چی بە نەوەی داهاتوومان بڵێین
1/15/2019 1:20:00 PM
فرمان عەبدولڕەحمان
بیهێنە پێش چاوی خۆت ئەو نەوەیەی ساڵی ٢٠٥٠ دێن و لە دایک دەبن، بەسەر چیدا دێن و چیمان بۆ بونیادناون. باسی ئێستا ناکەم کە دوای سێ دەیە لە حوکمڕانی پارتی و یەکێتی پاشەکەوتی مووچە دیارترین سیمایەتی و کەرتی کارەباو کشتوکاڵ و ئاسایشی ئاوو خۆراک لە شکستێکی کوشندەدان، شکستێک ئەگەر یەک رۆژ سنوری ئێران و تورکیا دابخرێت، تەماتە دەبێتە کاڵایەکی ناوازە لە هەرێمداو دەستکەوتنی دەبێتە شتێکی مەحاڵ. من باسی نەوەیەک دەکەم کە ٣٠ ساڵی دیکە دێت، ئایا بە راستی سیاسەتی "ئاشی نەزان"ی ئەم نوخبەی دەسەڵاتدارە دەتوانێت ئەم ئەزمونی حوکمڕانیە بگەیەنێتە ئایندە؟
پرۆسەی حوکمڕانی جگە لەوەی زانستە لە هەمانکاتیشدا جۆرێکە لە هونەر، ئەگەر پرۆسەکە لەسەر هەردوو رەهەند رێکبخرێ دەتوانێت ئەفراندنیش بەرجەستە بکات کە دواجار دەتوانێت "ژیانێکی شایستە" بۆ هاونیشتمانیانی سایەی ئەو حوکمڕانیە بەرجەستە بکات. ئاخر لە خۆڕا نیە هەندێک وڵات دەبینین لە جیهاندا کە خاوەنی هیچ جۆرە دەرامەتێکی سروشتی نین بەلام لە سایەی حوکمڕانیەکی عەقڵانیدا، باشترین ژیانیان بۆ هاونیشتمانیەکانیان فەراهەمکردووە، هەڵبەت پێچەوانەکەشی هەر راستە، دەیان وڵاتی دەوڵەمەند هەیە کە لە سایەی حوکمڕانیەکی فاشیلدا نوخبەیەکی فاسیدو گەلێکی هەژار زیاتر هیچ شتێکی دیکەیان پێشکەش نەکردووە.
حوکمڕانی باش تەنها کار بۆ ئێستای وڵات ناکات بەڵکو بەشێکی گەورەی کارەکانی دەبێت پەیوەست بێت بە ئایندەو ئەو نەوەیەی دواتر دێت، فیوچەلۆجی یان زانستی ئایندەسازی ئێستا یەکێکە لەو بابەتانەی هەموو حوکمڕانیەکی باش کاری بۆ دەکات، کە داڕشتنی پلانی ستراتیژی لەبەرچاوگرتنی ئەگەرەکانی ئایندەو ئامادەکاری بۆ هەموو پێشهاتەکان یەکێکە لە بنەما سەرەکیەکانی. با نمونەیەک بهێنینەوە وڵاتی فینلەندا لە باکوری ئەوروپا یەکێکە لە وڵاتە خۆشگوزەران و پێشکەوتووەکان، لە رووی سروشتیەوە خاوەنی هیچ دەرامەتێکی ئەوتۆ نیە جگە لەوەی کە ئاووهەوای بەشی باشوری زۆر گونجاوە بۆ گەشەکردنی دارستان، هەربۆیە ئەو پیشەسازیانەی پەیوەستن بە بەرهەمهێنانی تەختەو دارەوە یەکێکە لە پێکهێنەرە پیشەسازیەکانی وڵات، بەڵام لە ماوەکانی رابردوودا بڕینەوەو بەکارهێنانی دارستانەکان لە فینلەدا گەیشتبووە ئاستی مەترسیدار، هەربۆیە لە ساڵی ١٩٨٥دا حکومەتی ئەوکاتی فینلەندا پرۆژەیەکی ٢٠ ساڵەی ستراتیژی بۆ زیادکردنی دارستانەکانی راگەیاند، لە سایەی ئەو پرۆژەیەدا ئێستا رووبەری دارستانەکانی ئەو ولاتە ١٠ لە سەد زیادی کردووە، کە بەشداریەکی کاریگەری هەیە لە زیادکردنی داهاتووی هەلی کاردا. واتە ئەو نەوەیەی ساڵی ١٩٨٥ لە دایک بوو گرەنتی ژیان و گوزەرانێکی شایستەی بۆ کراو ئێستا لە بەرهەمی ئەو پلانە ستراتیژیە دەخوات و سود دەبینێ. هەر لەم چوارچێوەیەدا مانگی پێشوو ئەنگێلا مێرکل راوێژکاری ئەڵمانیا داخستنی دواهەمین کانی خەڵوزی بەردینی لە وڵاتەکەی راگەیاند کە لە بەرهەمهێنانی کارەبادا سودی لێ دەبینرا، پاساوی داخستنەکەش جگە لە هۆکارە ژ ینگەییەکان بەشێکی خەمخۆری بوو بۆ نەوەی داهاتووی ئەڵمانیا چونکە ناکرێت ئەم دەرامەتە بۆ یەک نەوە بەکارببرێ، ئەمە ئەگەر بزانین پلانی ستراتیژی لەو وڵاتە بە یاسا رەچاوی بەرژەوەندی و ژیانی ئەو نەوەیە دەکات کە لە داهاتوودا لە دایک دەبن.
