هەلومەرجی ئێستاى کورد لە عێراقدا
06:18 - 24/02/2019
وەزیری پێشووی بازرگانی عێراق، لە شیكارییەكی سیاسیدا بۆ رۆژنامەی "زەمەن"، تیشك دەخاتە سەر ئەو گۆڕانكارییانەی كە پێشبینی دەكرێت لە ناوچەكەدا روو بدات، ئاماژە بەوەش دەكات، پێویستە كورد سوود لە دۆخەكە ببینێت‌و هەڵەكانی رابردوو دووبارە نەكاتەوە، پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێم ببنە خاوەنی بڕیار‌و پرسەكان یەكلایی بكەنەوە.
عێراق وڵاتێكی تایبەتە لەڕووی سیاسی‌و ئابوری‌و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، هاوشێوەی عێراق لە دونیای ئەمڕۆدا كەمە، یان دەكرێ بوترێت نییە، وڵاتێكی پڕ لە كێشە‌و ئاڵۆزی‌و گرفتی جیاجیا‌و بەیەكدا چووە، لە سەرەتای بەزۆر دروستكردن‌و پێكەوەلكاندنی بەشەكانی‌و پێكهاتەكانیەوە تا ئەمڕۆ، ئەم وڵاتە هەر ئاوا بووە‌و تا لەو چوارچێوە دەستكردەشی بمێنێت هەر وا دەبێت، پێكهاتەی جیاواز لەڕووی زمان‌و كەلتوور‌و مێژوو دین‌و رێچكەی دینی‌و تەنانەت رووخساریش لەو جۆرە ئەستەمە تاسەر لەیەك چوارچێوەی دەوڵەتی لەو شێوەیەی ئێستادا بمێنێت.
كێشە ریشەییەكانی ئەم وڵاتە بە مەزەندەی ئێمە لەسەرەتاوە تائەمڕۆ ناوە ناوە كپ بوون بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، بەهۆی گۆڕانكاری لە هاوكێشە سیاسیەكانی ناوچەكە (دەرەكی‌و ناوخۆیی)، بەڵام لەبەرئەوەی لەناوەڕۆكدا وەك مینێكی چێنراو وابووە بەهۆی گۆڕانكارییەكان تەقیوەتەوە‌و لەگەڵ خۆیدا نائارامیی سیاسی‌و ئابوریی‌و گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە. سیناریۆی رووداوە سیاسییەكان لە مێژووی كۆن‌و نوێ‌‌و تەنانەت داهاتووی وڵاتی عێراق، هاوشێوەی یەكترن، كات دەگۆڕێ‌‌و هۆكارەكان یەكن‌و بەهۆی چارەنەكردنی كێشە سەرەكییەكان، رووداوەكان لە شێوازی جیاجیا دووبارە بوونەوە‌و دووبارەش دەبنەوە لە هەموو سەردەمێك وادەزانرێت رووداو و پێشهاتەكان دیاردەی نوێن‌و دەرئەنجامی هۆكاری نوێن. هۆكارە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانی كێشەكانی وڵاتی عێراق لە سەردەمی كۆن‌و نوێ دووبارە دەبنەوە بەپێی بەرژەوەندیی هێزە دەرەكی‌و ناوخۆییەكانی عێراق دەرئەنجامەكانیان‌و كاریگەرییان دەگۆڕێت، زۆربەی كات هێزە دەرەكییەكان (زلهێزەكان‌و هێزەكانی ناوچەكە‌و دەوروبەر) بەهێزتر بوون‌و بە بەرنامەتر بوون لە هێزە ناوخۆییە سیاسییەكانی عێراق، بەجۆرێك كە نەك تەنها كاریگەرییان بووە‌و دەبێت لەسەر رەوتی سیاسی وڵاتی عێراق، بەڵكو كاریگەریی وردتر‌و قوڵتری لەسەر خودی هێزە سیاسیە جیاجیاكانی عێراق بووە، توانیویانە‌و دەتوانن لە داهاتووش ئاراستەی سیاسی بەپێی بەرژەوەندییەكانیان بگۆڕن. دەكرێ بڵێین لە وڵاتی عێراق‌و ناوچەكە مێژوو دووبارە دەبێتەوەو بەڵام بە سیناریۆی مێًژوویی جیاواز.
لەڕوانگەی رووداوەكانی كۆن‌و نوێ دەكرێ بڵێین ئەو وڵاتە لەسەر نەخشەی جیهان وڵاتێكی سەربەخۆ‌و دیارە‌و لە واقیعدا شانۆیەك بووە بۆ یەكلاییكردنەوەی ململانێی سیاسی هێزە نێودەوڵەتی‌و وڵاتانی ناوچەكە‌و وڵاتانی دراوسێ، دیارە سەردەمێكی لەمێژینەیە‌و تائێستاش ئەم وڵاتە زەمینەی ناوخۆیی لەبارە بۆ لەخۆگرتنی ململانێكان، هێندە سیاسییە عێراقییەكان لەكۆنەوە تائەمڕۆ ئەگەرچی بەوتەی خۆیان سەربەخۆ بن‌و بڕیاری سیاسی لەدەستی خۆیاندا بێت، بەڵام لەواقیعدا بەپێچەوانەوە بڕیاری سیاسی تەواو سەربەخۆیان لەدەست داوە. بەرژەوەندی هێزە دەرەكییە جیاجیاكان بەجۆرێك ئاراستەی كردوون، كە گرفتی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات دروست كردووە‌و تەنانەت لەهەندێ باری سیاسی شەڕ‌و وێرانكاری زۆریشی بۆ ئەم وڵاتە هێناوە (نموونەش: شەڕە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانی وڵاتی عێراق لەگەڵ گەلانی خۆی‌و گەلانی ناوچەكە).
