فیدڕاڵیزم و ئاڵنگاری فرە نەتەوەیی
3/23/2024 6:15:00 PM
د. ئاودێر جەمیل
فیدرالیزم سیستەمێکی
ئاڵۆزی حوکمڕانییە کە هەوڵدەدات هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵاتی ناوەندی لەگەڵ ئۆتۆنۆمی
ناوچەییدا دروست بکات. لە چوارچێوەی کۆمەڵگا فرە نەتەوەییەکاندا، فیدراڵیزم کۆمەڵێک
ئاڵنگاری و دەرفەتی ناوازە دەخاتە ڕوو. ئەم
پارادۆکسە بە تایبەتی لەو وڵاتانەدا دیارە کە دانیشتوانی جۆراوجۆریان هەیە، کە زۆرجار
گروپە جیاوازەکان بەرژەوەندی و داواکاری کێبڕکێکاریان هەیە. بەم شێوەیە فیدراڵیزم
دەتوانێت ئامرازێک بێت بۆ بەڕێوەبردنی فرەچەشنی و پێشخستنی گشتگیری، بەڵام لە
هەمان کاتدا دەتوانێت دابەشبوونەکان توندتر بکات و نایەکسانییەکان بەهێزتر بکات.
کاریگەری فیدرالیزم لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاری فرە نەتەوەیی پەیوەستە بە هۆکاری
جۆراوجۆرەوە، لەوانە دیزاینی سیستەمی فیدراڵی، دابەشکردنی سەرچاوە و دەسەڵات و
ئامادەیی گروپە جیاوازەکان بۆ هاوکاری و سازان. لەم وتارەدا ڕۆڵی فیدراڵیزم لە بەڕێوەبردنی
هەمەجۆریی و پێشخستنی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگا فرە نەتەوەییەکاندا دەکۆڵینەوە،
هەم سوودە ئەگەرییەکان و هەم سنووردارییەکانی شی دەکەینەوە.
فیدراڵیزم بە درێژایی
مێژوو کلیلی سەرەکی بووە لە بەڕێوەبردنی ئاستەنگە فرە نەتەوەییەکان. بە تێڕوانینێکی
مێژوویی، دەریدەخات کە فیدراڵیزم کاریگەرییەکەی لە جێگیرکردنی گروپە نەتەوەییە جۆراوجۆرەکان
لە چوارچێوەی یەک سیستەمی سیاسیدا ئاشکرا دەکات. بۆ نموونە لە دۆخی ئەمریکادا، فیدراڵیزم
ڕێگەی بە پێکەوەژیانی نەتەوە جۆراوجۆرەکان داوە کە هەریەکەیان شوناس و بەرژەوەندیی
کولتووری جیاوازیان هەبێت، لە چوارچێوەیەکی حوکمڕانی هاوبەشدا. بەهەمان شێوە وڵاتانی
وەک سویسرا و کەنەدا پێکهاتەی فیدراڵییان بەکارهێناوە بۆ چارەسەرکردنی پێداویستییەکانی
کۆمەڵگە نەتەوەییە جیاوازەکان لە هەمان کاتدا یەکێتی نیشتمانییان پاراستووە. پەرەسەندنی
فیدراڵیزم لەگەڵ داننان بە گرنگی ڕێزگرتن لە هەمەجۆریی و پێشخستنی گشتگیری لە سیستەمەکانی
حوکمڕانیدا تێکەڵ بووە. تێگەیشتن لە چوارچێوەی مێژوویی فیدراڵیزم و ڕۆڵی لە بەڕێوەبردنی
ئاستەنگە فرە نەتەوەییەکان، تێڕوانینێکی بەنرخ دەدات سەبارەت بە سوودە ئەگەرییەکانی
پێکهاتەکانی حوکمڕانی لامەرکەزی لە پەروەردەکردنی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و سەقامگیری
سیاسی لەناو کۆمەڵگا جۆراوجۆرەکاندا.
