یەکێتی و پارتی ڕیفۆرم چارەسەرە..
6/7/2023 8:56:00 PM
ئالان جەلال شوانە
ڕیفۆرم پێش ئەوەی ئێوەش و ئێمەش شتێک لەدەست بەین
بەناوی ھەرێمی کوردستانەوە..
*(ئەمەی لە خوارەوە نوسراوە زۆربەی زۆری لەچەندین سەرچاوەی جیھانیەوە وەرم
گرتووە، بە ھەند وەریگرن)
حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبەردەم کۆمەڵێک تەحەدادایە،
لەوانە گەندەڵی، قەیرانی ئابووری، ناسەقامگیری سیاسی. ئەم تەحەددایانە بووەتە هۆی
دابەزینی متمانەی گشتی بە حکومەتی هەرێم و حکومەت لە ھەوڵدایە بۆ بەدەستهێنانی دەنگی
خەڵک.
• گەندەڵی:
گەندەڵی کێشەیەکی گەورەیە بۆ حکومەتی هەرێم.
توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٩ی ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی
دەریخستووە کە کوردستان یەکێکە لە گەندەڵترین وڵاتەکانی جیهان. لە توێژینەوەکەدا دەرکەوتووە
کە گەندەڵی لە هەموو کەرتەکانی کۆمەڵگادا بەربڵاوە، لەوانەش حکومەت و بازرگانی و دەسەڵاتی
دادوەری.
حکومەتی هەرێم هەندێک هەنگاوی ناوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی
گەندەڵی، بەڵام ئەو هەنگاوانە کاریگەر نەبوون. لە ساڵی ٢٠١٧ حکومەتی هەرێم یاسایەکی
نوێی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دەرکرد، بەڵام ئەم یاسایە بە شێوەیەکی کاریگەر جێبەجێ
نەکراوە. هەروەها حکوومەتی هەرێم کۆمسیۆنێکی سەربەخۆی دژە گەندەڵیی دروست کرد، بەڵام
ئەم کۆمسیۆنە ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە بەهۆی بێکاریگەریەوە.
• قه‌یرانی ئابووری:
حکومەتی هەرێم چەندین جار ڕووبەڕووی قەیرانی
ئابووری بووەتەوە. ئابوری کوردستان زۆر وابەستەی هەناردەی نەوتە و دابەزینی نرخی نەوتیش
بووەتە هۆی دابەزینی بەرچاوی داهاتی حکومەت لە ڕابردوودا و بە ئەگەرێکی زۆر زۆرەوە
دوای چەند مانگێکی تریش ڕوودەداتەوە. حکومەتی هەرێم پێشتر ناچار بووە خەرجییەکانی
کەم بکاتەوە، ئەمەش بووەتە هۆی کەمبوونەوەی خزمەتگوزارییە گشتییەکان.
حکومەتی هەرێم هەندێک هەنگاوی ناوە بۆ چارەسەرکردنی
قەیرانی ئابووری، بەڵام ئەو هەنگاوانە کاریگەر نەبوون. لە ساڵی 2018 حکومەتی هەرێم
بودجەیەکی نوێی پەسەند کرد، کە بریتی بوو لە بڕینی خەرجییە گشتیەکان. هەروەها
حکوومەتی هەرێمی کوردستان پارەی لە حکوومەتی ناوەندی لە عێراق قەرز کرد، بەڵام ئەم
قەرزە ناپاینە.
لەکۆتا ڕووداویشا تەواوی بڕبڕەی سەرچاوەی ئابوری ئەم ھەرێمەش کە دۆسیەی
نەوت بوو لە دەستی دا و کەوتەوە ژێر کۆنتڕۆڵی حوکمەتی مەرکەز و ئۆرگانەکانیەوە، کە
ئەمەش دۆخی کوردی وەک یاریزانێک لە ساحەکەدا نەھێشت و تەنھا وەک تەماشاکەرێک ڕۆڵی
بۆ مایەوە.
