یەکەم هەوڵی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد لە پێناو نەتەوەسازی (لە ئەستەمووڵەوە تا سلێمانی)
8/6/2022 3:47:00 PM
ئیسماعیل مەحموودی
ئەستەمترین پرس سەبارەت بە کورد لە ساڵی( ١٩١٨) ئەوە بوو
کە ئایا بە راستی ئەمانە نەتەوەن یان وەک نەتەوە خۆیان پێناسەدەکەن،کورد بە پێچەوانەی
بەشەکانی دیکەی ئیمپراتۆریا نەیاندەتوانی شانازی بە مێژووی راستەقینە یان
ئەفسانەیی خۆیانەوە بکەن (لایان، ١٣٩٥: ٥٧)
دەرکەوتنی دیاردەکانی مودێڕنیتە و
ڕەوتی چاکسازی لە عوسمانی بە تایبەت چاکسازی «سەردەمی تەنزیمات»(١٨٧٦-١٨٣٩)، تێکڕای لە سەر ویستی دەسەڵاتداران
و سیاسەتمەداران و بە واتاییەکی دیکەلە لایان ناوەندی دەسەڵاتەوە جێبەجی کرا.
یەک لەودەرکەوتە بەرچاوانەی ڕەوتی چاکسازی سەر بە دەسەڵات،
سەرهەڵدانی چینێکی نوێ لە نێوان کەسایەتییەکانی دەرەوەی دەسەڵات بوو کە خوازیاری ڕیفۆرمی
سەرەکی لە بواری حکوومەتداریەتی بە
شێوازی ڕۆژئاوایی بوون. ئەم چینە واتە «مونەوەرولفیکران»ی تازەسەرهەڵداوی تورک، نزیک بە (٣٠) ساڵ پاش
ڕاگەیاندنی«خەتی شەریفی گوڵخانە»[1] لە
سەردەمی تەنزیمات، بە
فەرمی بوونی خۆیان وەک یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکری تورک لە ساڵی( ١٨٦٥) بە دامەزراندنی
دەزگای «ئیتیفاقی حەمییەت» راگەیاند(Mardin.2000.11)
تاقمی مونەوەرولفیکری تازە
سەرهەڵداوی عوسمانی، خاوەن
گوتاری شوناسخوازانەی «توورانی» و «تورکی» بوون و لە ژێر
نێوی «جەمعییەتی ئیتحادی عوسمانی» نێوبانگیان دەرکرد[2](انتخابی.١٣٩٢: ١٢٤-١١٨)
هاوکات
لە گەڵ دەسپێکردنی
چاکسازی و بەرجەستەکردنەوەی گوتاری
شوناسخوازیی لە سەردەستی مونەوەرولفیکرانی تورک و کەمینەکانی دیکەی عوسمانی
ئیتر«شاری ئەستەمووڵی ئەو ڕۆژەبوو بە جێگەی کۆبوونەوەی هەموو ئازادیخوازەکانی وڵاتانی
عوسمانی لە کورد و عەرەب و ئەرمەن و نەتەوەکانی ئورووپای خوارووی ڕۆژهەڵات»(مەلا
کەریم، ١٩٦٠: ١٠) وهەر بەم بۆنەوە«کوردێکی زۆر لە ناوچە و پارچە
جیاکانی کوردستانەوە رویان لە
ئەستەمووڵ کرد و پێناسەی عەشایەری و ناوچەیی خۆیان خستە لاوە و کەوتنە پشکنینی ئەتنیکی
و گەڕان بە دوای بنچینەی نەتەوەییدا» (ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ٨).
بە ئامادەبوونی جەماوەرێکی
بەرچاوی کورد لە ئەستەمووڵ و پەرەسەندنی گوتاری تازەگەری و زاڵ بوونی گوتاری شوناسخوازی،ئەم دوخە کاریگەری و کارتێکەری کردە سەر کوردانی نیشتەجێی ئەو
شارە و هەر لەم شارەشدا بوو کە یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکریی کورد، واتە سەید
عەبدوڵقادر، ئەمین‌عالی بەدرخان، ئەحمەد ڕەمزی، محەمەد شوکری، پیرەمێرد و
مەولانزادە ڕەفعەت و لە پێش هەمووشیانەوە حاجی قادر کۆییسەری
هەڵدا.
