ئەدەب‌و جووڵەیەكی بەهێز
12:48 - 14/02/2020
121 جار خوێندراوەتەوە
نەجات نوری
هایدگەر، ئاوا وەسفی كاری هونەری دەكات: بریتییە لە (جووڵەیەكی بەهێز) ئەگەر ئێمە ئەم دەستەواژەیە ئاوا بگۆڕین‌و بیكەین بە (نووسین و جووڵەیەكی بەهێز) یان (ئەدەب‌و جووڵەیەكی بەهێز) لێرەوە ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات كە لای ئێمە لە ناو كایەی ئەدەبی كوردیدا چ جووڵەیەكی بەهێز هەیە‌و ئەم جووڵەیە تا چەند توانیویەتی قووڵایی ئەدەب لە لای خوێنەران بەدیار بخات، وەكو ئەوەی لای گەلانی تر هەیە، یان لای نووسەرانی جیهان هەیە؟ دەبێت ئیتر چۆنچۆنی لە كاری چیرۆك‌و رۆمان‌و شیعر بگەین، كە لێرە بەرهەمدێن‌و بە دەیان دەقی ئەدەبی لەم بوارانەدا خراونەتە ناو كتێبخانەكانەوە؟ لە ناو ئەم هەموو دەقانەدا كام جووڵە بەهێزە توانیویەتی ئەم بوارە بگەیەنێتە لوتكە، وەكو ئەدەب‌و ئێمەی خوێنەران بگەیەنێتە ئاستی پرسیاری گەورەو وەڵامێكی گونجاو لە ئەم بوارەدا؟ گران نییە‌و زۆر بە ئاسانی ئێمە دەتوانین بوونی ئەم جووڵەیە بدۆزینەوە لە ناو شیعرو چیرۆك‌و رۆمانە كوردییەكاندا، بۆ خۆی ئەدەب ئەگەر جووڵەیەكی بەهێز نەبێت‌و هەڵگری مانایەكی قووڵ و گەیشتن بە حەقیقەتێك نەبێت، ئەم ئەدەبە لە كوێدا كۆتایی دێت؟ بۆیە ئەدەب خۆ ئەگەر جووڵەیەكی بەهێزی لەگەڵدا نەبوو، یان هەڵگری ئەم جووڵەیە نەبوو بۆ ناساندنی ماناكانی ئەدەب‌و مرۆڤ و شتەكانی تر و گەیشتن بە وێنەو بیرێكی گرنگ‌و عەقڵانی، لام وایە ئەمە نابێتە ئەدەب، بەڵكو جۆرە كارێكە كە دەشێ پێی بوترێت هەندێ وشەی مردوو، یان كات كوشتنێك لەژێر ناوی ئەدەبدا.
ئەدەبێك ئەگەر نەبووە جووڵاندنی رۆحی ئێمەو مانەوەی ماناكانی لە بیرماندا‌و نەبووە وێنەیەك بۆ تێڕامان و بیركردنەوەمان، دەبێت ئەمە چ جۆرە ئەدەبێك بێت؟ لەلای ئێمە خۆ ئەگەر بگەڕینەوە بۆ ئەدەبی ساڵانی حەفتاكان، زۆری ئەو ئەدەبی لەم قوناغەدا بەرهەمهاتووە، دەبێت چ جووڵەیەكی بەهێزی لە ناو خۆیدا هەڵگرتبێت‌و چی لەلای ئێمە بۆ ئێستا بە جێهێشتووە‌و لە كام دەقەدا ئێمە جووڵە بە هێزەكە بۆ تێڕامان و بیركردنەوە دەدۆزینەوە؟ یان قۆناغی دواتر تا بە ئێستا دەگات؟ لە بواری شیعرو چیرۆك‌و رۆماندا، كە لەلای ئێمە بە چەند قۆناغێكدا گوزەر دەكات، ئەزموونێكمان لا گەڵاڵە دەكات كە پێدەچێت تووشی نائومێدیمان بكات‌و نەمانخاتە سەر ناوێك بۆ جووڵەیەكی بەهێز، كە ئەدەبیاتی ئێمەی گەیاندبێت بە مانایەكی گرنگ‌و قووڵ، ئەمە هەر لەلای ئێمە نەبووە، بەڵكو لەلای هەموو گەلانی دونیاش ئەم قۆناغە لە كاری ئەدەبی لاواز و دوور لە جووڵەیەكی بەهێز هەبووە، تا لەسەر دەستی كۆمەڵێك ئەدیبدا، جووڵە بەهێزەكە بۆ ناو ئەدەب گەڕێندراوەتەوەو ئیتر ئەدەب بۆتە جێگەی تێڕامان‌و بیركردنەوە لەلای زۆرێ فەیلەسوفان‌و رۆشنبیران‌و كەسانی تریش.
