت، مامەڵە ناکات، بەڵکو میتۆدی فیکری و کولتووریی باڵادەستیش دەگرێتەبەر؛ واتە بە بەرهەمهێنانی مانا و دیسکورس(Discourse)، پەیوەندییەکانی دەسەڵات وەک سروشتی و عەقڵانی دەخاتە ڕوو و بەم شێوەیە ئەو پەیوەندییانە سەقامگیر دەکات.
لە ڕاستیدا لێکۆڵینەوەکانی پۆست کۆلۆنیالیزم و پۆست ئۆرینتالیزم لە سەردەمی ئێستادا و تیۆرییە نەسەب و بناغە شکێنەکان و دژە ماکرۆ گێڕانەوەی پۆستمۆدێرنیستی لە سەردەمی جیهانگیریدا ئەگەر و دەرفەتی گەورەن بۆ ئەوەی لێکۆڵینەوەکانی کۆردۆلۆژی ئەمجارە گێڕەرەوەی خۆیان بن.
لە ڕاستیدا دەبێ ئەوە قبوڵ بکرێت کە سوبژێکتیڤیتی کوردی فۆرماسیۆنی کۆمەڵایەتی خۆی هەیە و خاڵی دەستپێکی دەرچوون لە لاهووت و میتافیزیکی دەسەڵاتێکی دیکەش ڕەخنە و بێناوبانگکردنی هەژموونی گێڕانەوەی باڵادەستی دیکەیە، کە هەمیشە لە ڕێگەی میکانیزمی جۆراوجۆرەوە لەوانەش میکانیزمی ڕۆژهەڵاتناسی هەوڵی داوە سوبژێکتیڤیەتی کوردی نەبینراو بکات.
لە کۆتاییدا، ئەگەر ڕۆژگارێک کورد ئۆبژێکتی و ئەویتری لێکۆڵینەوەی ڕۆژئاوایی،فارس، یان عەرەب و تورک بووبێت، ئەمڕۆ لەگەڵ گەشەکردنی دەرفەتەکانی دەرئەنجامی جیهانی-لۆکاڵیزەکردنی مەعریفە، دەکرێت شایەتحاڵی گۆڕینی ئەم ئەویتر یان ئۆبژەی(کوردها) لێکۆڵینەوە بێت بۆ بابەتگەلێک کە خۆیان(کوردها) بوونەتە توێژەری مێژوو و کولتوور و ناسنامەی خۆیان.
لایەنگرانی لۆژیکی میتۆدۆلۆژیای گڵۆباڵ-لۆکالیزم کە لە پۆستمۆدێرنیستەکانەوە ئیلهامیان وەرگرتووە، دژایەتی درێژەدان بە دیدگای ڕەهاخوازی دیتەرمینیستی، تیۆلۆژی و ئۆنتۆلۆژیی مێگاناراتیڤە کۆلۆنیالیستەکان لەسەر لێکۆڵینەوەی کوردی دەکەن؛ بەڵام وەک دیارە ئێستا لە سەردەمی جیهانگیریدا کاتی ئەوە هاتووە کە کورد مێژووی کۆلۆنیالیزەکراوی خۆی بخوێنێتەوە و بنووسێتەوە. لە ڕاستیدا لێکۆڵینەوەکانی پۆستکۆلۆنیالیزم، هەروەها مەعریفەی نەسەبی یان وێرانکردنی (جاک دێریدا) و دژە ماکرۆگێڕانەوەکانی پۆستمۆدێرنیزم (لیوتارد)، دەرفەت و ئەگەری بەنرخی بۆ توێژەرانی کوردۆلۆژی لە سەردەمی جیهانگیریدا ڕەخساندووە تا بتوانن گێڕەرەوەی بوون و ناسنامەی کوردی خۆیان بن.
جگە لەوەش، ئەمڕۆ لە سەردەمی توێژینەوەکانی پۆست کۆلۆنیالیزم و پۆست ئۆرینتالیزم و لەگەڵ لامەرکەزیەتی توێژینەوەی ڕۆژهەڵاتناسی، بە کردەوە شاهیدی بوژانەوەی زمان، کولتوور، مۆسیقا، ئەدەب و سینەمای کوردی و دواتر گەشەکردن و گەشەسەندنی هۆشیاری نەتەوەیی و ناسیۆنالیزمی کوردیین.
بۆیە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە وتراوە، ئێستا و لە سەردەمی جیهانگیریدا، کاتی ئەوە هاتووە کە کوردناسەکان سێبەری نەگبەتی کاریگەرییە نەرێنییەکانی لێکۆڵینەوەکانی ڕۆژهەڵاتی لەسەر زانینی کوردناسی بسڕنەوە و گەلی کورد لە مێژوو، کولتوور و ئەدەبیاتی کورد ئاگادار بکەنەوە.
لە هەر حاڵەتێکدا، خوێندنی کوردی هەندێک جار ڕووبەڕووی لایەنگرییەکی دیاریکراو دەبێتەوە کە لە ئەنجامی ڕوانگەی ڕۆژهەڵاتناسی، بابەتی سیاسی ئاڕاستەکراو، یان ڕۆژنامەگەرییەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆیە زۆر گرنگە لە چوارچێوەی لێکۆڵینەوەکانی پۆست کۆلۆنیالیزم و پۆست ئۆرینتالیزم دیدێکی ڕەخنەگرانەمان هەبێت بۆ ئەم ڕێبازانە.