ئامادەبوونی حاجی لە ئەستەمووڵ
هاوکات بوو لە گەڵ سەرهەڵدانی یەکەم بەرەی مونەوەرولفیکرانی عوسمانی لە ئەستەمووڵ
(١٨٦٥) و هەروەها سەرهەڵدانی مونەوەرولفیکرانی کەمینەکانی نێو ئیمپراتۆریاکە لە ژێر
کاریگەریی ناسیۆنالیزمی ڕۆژئاوایی[3]کە
کاریگەری بەرچاویان هەبوو لە سەر گوتاری حاجی قادری کۆیی.حاجی قادر بە پێی پێویستیی کۆمەڵگەی کوردی
کە کۆمەڵگەیەکی عەشرەتی، نەریتی و شپرز و لەمانەش گرنگتر بێ دەسەڵات و ناشارەزا
بوو،زەروورەتی نەتەوەسازی و دەربازبوونی لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی هەست
پێکرد و بۆ
یەکەمجار، لە لایان ئەوەوە پرسی نەتەوەسازی بەرجەستە کرا[4].
پاش حاجی
هەوڵ بۆ نەتەوە سازی لە لایان مونەوەرانی کوردی ئەستەمووڵەوە لە رێگەی
بڵاوکردنەوەی رۆژنامەی وەک رۆژنامەی کوردستان(١٩١٢)، ڕۆژی کورد (١٩١٣) هەتاوی کورد (١٩١٣) ژین (١٩١٨)
وهەروەها دامەزرانی چەندین رێخراوە وناوەندی وەک « جەمعییەتی
تەعاوەن و تەرەقی» (١٩٠٨)، «تەعالی کوردستان» ( ١٩١٨)، «کۆمەڵەی هێڤی قوتابیانی
کورد» (١٩١٢) و بە تایبەت «جەمعییەتی تەعالی کوردستان»(١٩٢٢-١٩١٨)
درێژەی پێدرا.
سەرەڕای هەوڵی
چەندین دەیەی مونەوەرانی کورد لە ئەستەمووڵ لە رێگەی رۆژنامە و هەروەها
دامەزراندنی چەندین رێخراوەی فیکری و سیاسی کە هاوکات بوو لە گەڵ سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی قەومی و زاڵ بوونی
گوتاری شوناس خوازی و گرنگتر لەوەی هاوکات بوو لە گەڵ هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی
یەکەم (١٩١٨-١٩١٤) کە دەرفەت بۆ نەتەوەسازی و دامەزرانی دەوڵەتی نەتەوە سازکرابوو
بەڵام هەوڵی مونەوەرانی کورد بۆ نەتەوەسازی بە راگەیاندنی کۆتایی خەلافەت و سەرکەوتنی کەمالیستەکان لە
ساڵی(١٩٢١)و بە تایبەت راگەیاندنی کۆماری تورکیای نوێ لە ساڵی( ١٩٢٣) کۆتایی
پێهات.
بە کوتایی هاتنی خەونی نەتەوەسازی لە ئەستەمووڵ، ولایەتی
موسڵ و بە تایبەت شاری سلێمانی بوو بە ویستگەی دووەمی هەوڵ بۆ نەتەوەسازی
مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد، گەڕانەوەی مونەوەرانی سلێمانی نێشتەجێ ئەستەمووڵ
بۆ سلێمانی و شکستی عوسمانی و بریاری کۆبوونەوەی قاهرە لە ساڵی (١٩٢١)[5] ئەو هیوایەی ژیاندەوە کە
هێشتا دەرفەت بۆ نەتەوەسازی لە پێناو بوون بە دەوڵەت لە بەشێکی دیکەی کوردستان لە
ئارادایەکەواتە پاش کۆتایی هەوڵەکانی یەکەم ناوەندی مونەوەری کورد لە ئەستەمووڵ،
بە هۆی رووخانی ئیمپراتۆریا و بریاری زل هێزەکان بۆ دابەشکردنی عوسمانی، رێگە بۆ
سەلماندنی نەتەوەبوونی کورد لە ولایەتی موسڵ و ناوچە کوردنیشینەکانی موسڵ خۆشکرا
بوو، سەرهەڵدانی شۆرشی شیخ مەحموود، بڵاوکردنەوەی چەندین گۆڤاری وەک تێگەیشتنی
راستی(١٩١٨)، پێشکەوتن(١٩٢٠)، بانگی حەق (١٩٢٣) وهەروەها رێخراوەی ئیستقلالی
کوردستان (١٩٢٠) لە پێناو ناساندنی کورد وەک نەتەوە بۆ دامەزرانی دەوڵەتی کوردی
یان ئۆتۆنۆمی و سەلماندنی نەتەوەبوونی کورد دەکرێت وەک بەشێک لەم هەوڵانە تەماشا
بکرێت.
