دەق و پڕۆژەی ڕەخنەیی
1/3/2020 11:25:00 AM
نیهاد جامى
ئەو پانتاییەی زمان لە پڕۆژەی ڕەخنەییدا بەرهەمی دێنێ، ڕووبەرێكە بەهەموو ماناكان لەبەردەم ئەگەری ڕەخنەیەكی دیكەدایە، چونكە ئەو ڕەخنەیە وەك دەقێك سەیر دەكرێت، دەقێك كە دەچێتەوە نێو پڕۆژەی ڕەخنەیی، بۆیە زمان لەڕەخنەدا ئەگەرێك دەخاتە نێو دەقی خوێنراو، بەڵام ئەو ئەگەرە گریمانەیەكە بۆ داخستن، چونكە بۆ خۆی دەقێك دێنێتە بوون، ئیدی ڕەخنە لەئاستێكی بەرزترەوە دەڕوانێتە نووسین.
نووسینێك كە ڕەخنەگرتنە لە ڕەخنە.. ئەوەش دەبێ بە ڕەخنەیەكی ئەبستمۆلۆژیی، نەك لەبەر توانای ئەو نووسینەی كە ئاراستەی ڕەخنە دەكرێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەوە بەهەند وەرگرتنی ئەو دەقە ڕەخنەییە كە چەمك و زاراوە ڕەخنەییەكانی وا دەكەن ڕەخنەیەكی ئەبستمۆلۆژی لەسەر ئەو زەمینەیە بەرهەم بێت، بەرهەمهێنانی ئەو زەمینەیە پەیوەندیی بەو دۆخە ڕەخنەییەوە هەیە، كە پڕۆژە ڕەخنەییەكە خوڵقاندوویەتی، چونكە خوێندنەوەی ڕەخنەیی هەوڵی دۆزینەوەی ڕووبەرێك دەدات، تاوەكو سیستمێكی ئاماژەكاری نێون نووسین بێنێتە دواندن.
بۆ ئەوەش میتۆدێك دەبێ بە پاڵپشت بۆ خوێندنەوە، تاوەكو خوێنەر بۆ پڕۆسەی خوێندنەوە ستراتیژێكی ڕۆشنی هەبێت، ئەو پڕۆسەیەش لەڕەخنەی نوێدا كارێكی دەگمەن نیە، بەڵكو بە بەردەوامی كاری لەسەر دەكرێت، بەڵام كاتێ دەمانەوێ ئەو خوێندنەوەیە ببەینە نێو خوێندنەوەیەكی دی، ئەوساتە ئێمە لەو دەقە نادوێین كە خوێندنەوە كاری لەسەری كردووە (خوێنەری یەكەم)، بەڵكو كاری ئێمە (خوێنەری دووەم) هەوڵێكە بۆ بەشداری كردن لە پڕۆسەی نووسین، ئەمەش چوونە نێو پڕۆسەی نووسینەوەی خوێنەری یەكەمە، بۆیە ئەو كاتەی ئێمە لەڕەخنە دەدوێین، ڕەخنە وەك دەقێك كە لەئەنجامی خوێندنەوە پێی گەیشتووە، ئەو چەمكانە دێنینە دواندن كە ڕەخنە بەرهەمی هێناوە، نەك ئەوانەی لەناو دەق ئامادەبوونیان هەیە.
بۆیە كاتێ دەمانەوێ تێڕوانینێكی ڕەخنەیی لەسەر پڕۆژەی ڕەخنەیی ڕەخنەگری عەرەبی عەلی حەرب دەرببڕین، ئێمە بۆ ئەو دەقانە ناگەڕێینەوە، كە چۆن ڕەخنەگر ڕەفتاری لەگەڵدا كردوون، بەڵكو ئاوا سەیری ئەو پڕۆژەیە دەكەین، ڕەخنەگر تاچەند توانای خوڵقاندنی مانای جیاوازی هەیە؟ ئایا ئەو جیاوازیە چیە خوێندنەوە كەشفی دەكات؟ئایا خوێندنەوە دەتوانێ حەقیقەت لە دەق بەرهەم بێنێت؟ وروژاندنی ئەو بڕیارانە بەو مەبەستەیە، تاوەكو چیتر لە پەراوێزی دەقەكانەوە شوێنگەیەك بۆ خوێنەری كورد دەست نیشان نەكەین، بەڵكو لەئاست دواندنی دەقەوە ئامادەگی خۆمان دەربخەین، بەتایبەت بۆ پڕۆژەیەك كە دەیەوێ ئەو دەقانەی لەڕێگەی ڕەخنەگرتنیان لە عەقڵ هاتونەتە بەرهەم، ئەویش ڕەخنەیان ئاراستە بكات، لەڕێگەی دوو تێزی فەلسەفی ئەویش چەمكی هەڵوەشاندنەوەگەرایی دریدا وپرسیاری فەلسەفە وخوڵقاندنەوەی چەمكە لای دۆلۆز.
