984 کەلتور

پێش گێڕانەوە، گەڕانەوە.

07:35 - 18/01/2021

نووسینی: بەهجەت حەسەن و بەڵێن سابیر

*سێ سەرنج لە سەر "ئامادە: چرک!"ـی (بەختیار حەمەسوور):

یەک
ئەوەی ڕووداو دەخوڵقێنێ، زمانە. ئەوەی ناو لە مانا دەنێ زمانە. لەم چیڕۆکانە، زمان هیچ ناگێڕێتەوە، گێڕانەوەیە. سیستمێکی گونجاو نییە بۆ ڕێکخستنی مانا، خودی مانایە. لە ئامادە چرک هەموو شتێک دەچێتەوە سەر زمان. شیرینکاری، یان وەک "ئیلیەت" دەڵێ: ئەو زمانە بێکەڵک و نەگونجاوە شیعرییەی کۆمەڵگای پیشەسازی، کە پێشتر ڕۆمانتیک خراپی کردبوو، بووبووە شوێنی هەستە ساویلکەکان، بووبووە بابەتێکی ژنانەی بارگراویکراو بە هەستی ناسک و هەڵچوو، نا، زمانێکی بێخەوش، بێ گرێ و پوختەکراو. دوور لە وشەی تێخزێندراو.
نەرم و لەسەرخۆ، بێ هەڵپەهەڵپ. وەک گولشیری گوتوویەتی: بەسەر وشەکان غار مەدە. غاری نەداوە. هەر دێڕێک پێکی هێناوە، بیری لە هەموو ئیمکانەکانی دیکە کردووەتەوە. دەستگرتن، یان تەقسییکردن بە وشە، نافرەوێژیی، یەکێکی دیکەیە لە خەسڵەتەکانی ئەم چیڕۆکانە. لە ئامادە: چرک! بە ئاگاییەوە دەست نوشتێنراوەتەوە، وشە هەڵنەڕژاوە.

دوو
لە دەقی ڕیالیستی (هەمووی نا) خوێنەر یەکەم شت کە کتێبێکی دەگرتە دەست، دەیپرسی: دەبێ باسی چی بکات؟ مەبەست لە باس، لە دەقی ڕیالیستی، هەڵوێستە سیاسی و پێوانە ئایدۆلۆژی و ئاینییەکانی نووسەر بوون، هەڵبەت ئەمە لە جوگرافیایەکی دیار، بە زمانێکی ڕوون و تێگەیشتێنێکی ساوا و سەرەتا. لە دەقی ڕیالیستی بڕێک جار نووسەر ئەرکدار دەکرا. کەم جار باش و خراپی دەقەکە، لەچوارچێوەی فۆڕمێکی نوێی ئەدەبی دەخوێندرایەوە و مامەڵەی لەگەڵ دەکرا. بۆیە دەقی ڕیالیستی تا ئاستێکی بەرز خزمەتی ئەرکە پراکتییەکانی دەکرد. ئەمە ئیدی شیاو نییە. ئەدەب لەوە کەوتووە، لە نێوان پراکتیکی و ناپراکتیکی بمێنێتەوە. چوارچێوەکان فراوان بوون و بەشێک لە ئەدەب ئیدی لەو نێوەندەیە. هیچ نەگوتنە. ناڕوونی و نەبوونی هەڵوێستە. لەم چیڕۆکانە تێکەڵ بە دۆخێکی لەم جۆرە دەبین. ئێمە دەزانین لە دەقی ڕیالیستی بە شێوەیەکی بەربڵاو خاسیەتی ئەدەبی دەدرایە پاڵ ئەو دەقانەی بەها و چێژەکانی چینێکی تایبەتی کۆمەڵایەتیان بەرجەستە دەکرد. بەڵام لەم چیڕۆکانە چێژ، تەنیا خولیای نووسەرە. بەشداری پێنەکردنی هیچ کەس، و بەکوشتدانی حەزی خوێنەر و چەسپاندنی مەیل و ئارەزووەکانی خۆیەتی. لە دەقی کلاسیک، نووسەر ئاگایانە یان نائاگایەنە، بۆچوونەکەی گشتی دەبووەوە، وەڵامەکەی دەبوو بە وەڵامێکی گشتی. لەم چیڕۆکانە پرسیار و وەڵامدانەوەش، کەسییە!
هەوڵ بۆ دروستکردنی کێشەیە، کێشەیەکی بچووک و پاشان گەورەکردنی، ئەگەر هێشتا نەبووبێ بە تایبەتمەندی چیرۆک، لەمەودوا ڕەنگە ببێ. لەم زەمەنە خێرایە، ئەوەی ڕوو دەدا، مەزەندەی کەس نییە. بۆیە ئەوەی "ڕوو دەدا" کەرستە نییە، ئەوەی "ڕوویدا." پرسیارەکانی وەک "دەبێ ڕوو نەدا." گۆڕان، بۆ "چۆن ڕوویاندا؟" "گەیشتین!" نا "بە کوێ گەیشتنین!"
پێش گێڕانەوە، گەڕانەوە، لە دەقی ئەدەبی، مەبەست لێی گەڕانەوەیە بۆ پەراوێزخراوترین بابەت و بچووکترین خاڵی لەبیرکراو، وەڵام و وەڵامکاری نا، ئاڵۆزتر و دروستکردنی گومان!
"ئامادە چرک!" دەگەڕێتەوە، جا دەگێڕێتەوە؛ بەڵام نامیکانیکیانە!
لە چیرۆکی نوێ گەڕان بەدوای ڕووداو: سەرەتا، ناوەڕاست، کۆتایی. یان بە پێچەوانەوە، چیتر ئەو شێوازی ڕیتمە کلاسییکیەی نییە: ڕوون، خاو، یەک بەدوای یەک... تا تەقەڵەکانی زمان نەبینی، هەڵی نەوەشێنیتەوە، سەرەداوی هیچ ڕووداوێک دەست ناخەیت. لەم چیڕۆکانە ڕووداو لە نێو زمان حەشار دراوە.
لە "ئامادە: چرک!" چیرۆکنووس وێنە دروست دەکات، بۆ ئەوەی بیشکێنێ. گومان دروست دەکات، بۆ ئەوەی بیڕەوێنێتەوە. یان بە پێچەوانەوە. تووڕە و نیگەرانت دەکات، کەیفسازیش. لەم چیڕۆکانەدا، وێنە چیتر وێنەیەکی بینراو و جووڵەیەکی هەستپێکراو نییە.
تەنانەت هیچ جۆرێکی دیکەش نین. بەڵکو وردوخاشکردنی ئەو وێنانەن، کە خوێنەر لە کاتی خوێندنەوە دەیەوێ دروستیان بکات. بە کورتی خوێنەر لەبەردەم چیرۆکێکی مەزەندەکراو نییە. پەڕاگرافێک بخوێنیتەوە پەڕەگرافی دووەم ڕوون بێ چییە. پەڕێک هەڵدەیتەوە، پەڕی دوایی ئەوەبێت، کە پێشبینیت کردووە. پەڕ دوای پەڕ چیرۆکەکە ناچێتە پێش، ناچێتە دواوەش، لە ناوەڕاستیش نییە. هیچ شوێنێک و هەموو شوێنێک سەنتەری چیرۆکەکان.

