دیكتاتۆر و كوڕی دیكتاتۆرەكان
08:34 - 18/09/2019
91 جار خوێندراوەتەوە
شوان ئەحمەد
مێژووی خۆرهەڵات و وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و ناوچەكە، سەرشارن بە وێنەو ناو و كاروكردەوەی دزێوی دیكتاتۆرە گەورەو بچووكەكان.
لە هەر قۆناغێكدا دیكتاتۆر و ستەمكار و خوێنڕێژی (نیوەخوا) هاتوون و ئەوەندەی توانیبێتیان و لە دەستیان هاتبێت، لە كوشت و بڕین و وێرانكردن و سووكایەتیكردن بە مرۆڤ و بە هەمووشتێ، قسوورییان نەكردووە. نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم و ئێستاشی لەگەڵدا بێت، نموونەی ئەو دیكتاتۆرو ستەمكارە مۆدێرن و شوڕشگێرانە دەبینین كە لە دوای قۆناغی رزگاریی نیشتمانییەوە، لە وڵاتانی جیهانی سێهەمدا پەیدادەبن و بە ناوی شۆڕش و گەل و نیشتمان و سەروەرییەوە، هەرچی تاوانە ئەنجامی دەدەن و وڵات دەكەنە خەرابات و زیندانێكی گەورە و تاریك.
دیكتاتۆرەكان نەك هەر خۆیان، بەڵكو كوڕو كوڕەزاو براو برازاو دەستوپێوەندەكانیشیان، بەردەبنە گیانی هاوڵاتیان و چارەنووسی ملیۆنەها كەس وەك بارمتەیەك، دەكەوێتە دەستی كەسانێكی سادی و نەخۆش و مەرگدۆست و تاڵانچی.
(سەدام حوسێن و عودەی و قوسەی) لە عێراق و (عەلی عەبدوڵڵا ساڵح و ئەحمەدی كوڕی) لە یەمەن و (حافز ئەسەد و بەشار و ماهر) لە سوریا و (حوسنی موبارەك و جەمال و عەلا) لە میسر و (موعەمەر قەزافی و محەمەد و سەیفولئیسلام و ساعدی و موعتەسەم و خەمیس) لە لیبیا و هتد.
ئەمانە نموونەیەکی کەمن و نموونەی دیکەش زۆرن.
لەم كتێبەدا نووسەر و بیرمەندی لیبی (د. محەمەد عەبدولموتەڵیب ئەلهۆنی) كە بە ناوی (سەیف قەزافی... تەڵەكەی سیاسەت و گاڵتەو گەپ و رووداوە چاوەڕواننەكراوەكانی رۆژگار)ەوەیەو ساڵی 2015 بە چاپی گەیاندووە، باس لە مینی دیكتاتۆرێكی كوڕی دیكاتۆرێكی خوێنڕێژ و دەعاجان و دێوانە دەكات.
بۆ خۆم ئەمە دووەمین كتێبی (ئەلهۆنی)یە، بخوێنمەوە، لە دوای كتێبی (عەرەب لە بەرامبەر ستراتیژییەتی ئەمریكا)دا كە ساڵی 2004 لە دیمەشق چاپی كردووە.
ئەلهۆنی ماوەیەكی زۆرو دوای گەڕانەوەی بۆ لیبیا (1984) راوێژكارو نزیكترین كەس دەبێت لە سەیفولئیسلامی موعەمەر قەزافی و پلان داڕێژەری ئەو ریفۆرم و چاكسازیانە دەبێت كە دیكتاتۆری گچكە، بە مەبەستی جوانكردنی سیمای حوكمڕانییەكەی باوكی، بە نیاز بووە ئەنجامیان بدات.
سەیف (كوڕە گەورەی دیكتاتۆر لە سەفیەی دووەم ژنی) نزیك بە بیست ساڵێك (1990بۆ 2011) پێگەیەكی دیاری لەسەر نەخشەی سیاسیی وڵاتانی لیبیادا هەبوو.
بە دەركەوتنی ئەم، لیبیاییەكان، چاوەڕوانی ریفۆرم و گۆڕانكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگییان لێی هەبوو، بەوپێیەی گەنجێك بوو لە خۆرئاوا گەورە بووبوو. لە ڤیەننا زانستە سیاسییەكانی خوێندبوو، خواستی نوێكردنەوەو چاكسازیكردنی هەبوو، بە مەبەستی ئەوەی لە داهاتوودا خۆی ببێتە جێگرەوەی باوكی و فەرمانڕەوایەتی وڵات بگرێتە دەست.
چونكە وەك ئەلهۆنی، لەم كتێبەیدا باسی دەكات: (دەیزانی وڵات چیتر بە تیۆریاو هەڵسوكەوتەكانی باوكی ناچێت بەڕێوەو دەیزانی لیبیا بەرەو ماڵوێرانی دەچێت، گەر بێت و رێ بەو سیاسەتە هەڵەو پڕ سەرەڕۆییانەی باوكی نەگرێت).