رەخنەگرتن لەدەق بەزانستێك سەیر دەكات لەو بوارەی كە ڕەخنە دەبێ بە دەقناسی، ئەوەش پێشتر ژۆلیا كریستیڤا كتێبێكی تایبەتی لەم بوارەدا نووسیووە، دە دەق وەك زانستێك ناو دەبات بۆیە كتێبەكەی ناوناوە (زانستی دەق)، دیارە ئەو كاتەی عەلی حەرب ئەو پڕۆسەی زانستە بەڕەخنەگرتن لە دەق ناو دەبات، مەبەستی بنیاتنانی پانتایی چەمكی ڕەخنەیە، بەڵام میكانیزمی سەرەكی فەرامۆش دەكات، ئەو میكانیزمەی بۆخۆی ناگەڕێتەوە، بەڵكو بەرەنجامی ئەو گۆڕانە سیمیۆلۆژییە كە كریستیڤا هێنایە بوون، بۆیە فەرامۆش كردنی كریستیڤا هەمان ئەو پرسیارەی خۆیمان بیر دێنێتەوە كە: بۆچی دۆلۆز لەگوتاری فەلسەفی خۆرئاوا دریدا فەرامۆش دەكات؟
ئەوەش بەرەو ئەو گومانەمان دەبات كە سەیركردنی بۆ دەق بەر لەهەر شتێك دەیەوێ ڕوانینێك بێت دایببڕێت لەو كولتورەی كە لەگوتاری ڕەخنەییدا پێشڤەچوونێكی گەورەی لەناو زماندا بنیاتنا، دواتر ئەوسا دەتوانین بۆ پڕۆژە ڕەخنەییەكەی ئەوە دەردەبڕین، كە سەیركردنی بۆ دەق وەك زانستێك، سەیركردنێكی ڕاڤەكاریانەیە بۆ دەق هەوڵی تەئویلكردنی بەشە پێكهاتووەكانی دەدات، دەیەوێ بەدەرەنجامەكانی دەقدا بچێتەوە، بۆ ئەوەی دەق بخاتە نێو پڕۆسەی كرانەوە، تاوەكو زمان بهێنێتە نێو تەئویلی خوێنەر، دەق لەناو سەركێشی خوێنەر دەكەوێتە دركاندنی مەعریفەی شاراوە، مەعریفەیەك لەڕووكەشدا بوونی نیەو لەنێو پەیوەندیی زمانەوانی نەبێت ئاشكرا نەبێت، ئەوەش مانای هاوكۆك بوونی دەق وخوێنەر نیە، بەڵكو پەیوەندی ئەو دوانە لەسەر بنەمای ڕەخنە وجیاوازیی درووست دەبێت.
