گرنگی ئەنجومەنی فیدڕاڵ لە سیستمی فیدراڵی عێراقدا
9/30/2023 2:37:00 PM
د. ئاودێر جەمیل
بە پێی دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥، ئەنجومەنی یاسا دانان پێک هاتووە لە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی فیدراڵ. ئەنجوومەنی فیدراڵی کە بۆ چارەسەری گرفت و ناکۆکی پرسە جیاوازەکان لەنێوان گرووپە نەتەوەیی و تائیفییە هەمەچەشنەکانی ناو عێراق داڕێژراوە، ئامانجی پەرەپێدانی گشتگیری و دابەشکردنی ماف و دەسەڵاتە بەشێوەیەکی دادپەروەرانە. گەرچی ئەرک و دەسەڵاتەکانی ئەم ئەنجومەنە لە دەستوری عێراقدا ڕوون نەکراوەتەوە، بەڵام ئەنجومەنی فیدڕاڵ بە یەکێک لە گرنگترین دامەزراوە فیدڕاڵیەکان دادەنرێت لە سیستمی فیدڕاڵیدا. عێراق پاش تێپەڕبونی هەژدە ساڵ بەسەر دەرچواندنی دەستور نەتوانراوە ئەم ئەنجومەنە گرنگە پێک بهێنرێت.
پاشخانی مێژوویی ئەنجوومەنی فیدراڵی لە دەستووری عێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ بوونی ئەو مۆزایکە ئاڵۆزە فرەچەشنە ئایینی و نەتەوەیی و کولتووری کە چەندین سەدەیە تایبەتمەندە بە عێراق. لە ڕووی مێژووییەوە عێراق دابەش بووە بەسەر سێ ناوچەی سەرەکیدا: باشووری زۆرینەی شیعە، ناوچەی ناوەڕاستی زۆرینەی سوننە و باکووری ( هەرێمی کوردستان) کە کورد تێیدا باڵادەستە. ئەم دابەشبوونانە زۆرجار بووەتە هۆی ناکۆکی و ناهاوسەنگی دەسەڵات لە نێوان گروپە جیاوازەکانی ناو وڵاتدا، پێویستی بە میکانیزمێکە بۆ چارەسەرکردنی ئەم دابەشبوونانە و دەستەبەرکردنی نوێنەرایەتی و بڕیاردانی دادپەروەرانە. دوای ڕوخانی ڕژێمی پاوانخوازی سەدام لە ساڵی ٢٠٠٣ ئەم ناکۆکیانە زیاتر بەرچاو بوو، داڕشتنی دەستوورێکی نوێ لە ساڵی ٢٠٠٥دا ئامانجی دامەزراندنی سیستەمێکی فیدراڵی بوو کە پاراستنی ماف و بەرژەوەندییەکانی هەموو هاووڵاتیانی عێراق بکات، لە هەمان کاتدا سەکۆیەک بۆ دەربڕینی ناسنامە هەمەچەشنەکانیان دابین بکات. ئەنجومەنی فیدراڵی پێکهاتەیەکی گرنگی ئەم دیزاینە دەستورییە ، مەکۆیەک پێشکەش بە ناوچە جیاوازەکان دەکات بۆ بەشداریکردن لە گفتوگۆ و دانوستاندن لەسەر بەرژەوەندییەکانیان و بەشداریکردن لە پرۆسەی بڕیاردان لەسەر ئاستی نیشتمانی. دەستووری عێراق بە هێنانە ناوەوەی واقیعە مێژوویی و هاوچەرخەکان لە دروستکردنی ئەنجوومەنی فیدراڵیدا، هەوڵی چارەسەرکردنی نادادپەروەرییەکانی ڕابردوو و پەرەپێدانی گشتگیری و بەرەوپێشبردنی سەقامگیری لە وڵاتدا دەدات. بە واتایەکی تر ئەنجومەنی فیدڕاڵ ڕۆڵی ژورێکی یاسایی-سیاسی دەبینێت بۆ چارەسەرکردن و ڕێکەوتن لەسەر پرسە جیاوازەکان کە ڕەهەندی فیدڕاڵی و نیشتمانی هەیە.
