عێراق؛ وڵاتێكى به‌دناو به دیموكراسییه‌كه‌ى
03:53 - 06/05/2021
زه‌مه‌ن_شیكاری
عێراق ناوبانگێكى خراپى هه‌یه به دیموكراسییه‌كه‌ى. له‌ڕوى سیسته‌مى دیموكراسییه‌وه، عێراق به‌ته‌واوه‌تى شكستى هێناوه. له‌دواى داگیركارى ئه‌مه‌ریكا بۆ سه‌ر عێراق، سیسته‌مى سیاسى ئه‌و وڵاته چه‌ندین گۆڕانكاریى به‌خۆیه‌وه بینیوه. سه‌دام حسێنى دیكتاتۆرى عێراق تا مانگى ئازارى 2003 فه‌رمانڕه‌وایى عێراقى كرد. به‌پێى توێژینه‌وه‌یه‌كى ساڵێ 2006ى گۆڤارى (لانسێت) كه گۆڤارێكى به‌ناوبانگیى پزیشكیى هه‌فتانه‌به له‌سه‌ر ئاستى جیهان، قوربانییه مه‌ده‌نییه‌كانى شه‌ڕى عێراق و توندوتیژییه‌كانى دیكه له‌دواى داگیركاریى عێراقه‌وه له‌وكاته‌دا بریتى بوه له 601 هه‌زار و 27 كه‌س.
به‌راورد به قۆناغى به‌رله داگیركاریى عێراق، سیستمى نوێێ سیاسى له عێراق به‌ره‌وپێشچوه. ئه‌مڕۆكه، عێراق ده‌ستورێكى نوێى هه‌یه كه به‌پێێ ئه‌و ده‌ستوره چه‌ندین خولى هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدراوه.
به‌ڵام عێراق به‌ده‌ست نه‌بونى سه‌ركردایه‌تییه‌وه ده‌ناڵێنێت. عێراقى قۆناغى دواى سه‌دام به‌دست حكومه‌تێكى ناكارا و هه‌ژاره‌وه ده‌ناڵێنێت. عێراقى نوێ و دیموكراتى به‌ربڵاوه به به‌رتیل و به‌هه‌ده‌ردان و ئیختلاس و رۆتین وه‌ك به‌شێك له سیاسه‌ته گه‌نده‌ڵه‌كه‌ى. عێراق له ساڵێ 2012دا له‌لایه‌ن رێكخراوى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تییه‌وه وه‌ك هه‌شته‌م گه‌نده‌ڵترین وڵات له‌سه‌ر ئاستى جیهان تۆمار كرا.
له‌عێراق هه‌ژارى بونى هه‌یه. حكومه‌ت ناتوانێت پێداویستییه سه‌ره‌تاییه‌كان ى وه‌ك ئاسایش و په‌روه‌رده و ژێرخانى وه‌ك رێگاوبان و كاره‌با و ...هتد دابین بكه‌ن كه ئه‌وه‌ش به‌شێوه‌یه‌كى كاریگه‌ر بوه‌ته هۆى رێگریكردنى نه‌وه‌ى نوێ له به‌شداریى سیاسى.
هه‌ربۆیه، له‌پێناو تێگه‌یشتن له چۆنێتى موماره‌سه‌كردنى فیعلییانه‌ى دیموكراسى له‌لایه‌ن خه‌لًكه‌وه، ده‌بێ بپرسین ئاخۆ ئه‌و جۆره له دیموكراسى رۆڵى یاساى له‌خۆ گرتوه، لێپێچینه‌وه‌ى به‌رپرسانى حكومه‌تى له‌لایه‌ن ده‌نگده‌رانه‌وه له‌خۆ گرتوه، هه‌روه‌ها ئاخۆ یه‌كسانیى ئابورى له‌خۆ گرتوه؟
ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ئێستاشدا عێراقییه‌كان موماره‌سه‌ى جۆرێك له ئازادیى زیاتر بكه‌ن به‌راورد به سه‌رده‌مى رژێمه‌كه‌ى سه‌دام، به‌ڵام هێشتاكه ئازادییه مه‌ده‌نییه‌كان تاڕاده‌یه‌كى به‌رچاو له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌دان. له‌كاتى روماڵێ چالاكییه‌كانى دژبه حكومه‌تدا، رۆژنامه‌نوسان به به‌رده‌وامى ده‌كرێنه ئامانج. ته‌نها له‌ماوه‌ى ساڵى 2011دا 5 رۆژنامه‌نوس كوژران. هه‌ر له‌و ساڵه‌دا به‌گشتى 66 حاڵه‌تى هێرشكردنه سه‌ر میدیاكاران تۆمار كراوه. به‌هۆى ئه‌و روداوانه‌وه، لیژنه‌یه‌ك كه ئامانجى به‌ر
رییه له میدیا، عێراقى وه‌ك یه‌كێك له مه‌ترسیدارترین وڵات بۆ رۆژنامه‌نوسان له‌سه‌ر ئاستى جیهان ناوبرد.