جیاوازیش دەبێتە هۆی خوڵقاندنی دەیالۆگ لەگەڵ دەق، وەك كاتێ لەچەمكی جیاوازی لای (جاك دریدا) وە دەیەوێ سەرهەڵدانی ئەو چەمكە وەك ڕووداوێكی مێژوویی لای ئیسلام بخوێنێتەوە، بەوەی دوای مردنی پێغەمبەری ئیسلام بوونی جیاوازی لەسەر ئەوەیە كێ نوێنەرایەتی ئیسلام بكات؟ ئەوەش لەبنەڕەتدا ناكۆكیەكی سیاسیە زیاتر لەوەی ئاینی بێت، بۆیە خوێندنەوەی بۆ ئەو ڕابردووە، خوێندنەوەیەكی ئەركیۆلۆژیانەی پەیوەندی زمانەوانییە بۆ زمانی عەرەبی، (الخلافە- خەلیفایەتی) لەگەڵ (الخلاف- ناكۆك) سەرچاوەی جیابوونەوە وجیاوازییە، چونكە مردنی پێغەمبەر مردنێكە “ناكرێ كەسیتر لە شوێنی دابنرێت، لەبەر ئەوە كەسێك نیە ئەو تایبەتمەندێتیەی هەبێت كە لەودا هەبوو، ناكرێ هیچ كەسێكیش بانگەواز بۆ پێغەمبەرایەتی بكات، یا خەڵك تووشی ئەو وەهمە بكات كە وەحی بۆ هاتووە”(1)
بۆیە جیاوازی لە فكری ئیسلامی چەمكێكە بەدوای مردنی پێغەمبەر سەرچاوە دەگرێت، ئەو كارەی ڕەخنەگریش گەیشتنە حەقیقەت نیە، بەڵكو تێڕامانێكی تەئویلكاریانەیە بۆ ڕابردوو، تەئویلێكی زمانەوانیانەی قبووڵ كراوە، تەئویلێكە زمان (ڕەفتار) و(دەسەڵات) وەك دوو بونیاد هاودژ ناكاتەوە، بەڵكو جیاوازی نێوانیان دەسڕێتەوە، لەسەر بنەمای خوڵقاندنی جیاوازیی لەئایندا، جیاوازیەك مردنی پێغەمبەرە وا دەكات سیماكانی ئەو جیاوازییە دەربكەوێت، ئەو خوێندنەوەیەی جیاوازی دروست ناكات و لەگەڵ دەقدا تەبایە، وەك یەك دێنەوە، خوێندنەوەیەكە توانای خوڵقاندنەوەی دەیالۆگی ڕەخنەیی نییەو لەپەراوێزی دەقدا دەمێنێتەوە.
بۆیە ئەگەر خوێندنەوەی بۆ واقعێكی مێژوویی كە ئیسلامە كردبێت، بەڵام ئەو خوێندنەوەیە مەرج نیە بتوانێ جیاوازیی لەگەڵ خوێندنەوەی دەقەكانیش درووست بكات، جگە لەوە ئایا بوونی ڕوانینی جیاواز بەسە بۆ دڵنیابوون بەوەی ئاراستەیەكی دی بۆ خوێندنەوە دەست نیشان كراوە؟ ئەو پرسیارە بۆ وەڵامێكی بێئاگایانە نیە، لەترسی هەستكردن بە دەقێك كە جورئەتی ڕەخنەی نەبێت، بەڵكو پرسیارێكە بەمەبەستی گومانكراوە، چونكە ئەگەر جیاوازی ئاراستەیەكی بۆ دەست نیشان بكات، دواجار ئەو چەمكە لە نەبوونی توانایەكی قووڵی ڕەخنەیی لەبڕی جیاوازیی تووشی دووفاقی دەكات، بەواتای دووفاقی ڕەخنە لەو ساتەدا پێی دەگات نەك جیاوازیی.