سەیفولئیسلام، كوڕی دیكتاتۆرێكی عەنتیكەی جیهانی عەرەبی بوو كە بە درێژایی چل و دوو دانە ساڵ، هەرچی دامودەزگاو دامەزراوەی دەوڵەت هەبوو، هەر هەمووی تێكدا بوو، لەبری ئەوانەش دامەزراوەی ئەلتەرناتیڤی دروستكردو وەك ئامرازێك بۆ حوكم كردن و قایمكردنی پایەكانی دەسەڵاتدارێتی خۆی، بە كاری دەهێنان و سوودی لێ دەبینین، نەك وەك دامەزراوەیەك بۆ دەوڵەت. هەر ئەمەش وای كرد لەو وڵاتەدا دەوڵەتۆكەیەك لەنێو سیستمی حوكمڕانی دروست ببێت، نەك سیستمێكی حوكمڕانی لەنێو دەوڵەتدا چێ بكرێت. بۆیە سەروەختێك قەزافی و دارودەستەكەی نەمان، دەوڵەتیش داڕماو ئەوەش بە پێچەوانەی ئەوەوە بوو كە لە تونس و میسری دراوسێی روویدا، ئاخر لەو دوو وڵاتە لەنێو دەوڵەتدا سیستمێك هەبوو، سەروەختێك سیستمی حوكمڕانی رووخا، دەوڵەت مایەوە.
سەیفولئیسلام كوڕی دیكاتۆرێك بوو، نە پادشا بوو، نە سەرۆككۆمار. لە وڵاتێكدا دەژیا نە دەستووری هەبوو، نە فۆرمێكی حوكمڕانی مۆدێرن و سەردەمیانەی شك دەبرد. ئەوەی هەبوو بێسەروبەرییەكی ئاشكرا بوو. ئاخر لەو بێسەروبەرییەدا، قەزافی دەیتوانی هەرچی دەوێت بیكات و چێژی تەواوەتی لە دەسەڵات ببینێ.
وەك (ئەلهۆنی) لەم کتێبەدا باسی دەكات، كوڕە گەورەی دیكتاتۆر ویستویەتی موعجیزەیەك بخولقێنێ و دەسكاری فۆرمی حوكمڕانییەك بكات لە وڵاتی لیبیادا كە قابیلی دەسكاریكردن نەبووە. سەرەڕای ئەوەش(بە قسەی ئەلهۆنی) سەیفولئیسلام ناكۆكی و دژایەتی زۆری هەبووە لەگەڵ باوكی و براكانی و عەشیرەتەكەیان (القذاذفة).
ئەم دیكتاتۆرە گچكەیە (گوایە ویستویەتی) لەبری ستەمكاریی، دیموكراسی پەیڕەوبكات و لیبڕالیزم لە جێگەی تیۆریای سێهەم (كە باوكی بە ناوی گەلەوە هەمووشتێكی لە دەوڵەتدا بۆ خۆی پێ مۆنۆپۆڵ كردبوو) دابنێت و لەبری بە سووك سەیركردنیان (كە قەزافی پەیڕەوی دەكرد) خۆی لە رۆشنبیران نزیك بكاتەوە. ئیقتیدا بە خۆرئاوا بكات، نەك وەك باوكی بە دووژمنی بزانێت و بە هەژموونگەرایی تاوانباری بكات و هتد.
بەڵام ئەم كە دەیویست هەموو شتێ چاك بكات و هەموو شتێ بخاتەوە سەر سكەی خۆی، هیچی پێ چاک نەكراو هیچ شتێكی پێ نەخرایەوە سەر راستە رێگای خۆی.
تەنها شتێ ئەم دیكتاتۆرە گچكەیە كردبێتی، ئەوە بوو ئەو كەسانەی لەسەر بیروڕای جیاواز زیندانی كرابوون، ئازادی كردن و كەمێكیش بارودۆخی زیندانەكانی باشتر كرد. سەروەختێك لە گەرمەی بەهاری عەرەبیدا و دوای هەڵهاتنی (بن عەلی) لە تونس، خەڵكی لیبیاش كەوتنە خۆیان، چاوەڕوان دەكرا سەیف هەڵوێستێكی جیاوازتری هەبێت و وەك باوك و براكانی لە بەرامبەر جەماوەری راپەڕیودا رەفتار نەكات، وەك (ئەلهۆنی) باسی دەكات لە سەروبەندی تەقینەوەی بارودۆخەكە لە بنغازی، حەوت خاڵی بنەڕەتی بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخەكە دەخاتە بەردەستی و داوای لێ دەكات لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا رووبەڕوو لەگەڵ خەڵك قسەبكات و هەنگاوەكانی داهاتوویان بۆ روون بكاتەوە، كورتەی ئەو حەوت خاڵەش ئەمانەبوون:
١ - سەركۆنەكردنی ئەو تووندوتیژیانەی لە هەرێمی (الشرقیة) روویانداوەو راگەیاندنی ماتەمینی بۆ ماوەی حەوت رۆژ.