هەوڵی
ناوەندی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی لیوای
موسڵ و بە واتاییەکی دروستر ناوەندی سلێمانی لە بریاری (٢٣) ئاوریل (١٩٢٣)ی
ئینگلیز کە لیوای سلێمانی بە فەرمی وەک
بەشێک لە عیراقناساند، کۆتایی پێهات(مک داول،١٣٨٣ : ٣٠١) و هەوڵی دووەم ویستگەش بۆ
نەتەوەسازی لە پێناو دامەزرانی دەوڵەتی کوردی لە لایان مونەوەران و سیاسەتوانانەوە
تووشی شکست بوو.
پێدەچێت جیا لە
هەوڵی ئینگلیز[6]،سێ هۆکار لە بەردەم پرۆژەی
نەتەوەسازی و بەنەتەوەکردنی کورد لە سەردەستی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی ئەو سەردەمەی
دوو ناوەندی ئەستەمووڵ و سلێمانی رۆڵی سەرەکییان هەبووە:
١-١)
یەکلانەبوونەوەی خۆدی مونەوەران و سیاسەتەمدارانی کورد:
کورد لە ساڵی ١٩١٤ بۆ عوسمانی شەڕی کرد و درۆشمی
سەربەخۆیی کورد، بەرەی سەرکەوتووی شەڕ خستەیان نێو زاری کوردانەوە(لایان، ١٣٩٥: ٥٩)
زۆربەی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ، هێشتا سۆزیان
بۆ دەزگای خەلافەت هەبووو خۆیان وەک بەشێک لە دەزگای خەلافەت پێناسە دەکرد و هەوڵی
ئەوان لە پێناو چاکسازی بوو تا جیاسازی و نەتەوەسازی بو وێنە رۆژنامەی «کوردستان»[7]بەردەوام
رووی لە خەلیفەهەبوو و کوردی بە جیا لە خەڵیفە و خەلافەت پێناسە نەدەکرد و تەنانەت
رێخراوە کوردییەکان سەرەڕای هەندی ئاماژە بۆ دامەزرانی دەسەڵاتی کوردی، بەس
ئەمانیش خۆیان یەک لا نەکردبووە و بە وتەی«ئەمیر کامران بەدرخان»: «زۆربەیان
قاچێکیان لە عوسمانی بوو ئەوی دیکەیان لە نێو کوردستان، ئەوان بەس دەیانویست ببنە
وەزیر و نەک شتی دیکە»(بزارسلان،١٣٩٨: ٢١٧) و تەنانەت لە
دەستەی دامەزرێنەری رێخراوە تورکییەکانیش رۆڵی سەرەکییان هەبوو[8]و لە هەقیقەتدا
کوردبوون هێشتا بۆ ئەوان وەک «پرس»ی لێ نەهاتبوو و تەنانەت بۆ زۆربەی
کوردپرسی سەرەکی سەلماندنی موسەڵمانییەتی و یەکرێزی و پێوەندی لە گەڵ دەزگای
خەلافەتبوو و لێرەوە رەنگە هەق بە «شەریف ماردینی» بێت کە لەو بروایەدا بوو
کوردایەتی لە چوارچێوەیەکی مانایی وەک «هاودڵی نەنووسراو» لە هەناوی
ئیمپراتۆریا عوسمانی مانا دەکرا (بزارسلان،١٣٩٨: ٢١١)
بە راگەیاندینی کۆتایی خەلافەت و دامەزرانی
دەوڵەتی تورکیای نوێ لە سەر بنەمای نەتەوەی تورک، ئەو کاتەی ئیتر ئەو پێوەندیە
پچڕا و کورد هەستی بە جیاوازی و زەروەرتی سەلماندنی نەتەوەبوونی خۆی کرد کە وادیار
بوو ئیتر زۆر درەنگ بوو بۆیە بە ناچاری دەستی کرد بە خەباتی چەکداری و لەم
ئاراستەیە، شۆڕشی کۆچگیری( ١٩٢١) راپەرێنی شێخ سەعید (١٩٢٣) و هەروەها راپەرێنی بەیتی