سەرەڕای ئەوەی ئەو حاڵەتە دەپەڕێتەوە نێو بیركردنەوەش، بەتایبەت لەڕووی خوێندنەوەی ڕەخنەیی بۆ دەق، كە تێڕوانینەكان دەگەنە ئاستێك ئەوانی پێش خۆیان بسڕنەوە، ئەگەر لەبەر ئەو خوێندنەوەیەی كە دەق فەرامۆش دەكات، بڕوای وابێت ئەو مۆركە ڕوانینە “دەق ڕەتدەكاتەوە، بەرامبەر بەو خوێندنەوە خۆشی ڕەتدەكاتەوە، ئەوەش لەناخوێندنەوە دەچێت، یان بەواتای خوێندنەوەیەكی مردووە”(2)
لێرەدا پڕۆسەی مردنی خوێندنەوە دەبەستێتەوە بە ڕەتكردنەوەی دەق، بەڵام ئەو هاوكێشەیە لە جەوهەردا هاوواتا دەبێتەوە بە ستراتیژی خوێنەر، كاتێ ئەو ستراتیژە دەگۆڕێتە سەر ئەو بۆچوونەی “ئەو خوێندنەوەیەی بەدوای هۆكاری پێویست دەگەڕێت بۆ ڕاڤەكردنی دەق، ئەو خوێندنەوەییە كە نەڕاڤە دەكات ونەدەخوێنێتەوە”(3)
ئەو دیدە بونیادگەریە بۆ خوێندنەوە بە مەبەستی نووسینەوەی سەرلەنوێی بونیاد نیە لەناو دەقدا، بەڵكو بۆ ئەوەی واسەیری خوێندنەوە بكات لەدەرەوەی دەق ڕاڤەكردن پڕۆسەیەكە توانای ئەنجامگەیاندنی نابێت، بەڵكو مەبەستی ڕەخنەگرتنە لە پڕۆژە ڕەخنەییەكانی پێشوو كە توانای وەدەست كەوتنی حەقیقەتیان نیە، ئەوەش حەقیقەتی ڕەها نیە، بەڵكو مەبەست لە حەقیقەتێكە مانای جیاواز بخوڵقێنێت.
كاتێ لەپەیوەندی نێوان (دەق) و(حەقیقەت) یش سەیری ئەو دوو بۆچوونە بكەین، ئەو ساتە لە دووفاقیەتی ئەو ڕەخنەیە دڵنیا دەبین، كە ڕەخنەیەكە لەهەر بۆچوونێكەوە سەیركردنی بۆ دەق سەیركردنێكە بە پێچەوانەی ستراتیژی خوێندنەوە دەكەوێتەوەو ناكۆك دەبێ لەگەڵ خۆیدا، ئاشكرایە نەبوونی (جیاوازی) ش، واتە نەبوونی توانایەكی ڕەخنەیەكی بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی دەق، ئەو توانایە لەڕێگەی ڕەخنەگرتنی لەسێنتەر كە بەرهەم هێنەری دەسەڵاتە، ئەو دەسەڵاتە هەڵدەوەشێنێتەوە، بەڵام نەبوونی ئەو توانا ڕەخنەییە، نەك هەر سێنتەر دەهێلێتەوە، بەڵكو مانەوەی سێنتەر هەرگیز ڕێگەی ئەوەی پێنادات چەمكی فەلسەفی ئاشكرا بكات، چونكە ئەو پشتی بە میكانیزمێكی ڕەخنەیی بەستووە، كە لە بنەڕەتدا لەسەر ڕەخنەگرتن لە میتافیزیكیاو سێنترالیزمی لۆگۆس پایەكانی خۆی ڕاگرتووە.
بۆیە لێرەدا پێویستە لەنێوان (بانگەشەكردن) و (دۆزینەوە) جیاوازی بناسین، چونكە بانگەشەكردن بۆ ئاشكراكردنی چەمك.. جیاوازە لەدۆزینەوەی چەمك لەخوێندنەوەی ڕەخنەیی، بۆیە ئەو شێوە ڕەخنەییەی عەلی حەرب پەیڕەوی دەكات و پێی وایە توانای “كرانەوەی پەیوەندیەكی نوێیە لەگەڵ حەقیقەت”(4)
تەنیا ئاڵۆز كردنی حەقیقەتەو پەیوەندیی بە فرەیی نییەو سنوری دەقیش نابەزێنێت، جگە لەو حەقیقەتە گوتراوەی دەق وتوویەتی پەیوەندیەكی دی ناخوڵقێنێت تا سێنتەری حەقیقەت هەڵبوەشێنێتەوە، فرە حەقیقەتی دەربخات، پرسیارێك كە بە پێویست بزانێت پرسیارە لە فرە خوێندنەوە، ئایا ئاراستەی دژ بەیەك.. مەرجی خوێندنەوەی زیندووە؟ بەر لەوەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە دەبێ ئەو ڕوانینەمان لەبەرچاو بێت، كەوا سەیری خوێندنەوە دەكات، ڕەتكردنەوەی دەق گەواهی مردنی خوێندنەوەیە، خوێندنەوەی فرە ئاست خوێندنەوەیەكە “جیاوازیشی نە شوورەییەو نەكەمو كورتیە، بەڵكو بە پێچەوانەوە تواناو هێزە”(5)