•ناسەقامگیری سیاسی:
حکوومەتی هەرێم لە بەرامبەر نائارامی سیاسیدایە.
حکومەتی هەرێم هەرێمێکی فیدراڵییە لەناو عێراقدا، ناکۆکییەکی لەمێژینە لەنێوان
حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی لەبەغدا لەسەر دابەشکردنی داهاتی نەوت هەیە. ئەم
ناکۆکییە بووەتە هۆی دروستبوونی کۆمەڵێک قەیرانی سیاسی، لەوانە گەمارۆدانی حکومەتی
هەرێم لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە لە ساڵی 2014.
هەروەها حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەهۆی ناکۆکییە
سیاسییەکانی ناوخۆیەوە تووشی کێشە بووە. لە ساڵی ٢٠١٩ قەیرانێکی سیاسی گەورە لە
حکومەتی هەرێم دروست بوو، ئەمەش بووە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی سەرۆکوەزیرانی هەرێم.
لە ئێستادا حکومەتی هەرێم لە دۆخێکی گواستنەوەی سیاسیدایە، دیار نییە کەی دۆخی سیاسی
سەقامگیر دەبێت.
*چاکسازییەکان:
حکومەتی هەرێم پێویستی بە جێبەجێکردنی کۆمەڵێک
چاکسازی هەیە بۆ ئەوەی بتوانێت چارەسەری ئەو ئاستەنگانە بکات کە ڕووبەڕووی دەبێتەوە.
ئەم چاکسازیانە بریتین لە:
بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی:
حکومەتی هەرێم پێویستی بە گرتنەبەری ڕێبازێکی
چالاکتر هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی. ئەمەش بریتییە لە دروستکردنی کۆمیسیۆنێکی
سەربەخۆی دژە گەندەڵی و دەرکردنی یاسایەک کە ئاسانکاری دەکات بۆ دادگاییکردنی گەندەڵکاران
و زیادکردنی شەفافیەت لە خەرجییەکانی حکومەتدا.
کەمکردنەوەی هەژاری:
حکومەتی هەرێم پێویستی بە جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانە
هەیە کە یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی هەژاری لە کوردستان. ئەمەش وەبەرهێنان لە
بواری پەروەردە و چاودێری تەندروستی و ڕەخساندنی هەلی کار و دابینکردنی تۆڕی سەلامەتی
کۆمەڵایەتی بۆ هەژاران دەگرێتەوە.
پێشخستنی گەشەسەندنی ئابووری:
حکومەتی هەرێم پێویستی بە دروستکردنی ژینگەیەکی
دۆستتر بۆ بازرگانی هەیە بۆ ئەوەی وەبەرهێنان ڕابکێشێت و گەشەی ئابووری هان بدات.
ئەمەش باشترکردنی ژینگەی ڕێکخستن و وەبەرهێنان لە ژێرخانی و دابینکردنی کەمکردنەوەی
باج بۆ بازرگانییەکان لەخۆدەگرێت.
چارەسەرکردنی ناکۆکییە سیاسییەکان:
حکومەتی هەرێم پێویستی بە دۆزینەوەی ڕێگایەک هەیە
بۆ چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکییە سیاسیانەی کە وڵات دابەش دەکەن. ئەمەش دۆزینەوەی ڕێگایەک
بۆ دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان لایەنە سیاسییە جیاوازەکاندا، و دۆزینەوەی ڕێگایەک
بۆ چارەسەرکردنی ناڕەزایەتییەکانی گەلی کورد دەگرێتەوە.
ئەمانە تەنها هەندێک لەو چاکسازیانەن کە حکومەتی
هەرێم دەتوانێت جێبەجێی بکات بە مەبەستی چارەسەرکردنی ئەو تەحەددایانەی کە ڕووبەڕووی
دەبێتەوە. ئەگەر حکومەتی هەرێم بتوانێت ئەو چاکسازیانە جێبەجێ بکات، ئەوا لە دۆخێکی
باشتردا دەبێت بۆ بەدەستهێنانی دەنگی خەڵک و باشترکردنی ژیانی گەلی کوردستان.