شەباب لە ساڵی (١٩٢٤) دەکرێت لەم سونگەوە خوێندنەوەی بۆ بکرێت و لێرەوە دوبارە هەق
بە «ئەمین زەکی»بوو کە پێوابوو«کەلیمەی جامعیەی عوسمانیلی ئەعسابی
قەومییەی هەموومانی تا دەرجەیەک خاوکردبووە»(زەکی بەگ،٢٠٠٦: ١ )
١-٢): سەرقاڵ
بوونی کاری سیاسی و گرنگی نەدان بە بواری مێژنووسی و فیکری:
«کورد ئاگاداری
میژووی خۆی نییە»(رۆژی کورد،٢٠٠٥: ٤-١)
هەوڵی
سەرەکی یەکەم مونەوەرانی کورد، نەتەوەسازی لە پێناو دامەزرانی یەکەم
دەوڵەت-نەتەوەی کوردی و یان لانی کەم گەیشتن بە ئۆتونۆمی بوو و بۆ گەیشتن بەم
ئاواتە،زۆرترین هەوڵیمونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ لە بواری سیاسیدا بوو و لەم بوارەشدا بە هۆی
ئەوەی مونەوەران هێشتا خۆیان یەک لا نەکردبووە و هەروەها لە بەر ئەوەی لە باتی
کاری فەرهەنگی و فیکری زۆرتر سەرقاڵی کاری سیاسی و سیاسی کاری بوون دەرفەتیان بۆ تێوریزەکردنی
پرسی نەتەوەسازی و بە واتاییەک بۆ سەلماندنی نەتەوە لە رێگەی مێژوونووسی و گوتاری
مێژوونووسانە نەبوو بۆیە قەت نەیانتوانی چینی شارنشین هاودەنگ و هاوڕای خۆیان بکەن
و بە واتاییەک جەماوەر ڕاپەرێنن.
هەڵبەت لە بیر
نەکرێت نەبوونی مێژوونووسی و گوتاری مێژوونووسانە لە لای یەکەم بەرەی مونەوەران و
سیاسەتمەدارانی کورد بە مانایکەڵک وەرنەگرتن لە میژوو بۆ بەرهەمیهێنانی مانا نەبوو
( بوز ارسلان،١٣٩٨: ٥١) و تەنانەت جار جاریش هەندێ ئاماژەیان بە گرنگی مێژوودا
ئەدا بۆ نمووونە «عەبدووڵا جەودەت» لە ژمارەی یەکەمیرۆژنامەی «رۆژی کورد» لە (١٩١٣)
بە وردی باس لە پێویستی مێژوو بۆ کورد و
زیانی پەرواێز خستنی مێژوو لای کوردەوە دەکات و پێوایە:«ئەو نەتەوانەی شارەزای
مێژوو و داهاتووی خۆیان بە باشی نیین، ناتوانن ببنە خاوەن کیانی سەربەخۆ و هەروەها
ئەو نەتەوانەی وا هەست بە بوونی خۆیان ناکەن دەبنە مۆڵکی کەسانی دیکە»(رۆژی
کورد،٢٠٠٥: ٤-١)
بەڵام بە گشتی سەرەڕای هەندێ ئاماژەی مونەوەران
و تەنانەت سیاسەتمەدارنی کوردی ئەو سەردەمە بە بایەخی مێژوو وکەڵک وەرگرتن لە
سیمبۆلە مێژووییەکان و هاندانی خەڵکی کوردستان بۆ ئاگاداری لە رابردوو و گرنگیدان بە میژووی کوردستان، بەس بە
بۆنەی ئەوەی مونەوەران و سیاسەتمەداران خۆیان زۆرتر سەقاڵی
کاری سیاسی کردبوو، دەرفەتیان بۆ بیرکردنەوە
لە گوتاری میژوونووسانە نەبوو( بوز ارسلان ،١٣٩٨: ٥٢) بۆیە قەت نەیاتوانی لەمێژوو
وەک ئایدیولۆژیای نەتەوەسازی و هەروەها رێخستنی خەڵکی کوردستان،کەڵکی پێویست
وەربگرن.