ئێستا با واز لەو وڵاتە پێشکەوتووانە بهێنین و نمونەی وڵاتێکی رۆژهەڵاتی ناوین تەماشا بکەین، سعودیە یەکێکە لەو ولاتانەی خاوەنی هیچ رووبارێک نیەو بەشێکی زۆری خاکەکەشی بریتیە لە بیابانێکی وشکی کاکی بە کاکی، بەڵام ئایا دەزنیت ئەو وڵاتە خاوەنی ٢٣٠ بەنداوە، کە لە دۆڵ و ناوچە شاخاویەکان دروستی کردوون بۆ گلدانەوەی ئاوی لافاوو ئەو بارانە کەمەی کە لە وەرزی زستاندا دەبارێن، هەندێ لەو بەنداوانە دوای ٥ ساڵ لە تەواوبوونی بەهۆی بێ بارانیەوە نەیتوانیوە ئاو گل بداتەوە، بەڵام وەرزی بارانبارینی ئەمساڵ توانیویەتی ٢٠ ملیۆن مەتر سێجا ئاو لەو بەنداوەدا گل بداتەوە، واتە لانیکەم ئاسایشی ئاویان نەوەی ئێستاو داهاتوویان مسۆگەر کردووە.
ئێستا با بگەڕێینەوە بۆ هەرێمی کوردستان و خوێندنەوەیەکی خێرا بۆ شێوازی ئایندەسازی حوکمڕانی ئەو نوخبەیە بکەین کە وا نزیکەی سێ دەیەیە چوار پارێزگا دەبەن بەڕێوە. راستی و پێدراوەکان پێمان دەڵێن کە حوکمڕانی ئێستای یەکێتی و پارتی گەیشتووەتە ئاستی رەفتاری کۆلۆنیالی لە بەرێوەبردنی وڵاتدا. با بزانین رەفتاری کۆلۆنیالی چیە ؟
رەفتاری کۆلۆنیالی بریتیە لە ماشینەوەی هەموو دەستکەوت و دەرفەت و قازانجەکان بۆ بەرژەوەندی نوخبەی حوکمڕان و دارودەستەکانیان، هەربۆیە هەمیشە بە سیاسەتی "ئەو نانە نانە ئەمڕۆ لە خوانە" کار دەکات و هیچ پرۆژەو ئەجێندایەکی بۆ بونیادنانی ئایندە نیە، چونکە دەسەڵاتی کۆلۆنیالی بیری لای مانەوە نیە بەڵکو دەیەوێت لە کەمترین دەرفەتدا بەرژەوەندیەکانی ئێستای مسۆگەر بکات، ئیدی داهاتوو دەداتە دەستی نادیارو باکیشی نیە. کاتی خۆی هێزە کۆلۆنیالەکانی ئەوروپا کاتێک هەر شوێنێکیان داگیردەکرد تەنها چاویان لەوە بوو سەرچاوە سروشتیە ستراتیژیەکان دەربهێنن و لە قازانجی خۆیاندا بەکاری بهێنن، بێ ئەوەی باکیان بە ئایندەی ئەو وڵاتە هەبێت، چونکە لە بنەڕەتدا ئامانجی هاتنیان مسۆگەرکردنی بەرژەوەندیە ئابوریەکانیان بوو، نەک خزمەتکردنی خەڵکی وڵاتەکە.
ئێستا لە کوردستان حوکمڕانی پارتی و یەکێتی گەیشتووەتە ئەم ئاستە، ئەوەتا دوای سێ دەیە لە بەڕێوەبردنی وڵات هەموو شتێک لە شکستێکی ترسناک و کوشندەدایە، ئەنجامەکان کارەساتبارن بەشێوەیەک سەرباری ئەوەی ژیانی ئەم نەوەیەو هاونیشتمانیەکانی ئێستا لە لێواری خەرەندێکی قوڵی نائومێدیدایە هاوکات ئەوەی بیری لێ نەکرێتەوە ژیانی ئەو نەوەیەیە کە لە داهاتوودا دێن.
نەوەی داهاتوو دێن و هەر ئەو سێ بەنداوە دەبینن کە تەمەنیان نزیک دەبێتەوە لە نیو سەدە، نەوەی داهاتوو دێن و بێ بەشن لە دەرامەتی ئەو نەوت و گازە سروشتیەی سروشت پێمانی بەخشی بوو، چونکە حوکمڕانی ئێستا دوا دڵۆپی بەکاردەبات بە بێ ئەوەی لە بەهێزکردنی ژێرخانی ئابوری وڵاتدا بەکاری بهێنێ، هەربۆیە نە نەوەی ئێستا سودی لێ بینی و نە ئەو نەوەیەش کە لە داهاتوودا دێن.
ئەو نەوەیەی ٢٠٠٤ لە دایک بوو ئێستا تەمەنی ١٥ ساڵە، کاتی خۆی ئەگەر ئەو بودجە زەبەلاحەی لە بەشە بودجەی سەدا ١٧ لە عێراقەوە وەردەگیرا بە هەدەر نەبرایەو بکرابان بە پرۆژەی ستراتیژی، ئێستا ئەم نەوەیە دەهاتنە سەر کوردستانێکی بەهێزو ئاوەدان، بەڵام بەرژەوەندخوازی و شکستی حوکمڕانی پارتی و یەکێتی نەک چەندین نەوەی ئێستا، بگرە دەیەها نەوەی داهاتوش دەکەنە قوربانی شکستەکانیان، لەبەرئەوە دەبێت بڵێین بمانبورن نەوەی داهاتوو، خاوەنی حوکمڕانیەک بوین باکی بە کەسمان نەبوو، نە ئێمەو نە ئێوەش، تەنها بیریان لای بەرژەوەندی خۆیان و دارودەستەکانیان بوو.