جگە لەوانەی سەرەوە، حکومەتی هەرێم دەتوانێت ئەم
چاکسازیانەی خوارەوەش لەبەرچاو بگرێت:
دانانی سنووری خولی بۆ بەرپرسانی هەڵبژێردراو:
ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ ڕێگریکردن لە گەندەڵی
و دڵنیابوون لەوەی کە گۆڕانکارییەکی بەردەوام لە سەرکردایەتیدا هەبێت.
بەهێزکردنی سەروەری یاسا:
ئەمەش بریتی دەبێت لە دڵنیابوون لەوەی کە هەموو
هاوڵاتیان بە یەکسانی مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت بەپێی یاسا، بەبێ گوێدانە پەیوەندی سیاسی
یان پێگەی کۆمەڵایەتی.
پێشخستنی شەفافیەت و لێپرسینەوە:
ئەمەش بریتی دەبێت لە دەستڕاگەیشتن بە داتاکانی
حکومەت زیاتر بۆ خەڵک و دڵنیابوون لەوەی کە بەرپرسانی حکومەت لێپرسینەوەیان لەگەڵ
دەکرێت لە بەرامبەر کارەکانیان.
» ئەمانە تەنها بەشێکن لەو چاکسازیانەی کە
حکومەتی هەرێم دەیتوانی جێبەجێی بکات لە پێناو باشترکردنی حوکمڕانی و زیاتر وەڵامدەرەوەی
حکومەت دەبوو بۆ پێداویستییەکانی خەڵک.
حکومەتی هەرێم لە گۆڕەپانێکدایە. حکومەت یان دەتوانێت
بەردەوام بێت لە سەر ڕێگای گەندەڵی و قەیرانی ئابووری و ناسەقامگیری سیاسی، یان دەتوانێت
چاکسازی جێبەجێ بکات کە ژیانی خەڵکی کوردستان باشتر بکات. ئایندەی کوردستان پەیوەستە
بەو هەڵبژاردنانەی کە حکومەتی هەرێم لە ساڵانی داهاتوودا دەیکات.
———————————————————————————
ئەگەر چاکی نەکەن لە خۆتان و ئێمە و نەوەکانیشمانی
تێک ئەیەن، لە دنیای بزنس و سیاسەتدا کاریگەرترین خاڵ و ئامرازی یەکلاکەرەوە شتێکە
بە ناوی كات و تایمینگەوە، سەرکەوتوترین وەرچەرخانەکان و ڕیفۆرمەکان لە و کاتانەدا
جێیان گرتووە کە زەرورەتە مێژووییەکە پاڵنەر بووە تیایدا، ئەمڕۆ و ئێستا وئەم حەلە
ئەو کاتەیە کە یا پرۆسەکە بە زیندووی ڕادەگرن یان دوای ماوەیەک خۆر ئاوا بوون ئەبینن..
* تێبینی:
جیھان بە گشتی لە خەتەرترین و شڵۆق ترین دۆخی
ئابوری و سیاسیدایە و گۆڕانکاری گەورەی مێژووی بەڕێوەیە..
*"Corruption in Kurdistan: A Major Challenge to the
KRG" by Transparency International (2019)
* "The Economic Crisis in Kurdistan: A Threat to the
Future of the Region" by the Carnegie Endowment for International Peace
(2018)
* "Political Instability in Kurdistan: A Threat to
the Stability of Iraq" by the International Crisis Group (2017)
* "Reforms in Kurdistan: A Necessary Step for the
Future of the Region" by the Friedrich Ebert Stiftung (2016)
*"Kurdistan's Economic Crisis Deepens as Oil Prices
Fall" by The New York Times (2022)
*"Kurdistan's Political Crisis Threatens to Derail
Reforms" by The Washington Post (2022)
*"Kurdistan's Corruption Problem Worsens as Reforms
Stall" by The Guardian (2023)
*"Kurdistan's Future Uncertain as it Faces Multiple
Challenges" by Al Jazeera (2023)