١-٣) بنەمای تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی:
«نۆئل»:« کورد
شپرزتر و پەڕش وبڵاوتر لەوەیە کە لە ئایەندەدا بگەنە رێکەوتن»(مک داول، ١٣٨٣: ٢٩٨
)
گەڕانەوەی مونەوەرانی وەک «پیرمێرد» و
«زەکی بەگ»بۆ کوردستانی«عێراق»، کاریگەری کەش و هەوای فیکری ئەستەمووڵ ، شکستی عوسمانی لە
ساڵی(١٩١٨)و بۆشایی دەسەلاتی عوسمانی و هەروەها سەرهەڵدانی شیخ مەحموود، زەمینە بۆ
نەتەوەسازی هاتەئاراوەو بوونی چەندین رۆژنامە و گۆڤاری وەک، بانگی کوردستان(
١٩٢٢ )رۆژی کوردستان(١٩٢٢) ئومیدی ئیستقلال( ١٩٢٣) و پێشکەوتن( ١٩٢٠) ئەم دەرفەتەی
بەهێز کردبوو بەڵام لە بەر رێژەی بەرزی نەخویندەواری، کێشەی فەرهەنگی و بنەمای
تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی ئەو دەرفەتەش ئەنجامی گونجاوی نەبوو چوونکە جیا لە
دوخی نەخوێندەواری کۆمەڵگای کوردی«سۆز و
هەستی یەکریزی و یەکییەتی زۆرتر بۆ تایفە و عەشرەت بوو تا نەتەوەپەرەستی و
نیشتمانپەروەری»(مک داول، ١٣٨٣: ٢٩٨ ) و بە واتاییەک بنەمای تایفی و عەشرەتی
کۆمەڵگەی کوردی ئەو سەردەمە هۆکار بوو بۆ ئەوەی لە ساڵی (١٩٢٣)«ئەدمۆندز» لە
ڕاپورتێکدا بۆ وەزەرەتە دەرەوە ئینگلیز بنووسێت:«کێشەی کورد یەکێیتی و یەکدەنگی بۆ
سەرۆکایەتی بوو ئەگەر زاخۆ، دهۆک، سلیمانی، کفری و خانقیین پێش ساڵی ١٩٢٣ یەکرێز
دەبوون نە بریتانیان نە عیراق و نە هێج وڵاتێکی دیکە نەدەتوانی بەر بە سەربەخۆیی
کورد بگرێت».(هاوس، ١٣٩٥: ٦٥)
بەم وەسفە دەکرێت بڵێین بنەمای تایفی کۆمەڵگەی کوردی،
نەبوونەوەی مونەوەران و سیاسی کاری یەکەم بەرەی مونەوەرانی کورد، سێ بەربەستی
سەرەکی لە بەردەم هەوڵی نەتەوەسازی مونەوەرانی کوردا بوو بۆیە پاش سەرکەوتنی
کەمالیستەکان لە تورکیا و واژووکردنی بریارنامەی لۆزان، هیوای نەتەوەسازی کۆتایی پێیهنرا
و لێرەوە پرسی نەتەوەسازی لە دوو رەوتی
شۆڕشی چەکداری[9]و رەوتی مێژوونووسی ئیدامەی پێدرا و بە واتاییەکهەوڵی شکستخواردووی دەوڵەت
نەتەوەیی کورد لە لایان مونەوەرانی کوردەوە لە بواری مێژوونووسی درێژەی پێدرا و
پێویست بوو ئیترپرۆژەی بە نەتەوەبوون یان تەنانەت بە دەوڵەتبوونی کورد لە کتێبی
مێژویی مسۆگەر بکرێت( بوز ارسلان ،١٣٩٨: ٥٢) و هەر لەم ئاراستەیە نووسینی مێژوو
نووسی کوردی بە تایبەت دوو مێژووی«غونچەی بەهارستان»و خولاسەیەکی تاریخی کورد و
کوردستان وەکسەرەتای گوتاری
میژوونووسانەی کوردی لە پێناو نەتەوەسازی دەستی پێکرد.