دیموكراتى به‌ره‌وپێشچونى ته‌واوى به‌خۆوه نه‌بینیوه له ژیانى رۆژانه و ژێرخانى وڵاتدا له عێراق. ئێستا، ئه‌و وڵاته كه شانازى به دانیشتوانه شاره‌زا و خوێنده‌واره‌كه‌یه‌وه ده‌كرد، ناتوانێت ته‌نانه‌ت پێداویستییه‌كانى خه‌ڵكه‌كه‌شى دابین بكات. عێراق سودى له سامانى نه‌وته به‌رده‌وامه‌كه‌ى خۆى نه‌بینیوه. به‌پێى راپۆرتێك كه له 2011 بڵاوكراوه‌ته‌وه، عێراقییه‌كان له رۆژێكدا ته‌نها بۆ ماوه‌ى 5 سه‌عات كاره‌بان پێ ده‌درێت.
سیاسه‌ت له عێراق كشانه‌وه‌یه‌كى سه‌رسوڕهێنه‌رى به‌ره‌و دیكتاتۆریه‌ت و پاوانخوازى كردوه. كاتێك نورى مالیكى بۆ خولى دوه‌م بوه سه‌رۆك وه‌زیرانى عێراق، هه‌نگاو به هه‌نگاو هێز و تواناكانى خۆى یه‌كخست و هه‌وڵى دا نه‌یاره‌كانى سه‌ركوت بكات. به‌رله كشانه‌وه‌ى هێزه‌كانى ئه‌مه‌ریكا له عێراق له ساڵى 2011 چه‌ند سیاسه‌تمه‌دراێك ده‌ستگیر كران، له‌نێویاندا تارق هاشمى جێگرى سه‌رۆك كۆمارى عێراق له‌گه‌ڵ به‌رزترین په‌داره سوننه مه‌زهه‌به‌كانى ناو حكومه‌ت. دواتر هاشمى سزاى له‌سێداره‌دانى به‌سه‌ردا سه‌پێنرا. زۆرێك له نه‌یاره‌كانى مالیكى هه‌وڵیاندا ده‌سه‌ڵاته‌كانى ناوبراو سنوردار بكه‌ن به‌ڵام روبه‌ڕوى ئاسته‌نگى و كۆسپى زۆر و ئاڵۆز بونه‌وه.
عێراق یه‌ك كۆمه‌ڵگاى نیه، كۆمه‌ڵگاى عێراقى به‌شبه‌شه. دو هۆكارى سه‌ره‌كى هه‌ن بۆ ئه‌و به‌شبه‌شییه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ى عێراق كه بریتین له دابه‌شبونى ئینى (كورد و عه‌ره‌ب) له‌گه‌ڵ دابه‌شبونى تایه‌فى (شیعه و سوننه). عێراق ده‌وڵه‌تێكى فره ئیتنى و فره ئاینییه، هه‌ربۆیه ئه‌و وڵاته به‌قوڵى دابه‌ش بوه. پاش پڕۆسه‌ى داگیركاریى عێراق له 2003، باڵانسى هێز له‌نێو ئه‌و وڵاته گۆڕانگاریى به‌سه‌ردا هات و فه‌رمانڕه‌وایى دیكتاتۆریانه كۆتایى و هات و سیسته‌مى په‌رله‌مانى شوێنى گرته‌وه. پاش لابردنى رژێمه‌كه‌ى سه‌دام حسێن، شیعه ده‌سه‌ڵاتى گرته ده‌ست و سوننه‌كان په‌راوێز خران ئه‌مه ته‌واو پێچه‌وانه‌ى دۆخى به‌رله 2003 بو.
