زەبرو زۆری دیكتاتۆرییەت
11:10 - 19/10/2019
185 جار خوێندراوەتەوە
كۆچ و رەوی نووسەرانی ئەڵمانیا، دوای هاتنە سەركاری نازیستەكان لە سییەكانی سەدەی رابردوودا، گەورەترین كۆچ و رەوی رۆشنبیری بوو لەو سەدەیەدا. وەلێ لەو ماوەیەدا ئەو نووسەرانە ئەدەبێكیان بەرهەمهێنا كە لە هەموو ئەدبیاتەكانی دیكە بایەخی گەورەی بۆ رۆژگاری ئەمڕۆمان هەبێت: (بێرتۆڵد برێخت، تۆماس مان، كڵاوس مان، رۆبەرت مۆزێل، شتێڤان زڤایج و.. دەیانی دیكە). بەڵام بەداخەوە لەو بەرهەمانە تەنانەت بەراورد بە ئەدەبی كلاسیكی ئەڵمانی خۆشی، كەمێكی كەممان پێگەیشتووە. زۆرێك لە شانۆنامەكانی برێخت كراون بە عەرەبی، لەگەڵ چەند رۆمانێكی (تۆماس مان و زڤایج). بەدەر لەوانە شتێكی ئەوتۆ دەربارەی ئەدەبیاتی ئەڵمانی لە تاراوگە نازانین. هەروەها لە ناوخۆی ئەڵمانیای ئەو سەردەمەش (واتە بەر لە دەستپێكردنی ئەو كۆچە گەورەو بەلێشاوە) بێخەبەرین.
بەتایبەت ئەو بەرهەمە فیكریانەی باس لە دیاردەی نازیزم دەكەن. هەڵكشانیان و شێوازی سەركوتكەرانی بە بەرنامەیان و ئەو هەلومەرجە ناوخۆییانەشی بوونە باعیسی هاتنەئارای نازیزم، یەك لەوانەش (بێئاگایی و غەفڵەت زەدەیی) جەماوەرە كە شایەنی لێخۆشبوون نییە. وەك دەزانرێت (هیتلەر) بە دیموكراسیانە هەڵبژێردراو لەسەر پشتی تانك و زرێپۆش نەهات.
وەلێ ئەم غەفڵەتزەدەییەی جەماوەر، لەكوێوە دێت؟
لە(سەرشۆڕی)دا، تۆماس مان لەڕێی نووسینی رۆمانێكەوە ئەو میكانیزمانە باس دەكات كە دەبنە مایەی ئەو غەفڵەتزەدەییە، یەكەم شتیش كۆنترۆڵكردنی ئەقڵ و ویژدانی جەماوەرە، لەڕێی درۆو چەواشەكارییەوە. گەر ئەوەش كەڵكی نەبوو، ئەوا لەڕێی بەكارهێنانی هێزەوە. بۆ ئەوەی مرۆڤەكان ملكەچی قبووڵ بكەن و سات بە سات، لە ناخودئاگاییاندا بچەسپێت.
بەڵام هاوڕێ و هاوسەردەمی تۆماس مان، شتیڤان زڤایج ئەو سەرشۆڕییە بەشێوەیەكی فیكریی لە كتێبەكەیدا (كاسیلۆ دژ بەكاڵڤن، یاخود ویژدان دژی توندوتیژی)، تاوتوێ دەكات.
زڤایچ سێ ساڵ دوای هاتنە سەركاری نازیستەكان (1933)، ئەو بەرهەمەی دەنووسێت. وەلێ ئەم كتێبە گرنگە تەنها ئێستاو بەهۆی نووسەرو رۆژنامەنووس و وەرگێڕی لوبنانی (فارس یواكیم)ەوە دەگاتە دەستمان، واتە دوای هەشتا ساڵ لە دەرچوونی! ئەڵبەتە فارس یواكیم ناونیشانێكی دیكەی بۆ چاپە عەرەبیەكەی داناوە كە ئەویش (توندوتیژی دیكتاتۆریەتە).