2 - پێكهێنانی لیژنەیەك لە دادوەرە پاك و بێگەردەكان، تا لە راستی رووداوەكان بكۆڵنەوە.
3 - لە ماوەی هەفتەیەكدا گۆنگرەی گشتیی گەل ببەسترێت و بڕیار لە دانانی دەستوورێكی هەمیشەیی بدرێت.
4 - سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران (یەغدادی مەحمودی) و وەزیرە زۆر گەندەڵەكان دەسگیربكرێن.
5 - حكومەتێكی نیشتمانیی پاك و بێگەرد بە سەرۆكایەتی مەحمود جبریل دابمەزرێت.
6 - مافی خۆپیشاندانی بێ تووندوتیژی بە گەنجانی لیبیا بدرێت.
٧ - كار بە هەموو ئەو وتەزایانە رابگیرێت كە لەكتێبی سەوزدا هاتوون.
(ئەلهۆنی) دەڵێت، من و ئەوانەی ئاگاداربوون چاوەڕێی ئەوەمان دەكرد سەیف لە رێی كەناڵەكانی راگەیاندنەوە، ئەمانە بە خەڵك و خوای لیبیا بڵێت و دۆخەكە ئارام بكاتەوە و خۆی لە (باوكی و موعتەسەم و خەمیس و ساعدی برای) جیابكاتەوە، بەڵام ئەوەی روویدا تەواو پێچەوانەی ئەوە بوو، كاتێك لە 20/شوباتی/2011، وەك دیكتاتۆرێكی تەواو و وەك كۆپییەكی راستەقینەی باوكی، كەوتە هەڕەشەو گوڕەشەو، شەقێكی لە هەموو نەرمی نواندن و پڕۆژەیەكی چاكسازیی هەڵداو چووەوە ناو پێستە ئەسڵییەكەی خۆی.
وەك چۆن لە سوریای حافز ئەسەد دا، ئومێد هەڵواسین بە دیكتاتۆرێكی گچكەی وەك بەشار ئەسەد دا، خۆ هەڵخەڵەتاندنێكی گەورەبوو، لە لیبیاش چاوەڕوانیكردنی ریفۆرم و گۆڕانكاری لەكوڕە گەورەكەی دیكتاتۆر، نوكتەیەكی بێتام دەرچوو.
سەرباری ئەوەی (ئەلهۆنی) لەم كتێبەدا دەیەوێت ئەستۆپاكیی سەیف لە زۆرێكی زۆری كارو كردەوەی باوك و براكانی نیشان بدات، بەڵام لەوەشدا شكست دێنێت كە نیشانی بدات ئەوانەی لە باوەشی دیكتاتۆردا گەورە دەبن، بتوانن وەك ئەو نەبن و جیاواز رەفتار بكەن. سەیفولئیسلامیش لە دواڕۆژەكانی حوكمڕانی باوكیدا، هەر چووەوە سەر هەمان ئەو شتەی دەیویست لێی رابكات و بیگۆڕێت.
دواجار دەبێت ئەوە بڵێم كە (د.محەمەد عەبدولموتەلیب ئەلهۆنی) بەر لە هەرشتێ مەبەستی سەرەكی لە نووسینی ئەم كتێبە، سەیفولئیسلام نەبووەو خۆی بووە.
واتە ویستویەتی بە نووسینی ئەم كتێبەو روونكردنەوەی ئەو شتانە، ئەستۆپاكیی خۆی بسەلمێنێ و ئەوە بە هاوڵاتیانی لیبیاو دنیا بڵێت كە راستە ئەو بەشێك بووە لە سستمێكی دیكتاتۆری و ماوەیەكی زۆریش راوێژكاری كوڕە گەورەی دیكتاتۆر بووە، بەڵام هەوڵی ئەم، بە ئاڕاستەی چاككردنەوەی چاكسازی بووەو لە سەردەمی بەرپابوونی شۆڕشی لیبیاشدا، لە دەمەدەمی بەهاری عەرەبیدا، ویستویەتی شتێك بكات و رێگە لەكوشتن و خوێن رێشتن بگرێت، بەڵام پێناچێت لە ئێستادا كەس گوێ لەم قسانەی ئەو بگرێت (بەتایبەت لیبیاییەكان خۆیان).
نەك لەبەرئەوەی قسەكانی بێ رێوجێن و شوێن باوەڕ نین، بەڵكو لەبەرئەوەی نزیكە هەشت ساڵە شۆڕش و راپەڕینی ئەو وڵاتە گۆڕاوە بۆ شەڕێكی ناوخۆیی و خوێناوی بێئامان و براكان لە هەوڵی تاروماركردنی یەكتریدان و لەبەر دەنگی فیشەك و بۆمب و فڕۆكە جەنگییەكان، كەس گوێی لە هیچی دیكە نییە.
دیكتاتۆرو كوڕەكانی چوونە زبڵدانی مێژووەوە، ئەوانەشی نووسەری دەرباربن و لە بندەستی دەسەڵاتداراندا بن، هەرچی بڵێن و هەرچی بنووسن، هەمان چارەنووسیان دەبێت.