نه‌بونى دڵنیایی (چمان) له قۆناغى پرۆسه‌ى بنیاتنانى ده‌وڵه‌ت له دواى 2003 هۆكارێكى سه‌ره‌كییه بۆ بونى حكومه‌تێكى دیموكراتیى لاواز له عێراق. راسته‌وخۆ دواى ئه‌و كاره‌ساته له‌ناكاوه‌ى دواى داگیركارى ئه‌مه‌یكا له بۆ عێراق، پرۆسه‌ى نوسینه‌وه‌ى دوه‌ستور و دامه‌زراوه‌یه‌كى حكومیى نوێ گه‌یشته كۆتا. هه‌وڵه خێراكانى نوسین و جێبه‌جێكردنى ده‌ستورێكى نوێ به‌شداربوه سه‌ره‌كییه‌كانى كورد و عه‌ره‌بى سوننه مه‌زهه‌بى لێ دور خرابوه‌وه. له ده‌ستوردا چه‌ند مه‌رجێكى پڕمشتومڕى تێدا بو كه هه‌ڕه‌شه بون بۆ سه‌ر سیاسه‌تمه‌داره عه‌ره‌به سوننه مه‌زهه‌به‌كان. هه‌ر له نوسینه‌وه‌ى ره‌شنوسى ده‌ستوره‌وه عه‌ره‌بى سوننه مه‌زهه‌ب به‌رده‌وام هه‌ستیان به په‌راوێزخستن كرد له عیراقى نوێ.
له قۆناغى دواى داگیركاریى عێراق، دیموكراسییه‌كى شكڵى پێكهێنرا. دواتر ده‌ستورێكى نوێ هێنرایه كایه و چه‌ند خوێلێكى هه‌ڵبژاردنى نیشتمانى و ناوخۆیى ئه‌نجامدرا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دامه‌زراوه فه‌رمییه‌كانى دیموكراسى كه‌مترین مافى دیموكراسییان پێ نه‌درا و هیچ به‌ره‌وپێشچونێكى راسته‌قینه له ژیانى هاوڵاتیاندا گره‌نتى نه‌كرا. داگیركاریى عێراق و به‌ره‌وپێشچون و گۆڕانكارییه‌كانى دواتر له سیاسه‌تى عێراق به‌ره‌و ره‌وتى تایه‌فه‌گه‌رى هه‌ڵكشا و هه‌روه‌ها ناكۆكى له ژیانى سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى په‌ره‌ى سه‌ند و گه‌نده‌ڵى و به‌هه‌ده‌ردرانى زیاتر له خزمه‌تگوزارییه گشتییه‌كان و خۆشگوزه‌رانیى دانیشتواندا هاتنه كایه‌وه. هه‌رچه‌نده چه‌ند به‌ره‌وپێشچونێك هاتنه‌دى، به‌ڵام هیچ كه‌س ناتوانێت بڵێـ عێراق وه‌ك وڵاتێكى دیموكراسى سه‌ره‌وتو بوه. ده‌وڵه‌تى عێراق به‌ده‌ره له كۆمه‌ڵگه‌ى عێراق، ئه‌مه‌ش ئاڵنگارییه‌كى سه‌ره‌كییه بۆ دیموكراسى له عێراق.
نوسینى: هێرش عه‌بدولڕه‌حمان
وه‌رگێڕانى له ئینگلیزییه‌وه: فه‌لاح حه‌سه‌ن
سه‌رچاوه: ئۆرشه‌لیم پۆست
https://www.jpost.com/opinion/iraq-a-country-notorious-for-its-democracy-opinion-667011?fbclid=IwAR1MDPp9uISIJiGKY8jUvRPUI4DQEUVPjOEGRg0cWpAjwVsgJeV9KGNdlPA