ئەنجومەنی فیدراڵی پێکهاتەیەکی سەرەکی دەستووری عێراقە، بەو پێیەی کە لە چوارچێوەی پێکهاتەی فیدراڵی وڵاتدا چەندین ئەرکی هەیە. یەکەم: وەک دەزگایەکی ڕاوێژکاری کاردەکات کە بە شێوەیەکی کاریگەر نوێنەرایەتی کۆمەڵگەی هەمەچەشنی عێراق دەکات، دڵنیای دەدات لە بەشداریکردنی هەموو گروپە نەتەوەیی و ئایینییەکان لە پرۆسەی بڕیاردان. ئەمەش لە ڕێگەی پێکهاتەی ئەنجومەنەوە کە لە نوێنەرانی ناوچە و پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق پێکدێت. ئەنجومەنی فیدراڵی بە دابینکردنی سەکۆیەک بۆ گفتوگۆ و نوێنەرایەتیکردن، ڕێگە بە دەربڕینی تێڕوانینە جۆراوجۆرەکان دەدات، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ دوورکەوتنەوە لە زاڵبوونی هەر تاکە گروپێک بەسەر ئەوانی دیکەدا. دووەم: ئەنجوومەنی فیدراڵی ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە پاراستنی ماف و بەرژەوەندییەکانی هەرێم و پارێزگا و یەکە کارگێڕیەکان لە سەرانسەری عێراقدا. دەسەڵاتی پێداچوونەوە و پێشنیارکردنی هەموارکردنەوەی یاسای فیدراڵی هەیە کە ڕەنگە کاریگەری لەسەر ئۆتۆنۆمی ناوچەیی هەبێت یان پێشێلکردنی مافە ناوچەییەکان، بەم شێوەیە بنەماکانی لامەرکەزی و فیدراڵیزم کە لە دەستووردا جێگیرکراون دەپارێزێت. جگە لەوەش ئەنجومەن دەتوانێت نێوەندگیری لە ململانێکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و دەسەڵاتدارانی هەرێمەکان بکات، ئەمەش هاوکاری و هاوسەنگی لە حوکمڕانی وڵاتدا پەروەردە بکات. بە کورتی پێکهاتە و ئەرکەکانی ئەنجومەنی فیدراڵی نەک تەنها گشتگیری و نوێنەرایەتی بەرەوپێش دەبەن بەڵکو بەشدارن لە کارکردنی کاریگەرانەی سیستەمی فیدراڵی عێراق. بە شێوەیەکی گشتی ئەنجومەنی فیدڕاڵ بەو پێیەی بەرژەوەندی سیستم و پێکهاتەکانی دەپاريزێت دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ بگێڕێت لە پرسە جیاوازەکاندا، لەوانەش پرسی بوجە، بازرگانی نێوان هەرێمەکان، گمورگ، باج، هاوسەنگی دەسەڵات لەنێوان دەوڵەتی فیدڕاڵ و هەرێم و پارێزگاکان لەسەر بنەمای بەشداری و وەفاداری.
جگە لە دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن کە بە ئەنجوومەنی فیدراڵی دراوە، ڕۆڵ و گرنگییەکەی لە سیستەمی سیاسی عێراقدا زیاتر درێژدەبێتەوە بۆ کایەی یەکێتی نیشتمانی و ئاشتەوایی. ئەنجومەنی فیدراڵی وەک دەزگایەکی نوێنەرایەتی کە لە ئەندامانی ناوچە و کەرتە جیاوازەکانی کۆمەڵگا پێکهاتووە، توانای ئەوەی هەیە وەک سەکۆیەک بۆ گفتوگۆ و بنیاتنانی کۆدەنگی، بەتایبەتی بۆ ئەو پرسانەی کە کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر بەرژەوەندییەکانی ناوچەکە هەیە. پەرە بە گشتگیری و نوێنەرایەتی یەکسان دەدات، دڵنیای دەدات لەوەی کە هەموو ناوچەکان قسەیان هەیە لە پرۆسەکانی بڕیاردان کە کاریگەری لەسەر کۆمەڵگاکانی خۆیان هەیە. ئەنجوومەنی فیدراڵی بە دابینکردنی مەکۆیەک بۆ دەربڕینی دیدگا جۆراوجۆرەکان، دەتوانێت بەشداری بکات لە چاندنی کولتووری هاوکاری و سازان لە نێوان گروپە نەتەوەیی و ئایینی و ناوچەییە جیاوازەکانی عێراقدا. ئەم ئەرکە بە تایبەتی لە کۆمەڵگەیەکی دوای ململانێی وەک عێراقدا دەبێتە شتێکی چارەنووسساز، کە پێویستییەکی بەرچاو بە میکانیزمێک هەیە کە هاندەری یەکڕیزی و ئاسانکاری بۆ بەشداریکردنی مانادار لە حوکمڕانی میللەتدا. بۆیە توانای ئەنجوومەنی فیدراڵی بۆ پەرەپێدانی هاوکاری لە نێوان گروپە جۆراوجۆرەکان بۆ سەقامگیری و گەشەسەندنی بەردەوامی سیستەمی سیاسی عێراق گرنگییەکی سەرەکی هەیە.