قۆناغەكانی ئەدەب، لەلای بەشێك لە ئەدیبانی ئێمە، هەڵگری گەلێك پرسیارە، جیا لە خوێنەران‌و رۆشنبیرانی تر، درككردنەكە لێرەوە سەرهەڵدەدات بەشێك لە ئەدیبانی ئێمە لەوەدا دەپرسن ئەدەبی ئێمە كام جووڵە بەهێزەی لەخۆگرتووە‌و ئەم جووڵەیە لە كام دەقەدا گەیشتۆتە جێگەی پرسیارو مانایەكی قووڵ‌و داهێنانێكی ئەدەبیی بە مانا گرنگەكەی كە هەڵگری واتایەكی ماناداربێت‌و بگاتە ناو نەوەكانی ترو لای نووسەرانی جیهان؟ ئێمە ئەگەر خۆمان وەكو ئەدیب لە خۆمان بپرسین ئایا ئێمەی ئەدیبان ئەو رۆشنبیری‌و بیرە قووڵەمان هەیە، تا بتوانین ئەدەبی پێ بنووسین؟ ئایا زۆری ئەدیبانی ئێمە تا چەند شارەزای بوارەكانی ترن‌و تا چەند لەم بوارانەدا بوارە جیاجیاكانی تریان وەكو فیكر و هونەر‌و رەخنەو قوتابخانە ئەدبیەكان‌و تەسەوف‌و مێژوو جوگرافیا و سیاسەت و جەنگ‌و ئایین‌و كۆمەڵناسی‌و فەلسەفە خوێندۆتەوە؟ ئەگەر لەم تێڕامانانەوە ورد ببینەوە، مەرج نییە هەچ كەسێك ئەم بوارانەی خوێندەوە‌و تێیدا قووڵ بووە ئیتر ببێتە ئەدیب، بەڵام پرسارەكە لێرەدایە ئایا ئەدەب لە بوارەكانی چیرۆك‌و رۆمان‌و شیعردا، بەبێ ئەم چەمكانەو بەبێ خوێندنەوەیان لەلایەن ئەدیبانی ئێمەوە، دەبێتە ئەدەب‌و دەبێتە هەڵگری جووڵە بەهێزەكە كە خۆی لە ئەدەبێكی مانادارو سەرسامكەردا دەبینێتەوە؟ ئالێرەوە من دەگەمە ئەو باوەڕەی كە زۆری ئەدیبانی ئێمە بە هیچ مانایەك خۆیان نەخستۆتە ناو خوێندنەوەیەكی قووڵی ئەو بوارانەوە، زۆریان تا ئەم تەمەنەشیان دەستیان بۆ خوێندنەوەی كتێبێكی فیكری نەبردووە، نەهاتوون بزانن جەنگ‌و مرۆڤ و ئیمان‌و مێژوو چ پەیوەندییەكیان بە ئەدەبەوە هەیە‌و لە كوێدا دەتواندرێت سوودیان لێوەربگیرێت، لە كاتێكدا بۆ خۆی ئەدەب فیكرو تێڕامان‌و وێنەی هێجگار قووڵە بۆ مرۆڤایەتی، جووڵەیەكی بەهێزە بۆ گەیشتن بە ماناكانی ئەدەب‌و جێهشتنی ئەو پرسیارانەیە كە نووسەرە زیرەكەكان لە ناو قووڵایی ئەدەبدا بۆ هەموو كەسێكی بەجێدەهێڵن‌و نەوە بە نەوە لە ئاست تێڕامانە گرنگەكاندا هەمیشە دێنەوە بۆ هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی ئەو ئەدیبانە كە بۆیان بە جێهێشتووین.
بەڵام كە ئێمە دێینە سەر ئاستی جووڵە بەهێزەكەو گەڕان بۆ دۆزینەوەی ئەم جووڵەیە، لە ناو زۆری ئەدەبی كوردیدا، ئەوسا دەزانین كە خاوەنەكانیان چ كەسانێكن بۆ دەستكورتیان و دابڕانیان لە بواری فیكرو وێنە مانادارەكانی ئەدەبدا، ئەدیبێك كە نەزانێت لە بوارەكانی شیعرو چیرۆك‌و رۆماندا جووڵەیەكی بەهێز پێكەوە بنێت‌و ئەم جووڵەیە بكاتە كایەیەكی فیكری‌و تێڕامانێكی قووڵ‌و خستنەڕووی وێنەیەكی مانادار لەلای خوێنەران‌و كەسانی تریش، ئیتر دەبێت ئەم نووسینەی ناو بنرێت چی؟ ئێمە كە بە ئاستی فیكرو وێنە قووڵەكانی ئەدەبی زۆری ئەم ئەدیبانەی خۆماندا دەچینەوە، تێدەگەین كە ئەمانە ناچنە بواری ئەدەبەوە، ئەم جۆرە نووسینانە كە خۆیان لە شیعرو چیرۆك‌و رۆماندا دەبیننەوە، بەتاڵن لە جووڵەیەكی بەهێزی مانادارو دووركەوتوونەتەوە لە فیكرو مانا قووڵەكانی ئەدەب، ئەمەش بۆ خۆی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ئاستەی كە زۆری ئەم كەسانە كە ئەم جۆرە دەقانە دەنووسن لەژێر ناوی ئەدەبدا، لە بوارەكانی تردا كە پەیوەندی گرنگیان بە ئەدەبەوە هەیە، هێجگار بێئاگان‌و نازانن رۆشنبیریی چەند گرنگە بۆ نووسینی دەقێك، نازانن كە ئەدەب بە تەنیا وشە نییە‌و خستنەڕووی چەند وێنەو كارەكتەرێك نییە لە ناو سیاقی دەقێكدا، بەڵكو ئەدەب جووڵەیە، جووڵەیەك كە فیكرو تێڕامان‌و مانا شاراوەكان بدۆزێتەوە. جووڵەیەك كە خوێنەران بخاتە ناو دەیان پرسیاری كوشندەوە، نەك جووڵەیەك كە تێیدا ئەدەب بمرێندرێت.