ڕوانگە تیۆریەکان سەبارەت
بە فیدراڵیزم و ئاڵنگاری فرە نەتەوەیی، تێڕوانینێکی بەنرخ بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی
بەڕێوەبردنی سیستەمی سیاسی جیاواز بۆ هەمەجۆریی دەبەخشن. بەشێک لە توێژەرانی بواری
فیدڕاڵیزم جەخت لەوە دەکەنەوە کە فیدراڵیزم
دەتوانێت وەک چوارچێوەیەک بۆ جێگیرکردنی گروپە نەتەوەییە جۆراوجۆرەکان لە ناو یەک سیستمی
سیاسیدا بێت. ئەم ڕوانگەیە دەڵێت کە پێکهاتە فیدراڵیەکان دەتوانن کۆمەڵگە نەتەوەییە
جیاوازەکان بەهێز بکەن بە ڕێگەدان بە پلەیەک لە خۆبەڕێوەبەرییان لە هەمان کاتدا
پاراستنی یەکێتی نەتەوەی. جگە لەوەش سوودەکانی
فیدراڵیزم لە تەنها کارایی ئیداری تێدەپەڕێت و پاراستنی کولتووری و سەقامگیری سیاسی
لەخۆدەگرێت. لە بەرامبەردا توێژەرانی دیکە پێیان وایە کە فیدراڵیزم ڕەنگە دابەشکارییە
نەتەوەییەکان تۆختر بکاتەوە جیاوازییەکان پەرەبسێنێت
خاڵە ئەگەرییەکانی ململانێ توندتر بکات. بە لێکۆڵینەوەی ڕەخنەگرانە لەم ڕوانگانە،
توێژەران دەتوانن باشتر لە ئاڵۆزییەکانی بەڕێوەبردنی تەحەددای فرە نەتەوەیی لە ناو
سیستەمی فیدراڵیدا تێبگەن.
توێژینەوەکان لەسەر فیدراڵیزم
و ئاڵنگاری فرە نەتەوەیی تێڕوانینێکی بەنرخ دەدات سەبارەت بەوەی کە چۆن وڵاتە جیاوازەکان،
ئاڵۆزی و ئاڵنگاری سیاسی دانیشتوانی جۆراوجۆر لەناو سیستەمێکی فیدراڵیدا بەڕێوەدەبەن.
ئەزموونی کەنەدا لەگەڵ فیدراڵیزم و جێگیرکردنی چەندین گروپی نەتەوەیی، بەتایبەتی کیوبیکۆی
فەرەنسی زمان، هاوسەنگی ناسکی نێوان ئۆتۆنۆمی و یەکگرتوویی نیشتمانی پیشان دەدات.
بە هەمان شێوە لە سویسرا فیدراڵیزم ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە بەڕێوەبردنی فرەچەشنی
زمانەوانی و کولتووری لە نێوان کانتۆنەکانیدا. بۆ نموونە بە هۆی جیاوازی زمان و کەلتوری هەرێمی کیوبیک بەردەوام لە کێشەو ناکۆکی بووە
لەگەڵ دەوڵەتی فیدراڵی کەندا، بەشێکی دەگەڕێنەوە بۆ ئەو دابەشکاریە سیاسیەی کە جوگرافیای
سیاسی کەنەدا هەیەتی، لە لایەکی تر ئەو جیاوزیە کەلتوری و زمانیە هەرێمی کیوبیکە
کە لە ئێستادا جێگەی ڕەزانەندی کەنەدیەکانە. لێرەدا ئاڵنگاری دەوڵەتی فیدراڵی
کەنەدا زۆرن کە ڕوبەڕی بووەتەوە هەر لە شۆڕشی ئارام لە ساڵی ١٩٦٠، دانپێدانانی
زمان و کەلتوری فەرەنسی لەو هەرێمەدا، جیاوازیەکان لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی سەرچاوە
دارای و سروشتیەکان، بابەتی کۆچبەران و ..هتر. سەرەڕای ئەو ناکۆکی و جیاوازییە مێژوویەی کە هەیە لە چوارچێوەی کەنەدا
هەوڵ دەدرێت ناکۆکیەکان بەشێوازی گفتوگۆ و
لێک نزیکردنەوەی جیاوازییەکان ئاڕاستە بکرێت کە ئەمەش بە بڵاوکردنەوەی کەلتوری فیدڕاڵیزم
دەکرێت لە نێوانیاندا، لەگەڵ ئەوەشدا ناکۆکی و جیاوزیەکان بەردەوامن.