لێرەدا دەگەڕێینەوە بۆ پرسیارەكەو دەیبەستینەوە بەو دەستەواژەیە، بەوەی چ تواناو هێزێكە حەقیقەت رووبەڕووی دوو فاقیەت بكاتەوەو بەجیاوازیش تێی بگات، ئایا ئەوە خوێندنەوەیەكی مردوو نیە؟ جیاوازی ئەو خوێندنەوەیە چیە لەگەڵ ئەو خوێندنەوەی كە هەر لەسەرەتاوە هەڵدەستێ بەڕەتكردنەوەی دەق؟ كاتێ هەست دەكەین ئەو دوو ئاستە بۆ خوێندنەوە پڕۆژەی نیهلیستین، ئەوە دەبێ دڵنیابین لەوەی لەو جۆرە خوێندنەوەیەدا دەسكەوتنی حەقیقەت بونیادێكی شاراوەی دەسكەوتوو نیە، تاوەكو دوا ووتەی خۆی بڵێ وەك (عەلی حەرب) تێگەیشتنی خۆی لەو خاڵەدا چڕدەكاتەوە، كە سوكرات چونكە بیانووی بەهێزە ئەوا ئاخاوتن دادەخات، بەڵكو پرسیار لای سوكرات ئاخاوتن بەرەو كرانەوەیەكی بەردەوام دەبات، ئاخاوتن ئەو كاتە لای سوكرات دەمرێت كە قسەكەر دەمرێ.
خوێندنەوە چەمكێك نیە لەناو بانگەشەكردن توانای بەخشینی خوێندنەوەی جیاوازی هەبێت، بۆیە بەلایەوە ئەگەر خوێندنەوە بەپێی گریمانەی ڕووكەشیانەی دەق خوێندنەوەیەكی مردوو بێت، خوێندنەوەیەك بێت بكەوێتە دووبارە كردنەوەی دەق، چونكە لەو كاتەدا (خوێندنەوە)و (دەق) دەبنە بابەتێكی خوێنراو.. نەك نەخوێنراو، ئەوا خوێندنەوەكەی خۆشی هەر بەهەمان شێوە كەوتۆتەوە، نەیتوانیووە لەناو چەند گەمەیەكی ڕەوانبێژیی دەربچێت، بەتایبەت لە خوێندنەوەی محەمەد ئەركۆن و وەرگێڕی كتێبەكانی ئەركۆن (هاشم ساڵح) دەیەوێ پێمان بڵێت ئەوەیان خوێندنەوەیەكی جیاوازە، بەڵام خوێندنەوەكە ناتوانێ مانای جیاواز بەرهەم بێنێت، چونكە ئەو میتۆدەی ئەركۆن قورئانی پێ دەخوێنێتەوە، میتۆدێكە ئەو قسەی جیاوازی لەبارەیەوە نییە، بەڵكو تەواو هاوڕایە، بەمانایەكی دی هیچ ناكۆكیەكی لەگەڵ میتۆدەكە نییە، وەك خۆی ئاماژەی پێ دەدات، ئەو هاوواتا بوونە لەسەر میتۆد ونەبوونی ناكۆكی و تێگەیشتنی جیاواز وادەكات خوێندنەوە نەتوانێ دەسەڵاتی دەق ببەزێنێت، هێندەی خوێندنەوە لە گەمەیەكدایە، گەمەیەك دەیخاتە پەراوێزەوە، ئەوە لەكاتێكدا بانگەشە بۆ ئەوە دەكات، مەبەستی لە “ئابڕووبردنی گەمەكانی حەقیقەتە كە مومارەسەی گوتاری حەقیقەت دەكەن”(6)
بۆیە دەبێ ئەوە بزانین كە ئەو ڕەخنەیە لەبڕی (ئابڕووبردنی گەمەكان) دەكەوێتە (بەرهەم هێنانەوەی گەمەكان) ئاخۆ چ گەمەیەك لەخوێندنەوە بۆ فكری عەرەبی ئابڕووی گەمەكانی حەقیقەتی تیا دەبردرێت و ئاراستەیەكی دی بۆ دەق دەدۆزێتەوە؟ مەبەست لەو پرسیارە نەبوونی توانای ڕەخنەییە بۆ چەمكی فەلسەفی، كە ڕەخنەگرتن لە دەق توانای پەیبردنی نیە بەنهێنی ئەو دیو نووسین، ئاماژەی زمانەوانی وەك ئەوەی هەیە ڕاڤە دەكرێت، نەبوونی پڕۆسەیەكی تەئویلكاری بۆ دەق، زمانی بە داخراوەیی هێشتۆتەوە.