پەراوێزەکان:
١-هەڵمەتی چاکسازی«سەردەمی تەنزیمات» لە ژێر ناوونیشانی «خەتی شەریفی گوڵخانە» لە
ڕۆژی(٣)مانگی نوامبەری ساڵی(١٨٣٥)پەسەندکرا و دانیشتووانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی
وەک هاووڵاتی خاوەن مافی یەکسان،
پێناسەکران(جی شاو، ١٣٧٠ : ١١٦/٢)
٢-بەشداری عوسمانی لەشەڕی یەکەمی جیهانی، سەرهەلدانی
گوتاری توورانخوازی و تورکخوازی و دواتر گۆڕینی سیستەم لە خەلافەتەوە بۆ کۆماری،
بەرهەمی مونەوەرولفیکرەکانی سەر بە کۆمەڵەی« ئیتحاد و تەرەقی» یان تورکە لاوەکان بوو
کە هەڵگری گوتاری نەتوەیی بوون
٣-هاوکات لە گەڵ زاڵبوونی پرسی ناسیۆنالیزم و دیاردەی
دەوڵەت-نەتەوە، شایەتی گۆڕینی مانای دوو چەمکی «میللەت» و «وەتەن» وەک دوو چەمکی
ئایینی و نەریتی بۆ مانایەکی سێکۆلار و بەربڵاوتر لە پێناو نەتەوەسازیدا هەین
٤-دوو چەمکی میللەت و وەتەن وەک دوو چەمکی پێویست بۆ
نەتەوەسازی لە پێناو دەوڵەتسازی‌دا بەکارهێنا و بە واتاییەک لە گوتاری حاجی قادر
مانای تازەیان بەخۆوە گرت و میللەت وەک نەتەوە (nation) و وەتەنیش لە زێدەوە بۆ نیشتمان و ژینگەی نەتەوەی کورد واتە
نیشتمان (la pattrie ) گۆڕدرا. کوا ئەو
دەمەی کە کوردان ئازاد و سەربەخۆبوون/ سوڵتانی موڵک و میللەت، ساحێبی جەیش و
عیرفان/(حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٩٦)
٥-لەم کۆبوونەوەیە بریاردرا موسڵ وەک یەکەیەکی جیا و
سەربەخۆ و لە ژێر کومیسیونری باڵا لە میزوپۆتامیا کاری بۆ بکرێت(فرامکین، ١٣٩٦:
٤٨٩)
٦-ئینگلیز سەرەڕای هەندێ هەوڵ و وەعد بۆ گەیشتن بە مافی
نەتەوەیی، بەس بە گشتی لایەنگری چەسپاندنی کورد وەک بەشێک لە دەوڵەتی نوێ عیراقەوە
بوو..بڕوانە(فیلد هاوس،١٣٩٨ :٧٣-٧٢)
٧-بڕوانە کوردستان،یەکەمین رۆژنامەی کوردستان،١٩٢٠-١٩٠٨
کۆکردنەوە و پێشەکی، د.کەماڵ فوئاد، ژمارەکانی ١ تا ١٣. لاپەرەکانی٧٨-٦٣
٨-بۆ نموونە رێخراوەی«تورکە لاوەکان» کە لە ساڵی( ١٨٨٩) لە ژێر نێوی «جەمعییەتی ئیتحادی عوسمانی» دامەزرا دوو
کەسیان واتە ، ئیسحاق جەودەت و ئیسکۆتی کورد بوون- (انتخابی.١٣٩٢: ١٢٤-١١٨)
٩-شۆڕشی کۆچگیری( ١٩٢١) راپەرێنی شێخ سەعید (١٩٢٣) و
هەروەها راپەرێنی بەیتی شەباب لە ساڵ(١٩٢٤) و شێخ مەحموود (١٩٢٢)
سەرچاوەکان:
کوردی:
ئەڵاکۆم، روهات(٢٠٠٥) کوردەکانی
ئەستەمبۆڵی کۆن. وەرگێرانی ئەحمەد تاقانە،هەولێر،موکریانی
بدلیسی،شەرەفخان(٢٠٠٦)شەرەفنامە، وەرگیڕانی هەژار،هەولێر.ئاراس.