لەعێراقی ئەمڕۆدا فیدڕاڵی خۆی پێناسە دەکات لە هەرێم و پارێزگاکانی ناکۆکی
زۆر هەیە لەنێوان دەوڵەتی فیدراڵ و تاکە هەرێمەکەی کە کوردستانە، ناکۆکیەکان
بەشێکی زۆری مێژوین لەوانە زمان، سنور و بەشێکی تا ڕادەیەک سەردەمیانەن کە ئەویش
خۆی دەبینێتەوە لەسەر شێواز و ڕێکەوتن لەسەر بەڕێوەبردن و دەرهێنان و بەبازاڕکردنی
سامانی سروشتی لە نێوان ئەم دوو لایەندا. خاڵی گرنگی فیدراڵی بۆ هەرێمی کوردستان دەستووری عێراقە
لەگەڵ دانپێدانانی ئەو جیاوازی کەلتووری و زمان و مێژوویەی
کە هەتی، دیارترین لێدوانی ئەم دواییەی سەرۆکی باڵای ئەنجومەنی دادوەری عێراق لە
بەرانبەر سەرۆکی ئەنجومەن و پارێزگاری پارێزگای ئەنبار ئاماژەی پێدا « هەرێمێ
کوردستان-عێراق پێگەیەکی تایبەتی هەیە لە عێراق دا لە لایەن سەرجەم گەلانی عێراق
دانی پێدانراوە». سەرەڕی ئەمەش هێشتا جیاوزیەکان دەتوانێت ئاڵنگاری جدی بۆ
فیدراڵیەت دروست بکات.
پێشنیارەکانی سیاسەت بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگە فرە نەتەوەییەکان لە ناو سیستەمی
فیدراڵیدا دەبێت گشتگیر بن بۆ دڵنیابوون لە حوکمڕانی کاریگەر و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی،
لەوانەش یەکەم: هاوکاری نێوان حکومەتەکان
زۆر گرنگە بۆ هەماهەنگی ئەو سیاسەتانەی کە هەمەجۆریی کولتووری و دەرفەتی یەکسان بۆ
هەموو نەتەوەکان بەرەوپێش دەبەن. دووەم: دامەزراندنی بەرنامەی پەروەردەی فرە
کولتوری لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵیدا دەتوانێت ڕێزگرتن و لێکتێگەیشتنی یەکتر لە
نێوان دانیشتوانی جۆراوجۆردا دروست بکات. سەرەڕای ئەوەش، جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی
نوێنەرایەتی نەتەوەیی لە پرۆسەکانی بڕیاردان لە ئاستە جیاوازەکانی حکومەتدا زۆر
گرنگە بۆ دڵنیابوون لەوەی دەنگی کەمینەکان دەبیسترێت و لە داڕشتنی سیاسەتدا جێگیرکراون،
هەروەها وەبەرهێنان لە دەستپێشخەرییە کۆمەڵایەتییەکان
کە پەرە بە گفتوگۆی نێوان کولتوورەکان و یەکگرتنی کۆمەڵایەتی دەدەن، دەتوانێت پێکەوەژیانی
ئاشتیانە لە نێوان نەتەوە جیاوازەکاندا ئاسان بکات.
کارکردن لەسەر فەرهەنگ و سیاسەتی نزیک کردنەوەی جیاوازی لە سیستەمی فیدراڵی
دەتوانێت باشتر ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگا فرە نەتەوەییەکان بەڕێوەببات و کارلێکی هاوسەنگ
لە نێوان کۆمەڵگە جۆراوجۆرەکاندا بەرەوپێش ببات. چەمکی فیدراڵیزم لە کاتی مامەڵەکردن
لەگەڵ کۆمەڵگا فرە نەتەوەییەکان، هەم دەرفەت و هەم ئاڵنگاری دەخاتە ڕوو. لە کاتێکدا سیستەمی فیدراڵی دەتوانێت
میکانیزم بۆ جێگیرکردنی هەمەجۆریی دابین بکات.