سەرەڕای سود و گرنگیەکان دامەزراندی ئەنجومەنی فیدڕاڵ لە سیستمی فیدڕاڵی عێراقدا، بەڵام بۆ دامەزراند و پێکهاتنی ڕووبە ڕووی کۆمەڵێک ئاڵەنگاری دەبێتەوە. بەو پێیەی ئەرک و دەسەڵاتەکانی لە دەستوری عێرقیدا دیاری نەکراوە، بە پێی مادەی ٦٥ لە دەستوری عێراقی پێویستی یاسایەک هەیە کە دەسەڵاتەکانی ڕێک بخات کە لە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە دەردەچێت بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران. یەکێک لە ئاڵەنگاریانە بەرچاوەکان نەبوونی ڕوونی لە ڕۆڵی دەسەڵات و ئەرکەکانی ئەنجومەنەکە. دەستووری عێراق ڕوونی نەکردووە کە ئەنجومەنەکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ناکۆکی نێوان حکومەتی فیدراڵی و هەرێمەکانە، شکست دەهێنێت لە پێشکەشکردنی ڕێنمایی تایبەت سەبارەت بە چۆنیەتی چارەسەرکردنی ئەم ناکۆکیانە. ئەم ناڕوونییە بووەتە هۆی ناکۆکی و دواکەوتنی بڕیاردان، چونکە لێکدانەوە جیاوازەکان بۆ ڕۆڵی ئەنجومەنەکە سەریان هەڵداوە. ڕەخنەیەکی تری گەورە پەیوەندی بە نوێنەرایەتی و گشتگیریی ئەنجومەنەکەوە هەیە. ڕەخنەگران دەڵێن، پێکهاتەی ئێستای ئەنجومەنەکە بە شێوەیەکی گونجاو نوێنەرایەتی هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگای عێراق ناکات، بەتایبەتی گروپە کەمینەکان و دانیشتوانی پەراوێزخراو. ئەم نەبوونی نوێنەرایەتییە شەرعیەتی ئەنجومەنەکە تێکدەدات و ڕێگری لە توانای ئەنجومەنەکە دەکات بۆ چارەسەرکردنی کاریگەرانەی نیگەرانی و بەرژەوەندییەکانی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان. جگە لەوەش، هەندێک دەڵێن دەسەڵاتی ئەنجومەن بۆ ڤیتۆکردنی ئەو یاسایانەی کە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی پەسەندکراون، دەتوانێت ببێتە هۆی زیادەڕەوی لە بەکارهێنانی دەسەڵات، کە ئەگەری هەیە ڕێگری لە توانای حکومەت بکات بۆ جێبەجێکردنی چاکسازی پێویست. ئەم تەحەددا و ڕەخنانە تیشک دەخەنە سەر پێویستی وردکردنەوە و ڕوونکردنەوەی زیاتر لە بڕگەکانی دەستوری کە ئەنجومەنی فیدراڵی بەڕێوەدەبەن، هەروەها هەوڵە هاوبەشەکان بۆ دەستەبەرکردنی نوێنەرایەتی و لێپرسینەوەی دادپەروەرانە لەناو ئەنجومەنەکەدا.