بەداخستن.. بەواتای لەناو مانای ڕووكەش دەمێنێتەوە، چونكە جیاوازیی لەناو گوتراو بەرهەم نایەت، بەڵكو لەناو كرانەوەی زمان دێتە بوون، بە كرانەوە جیاوازی خوێنەر لەگەڵ دەق دەست پێدەكات، جیاوازیەك ماناو چەمك بەڕوویەكی دی دەبینێت، كە دەق پەی پێنەبردووە.
ئەو تێگەیشتنەش لە ڕەخنە پەیوەندیی بە بەدحاڵی بوون نیە، چونكە عەلی حەرب لەڕووی تیۆریی وشێوازی میتۆدی كارەكەی هیچ گرفتێكی نیە، ڕەخنەكەی ئێمە لەڕووی خوێندنەوەی پڕاكتیكە، نەك بەدحاڵی بوونی ڕەخنەگر بێت لەمیتۆدی كاركردن، ئەو چەند لەچەمكە سەرەكیەكانی هەڵوەشاندنەوە گەیشتووە، هێندەش لەدوابەشی كتێبەكەی خۆیدا(7) توانیویەتی خوێندنەوەیەكی وورد بۆ كتێبی (فەلسەفە چیە) ی جیل دۆلۆزو فیلیكس گوتاری بكات، هەروەها پرسیاركردن لە فەلسەفە لای دۆلۆز بەتەواوی دەست نیشان بكات، ئەوەش مانای تێگەیشتنی قووڵیەتی لەو دوو فەیلەسووفە، بەڵام ئەوەی ڕوویەكی ڕواڵەتخوازانەی پێدەبەخشێت خوێندنەوە ڕەخنەییەكانیەتی، خوێندنەوەیەك توانای خوڵقاندنی جیاوازیی نیە، ناتوانێ هێلێك بۆ مانا جیاوازەكانی خۆی دەست نیشان بكات.
بۆیە ڕەخنەگرتن لەو پڕۆژە ڕەخنەییە قسەكردنەوەیە لەجیاوازیی ئەو چەمكەی ڕەخنەگر بانگەشەی بۆ دەكات، دواتر لەپەراوێزی دەقەكان دەمێنێتەوە وتوانای دۆزینەوەی ئاراستەیەكی جیاوازی نییە، سەرباری ئەوەی لە زۆر شوێن ناكۆك دەكەوێتەوەو تووشی دووفاقی دێت، بۆیە پرسیارێك كە وەك ڕەخنەیەك ئاراستەی ئەو پڕۆژە ڕەخنەییە بكرێت.. پرسیارە لەبارەی جیاوازیی، بەوەی جیاوازیەكانی نێوان ڕەخنە كامانەن، كە دەتوانن خۆیان لە دەق جیا بكەنەوە؟ ئایا خوێندنەوەیەكی ڕەخنەیی ئامادە بوونی هەیە كە حەقیقەت هەڵبوەشێنێتەوەو مەعریفەی نەستی بەرهەم بێنێت؟ پڕۆژەیەك كە توانای ئەو ئاستەی نەبێت: ئایا ڕەخنە لە پەراوێزی دەق نامێنێتەوە؟
پەراوێزو سەرچاوەكان:
(1) نقد الحقیقة/ علي حرب، المركز الثقافي العربي (بیروت) الطبعة الثانیة/ 1995، ص 33
(2) نقد النص/ علي حرب، المركز الثقافي العربي (بیروت) الطبعة الثانیة/ 1995، ص13
(3) نقد الحقیقة/ ص 15
(4) نقد النص/ ص13
(5) هەمان سەرچاوە/ ص20
(6) نقد الحقیقة/ ص 1
(7) مەبەست لە كتێبی (نقد النص)