خاوەنی (نامەیەك لە خانمێكی نەناسراوە)وەو (یاری شەترنج)و دەیان چیرۆك و شانۆنامەو وەرگێڕانی دیكە، كاتێك ئەو بەرهەمەی نووسیوە تەمەنی پەنجاو دوو ساڵ بووەو هێشتا لە نیشتمانی خۆیدا بووە و وڵاتی جێنەهێشتووە. بۆیە ناچار بووە لەبەرامبەر ئەو توندوتیژییە رێکخراوەی، نازیستەکان لە هەموو بوارەکانی ژیاندا بەگەڕیان خستبوو، پەنا بەرێتە بەر شاردنەوەو لێگۆڕین.
لە رواڵەتدا ئەم كتێبە دەگەڕێتەوە بۆ چوارسەدە لەمەوبەرتر و باس لە ژیانی كاڵڤن دەكات (كاڵڤنی ستەمكار، رابەری ئایینزای كاڵڤینزم كە بە ناوی دینەوە، تاڵاوی زۆر دەرخواردی خەڵك و خوای سەردەمەكەی دەدات). وەك لە كتێبەكەدا هاتووە كاڵڤن بە هەموو جۆرێك، دادگاكانی پشكنینی كاتۆلیكی بەجێدێڵێت. ئاخر ئەو دادگایانە گەر شكات و گازندەیەكیان پێ بگەشتایە، چاودێر و پشكنەرێكیان دەنارد تا لە راستی و درووستی مەسەلەكە بكۆڵنەوە.
وەلێ لە سەردەمی كاڵڤندا وای لێهات، هەموو مرۆڤەكان گومانی خراپەكاریان لێ بكرێت و هەموو كەسێك پێشوەختە بەكردنی گوناهێك تاوانبار بێت. ئەمە وای كرد خەڵك و پیاوانی ئایینی هەر هەموویان، دەوروخولی كاڵڤن بدەن و تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی داوای لێ بكەن، تاهەتایە لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە.
تەنها یەك كەس بەرەنگاریی كاڵڤن بووەوە، ئەو كەسەش رۆشنبیریی ئینسكلۆپیدیایی (كاستیلۆ)بوو كە یەكێك بوو لە شوێنكەوتوانی، بەڵام دوای ئەوەی زوڵم و ستەمكارییەكانی بۆ قبووڵ نەكرا، بەڕوویدا وەستایەوە.
لە كتێبەكەی شتێڤان زڤایجدا، كاڵڤن جگە لە ماسكێك شتێكی دیكە نییە. ئاخر لە هەموو لاپەڕەیەكیدا لە پشتی ئەو ماسكەوە هیتلەر ملەقوتەیەتی و سەردەردێنێ. وەك چۆن لەگەڵ گۆڕینی دیكۆرەكەدا تەواوی ستەمكاران (كۆن و نوێ)، خۆیانمان نیشان دەدەن.
گەر كاڵڤن زوڵم و ستەمەكەی بەرگی ئایینی پۆشی بێت، ئەوا هیتلەرو ستەمكارەكانی دواتر، پۆشاكی نەتەوەیان بەبەر ستەمكاریەكەیاندا كردووە. زڤایج وەك تۆماس مان پێیوایە، نەتەوە لە دروستكردنی دیكتاتۆریەت و لە هەلومەرجی دیاریكراودا، بەرپرسیاریەتیەكی گەورەی دەكەوێتە سەرشان. بەڵام گەر تاكە یەك مرۆڤ و یەك ویژدانی زیندوو لەو نەتەوەیەدا بمێنێت، ئەوا دیكتاتۆریەت ئۆقرەناگرێت و ئارام نابێت.
كاستیلۆش هەر وای بەسەرهات، لەسەردەستی كاڵڤن سزا دراو شاربەدەر كرا. زڤایجیش لەسەر دەستی هیتلەر هەمان شتی بەسەرهات. هەتا ئێستاش هەر كەسێك (گەر تەنها خۆیشی بێت) گەر بڵێت (نا) هەر وای بەسەر دێت.
* نووسینی: فازڵ سوڵتانی
وەرگێڕانی: شوان ئەحمەد
* ئەم بابەتە لە ژمارە (١٧)ی ڕۆژنامەی کولتووری "زەمەن" بڵاوبۆتەوە