بدلیسی،
شەرەفخان(٢٠٠٧) شەرەفنامە شەرەفخانی بدلیسی. مێژووی میرانی خانەدانی عوسمانی و
پادشایانی ئێران و توورانی هاوچەرخیان، بەرگی دووەم،وەرگێڕاوی سەلاحەدین
ئاشتی،سلێمانی.ژین
حاجی قادر کۆیی(١٣٩٠)دیوانی
حاجی قادر کۆیی، لێکۆڵینەوە و
لیکدانەوە سەردار حەمید میران و کەریم موستەفا شارەزا، لە سەر
نووسینیکی نوێ بە پێی بۆچوونەکانی موحەمەدی مەلا کەریم،سنە، کوردستان
حوزنی
موکریانی(٢٠٠٧) سەرجەم بەرهەمەکانی حوسێن حوزنی، بەرگی یەکەم، بە سەرپەرشتی
کوردستان موکریانی،هەولێر،ئاراس.
مەزهەر،کەمال(٢٠٠٢) حوزنی موکریانی رۆژنامەنووس و
زاراوە مێژووییەکان،رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای
رۆژنامەنووسانی کوردستان،
زەکی بەگ، ئەمین (٢٠٠٦) خولاسەیەکی تاریخی کورد
وکوردستان،سلێمانی،بنکەی ژین.
زەنگەنە،عەبدوڵڵا،(٢٠٠٢) ماڵی کوردێ تاڵان بردی،. رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای رۆژنامەنووسانی
کوردستان.
رۆژنامەکان:
رۆژی کورد،(ئەستەمووڵ ١٩١٣)ئامادەکردن و لێکۆڵینەوە: عەبدوڵا
زەنگەنە، پێشەکی ئیسماعیل شوکور، سلێمانی ، بنکەی ژین.٢٠٠٥
رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای
رۆژنامەنووسانی کوردستان.٢٠٠٢
کوردستان،(١٨٩٨-١٩٠٢)یەکەمین رۆژنامەی کوردی، کۆکردنەوە و پێشەکی، د.کەماڵ
فوئاد،هەولێر. بنکەی ئەدەبیی و روناکبیریی گەلاوێژ.٢٠٠
هەتاو( ١٩٥٤-١٩٦٠ )بەرگی یەکەم سدێق ساڵح، ڕەفیق ساڵح، عەبدوڵڵا زەنگەنە،
پێشەکی و لێکۆڵینەوە د.کوردستان موکریانی، هەولێر . بنکەی ژین و چاپخانەی باز،٢٠١٠
بزارسلان،حمید(١٣٩٨) گفتارهای
در خاستگاە ناسیونالیسم کرد، عباس ولی،بزارسلان و..ترجمەی کراد روحی، تهران،چشمە.
فرامکین،دیوید(١٣٩٦) صلحی کە
همە صلح ها را برباد داد،ترجمە حسن افشار،تهران، ماهی
فیلد هاوس، دیوید(١٣٧٠) لایان،
والاس، کردها. عرب ها و انگلیسی ها، ترجمەی حسن افشار.تهران. مرکز
لایان، والاس(١٣٧٠) کردها. عرب
ها و انگلیسی ها، ،پیشگفتار فیلد هاوس، دیوید ترجمەی حسن افشار.تهران. مرکز
مک داول،دیوید(١٣٨٣) تاریخ
معاصر کرد، ترجمە ابراهیم یونسی،تهران، پانیذ.
ئینگلیزی:
A.M.Hamilton(1937),road through
Kurdistan. The narrative of an Engineer in Iraq, London,
Mardin(2000)The
Genesis of yong ottoman Thougt.New York: Syracuse University
press.