سێ
یەکێک لە باشییەکانی ئەم چیڕۆکانە، ئەوەیە خۆیان نادەنە دەست یەک بابەت و پێناسە، هاوشێوەی زمان، بابەتیش پەرت بووە، بووەتە چرکەی خێرا و ئامادە. لەم چیڕۆکانەدا بابەتێک نییە، و پارێزگاریکردن لێی. ڕاچەنین و کێشمەکێش نییە بۆ سەپاندنی بیروباوەڕێک. گواستنەوەی کۆمەڵێک زانیاریی ڕاستەقینە و ڕاگەیاندنی هیچ ڕاستییەکیش. نە دەربڕینێکی دروستە بە زمانێکی ئەکادیمی و ڕۆژنامەوانی. نە گێڕانەوەیە لە تۆڕێکی ئاسایی بینراو. هەرچەند بتەوێت ناتوانیت مانا لە قاڵب بدەیت، لەگەڵت دەڕوا، سرکە و ناگیرێت. خێرا تێدەپەڕێ، دەیبنی و دەبیستی، نە خەونە و نە واقعە. ئەوەی چاوەڕێیت بگێڕدرێتەوە، گێڕدراوەتەوە. زەمەن لەم چیڕۆکانەدا لەناو چوارچێوەیەکی کۆنکرێتی نییە. زەمەنی نووسەرە، بەدەستی خۆیەتی، لاستیکییە. ڕایدەکێشێ، بەریدەدا. زەمەن، سنوورێکی دەستلێدراو، دەستکرد و کێشراو نییە، زەمەن و سنوورێکی زەینییە. کات چیتر یەکەیەکی پێوانەیی بەردەوام بە دوای یەک، شوێن، سنوورێکی دیاریکراو و جێگیر نییە. چیتر زەمەنی کورت و درێژ نییە، چیتر شوێن و جوگرافیا و ساڵ، زەمەنی چیرۆک دیاری ناکەن.