ناسەقامگیریی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتی بە ڕەگ‌و ریشەی پێكهاتەكانی گەلی عێراقدا چووە‌و بەردەوامیش دەبێت‌و لە ڕابردوو و ئێستا‌و داهاتووشدا یەخسیری كاریگەریی هۆكاری دەرەكی‌و دواكەوتنی سیاسی دەبێت، شەپۆلی گۆڕانكاری سیاسی‌و ئابوری‌و سەربازیی دەوروبەری‌و ناوچەكە هەمیشە دامێنی ئەم وڵاتەی گرتووە. دەبێ بۆ چارەسەری ئەم بابەتە دەسەڵاتێكی سیاسی بەهێزو تۆكمە‌و یەكگرتوو خاوەنی بڕیاری سیاسی سەربەخۆ بێتە ئارا لە عێراق، ئەو دەسەڵاتە بتوانێ عێراق بەشێوازێكی راست بەڕێوە ببات‌و خاوەنی بڕیاری خۆی بێت، یان دەبێ بۆ دەرچوونی گەلانی عێراق (كورد، عەرەب، توركمان...)، گۆڕانكاریی گەورە‌و ریشەیی لە سیاسەتی وڵاتە زلهێزەكان لە ناوچەكە ڕووبدات‌و ئەو گۆڕانكارییەش لە بەرژەوەندیی عێراق بێت (دیارە من ئەوە بەخەون دەبینم لە سیاسەتە نێودەوڵەتییەكان)، دەبێت ململانێی وڵاتانی ناوچەكە‌و دراوسێكانی عێراقیش لەسەر شانۆی عێراق دوور بكەونەوە‌و ئەم هەموو گریمانەیە ئێستا نایەتەدی‌و ئەگەر چاكسازییەكی سیاسی نێودەوڵەتیش هەبێت بۆ عێراق من تەنها وەك دەرزی بەنج دەیبینم‌و كاریگەرییەكەی كاتی دەبێت: ململانێ نێودەوڵەتی‌و ناوچەییەكان لەدەرئەنجامی كێشەی گەورەی زلهێزەكانە‌و بەئاسانی بەرۆكی ناوچەكە بەرنادەن، چەندین دیكتاتۆر دروست دەكەن لەشێوازی تاك‌و كۆ‌و لایەن دەبن، بەشێوازی جیاجیا‌و لەسەردەمی جیاجیا كێشەكان هەر دەمێنن.
لەكاتێكدا پێكهاتەی گەلی عێراق لە شیعە‌و سوننە‌و كورد (ئێزدیشی لەگەڵدا بێت)و توركمان‌و مەسیحی‌و كلدانی پێكدێن‌و دەسەڵاتی سیاسی لەو پێكهاتانە دروست بووە، بەڵام هەر یەكێك لەو پێكهاتانە لە ناوخۆی خۆیاندا بەش بەشن‌و كاریگەریی زۆری هۆكاری ناوخۆ‌و دەرەكی دابەشی كردوون، شیعەی عێراق بەسەر دوو بەرەدا دابەش بوون لە عێراقی دوای 2003 تا رادەیەك دوو بەرەكە لە دژی یەكترین (نمونەی رەوتی سەدر، الفتح، الحكمە، الفچیلە، الدعوە داخل العراق، الدعوە خارج، رەوتی شیعەی چەكدار)، كاریگەریی هێزی دەرەكی بەسەر سێ بەرەدا دابەشی كردوون‌و یەكێك لە دووبەرەكەی دیسان دابەش كردووە، بەرەی شیعەی وابەستە بە سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، شیعەی دردۆنگ‌و تاڕادەیەك نەیاری كۆماری ئیسلامیی ئێرانی‌و بەرەی سێهەم بەرەی شیعەی هاوسەنگین‌و بوونەتە پارسەنگی بەرژەوەندیی مەزهەبی شیعە لە عێراق.
سوننەكانیش هێزی سیاسی عێراقی پەرتەوازەن‌و لە شیعەكان ناڕێكخراوترن، هەم كەمترن‌و هەم یەكگرتوو نین‌و ناوچەی دەسەڵاتیان لەزۆربەی كات لەدەستداوە. سوننەكان هەندێكیان بەسەر بەرەی شانشینی سعودیە، قەتەر، ئوردن، توركیا، حزبی بەعس‌و ئیخوان موسلمین دابەش بوون، هەندێكیان بۆ بەرژەوەندیی تایبەت بەلای شیعە نەیارەكانی ئێران دایانشكاندووە‌و توركمانیش لە عێراق لەدوای گۆڕانكاریی سیاسەتی دەولی‌و 2003 بەسەر سێ لایەن دابەش بوون، توركمانی شیعە كە زۆرینەن‌و وابەستەی سیاسەتی گشتیی شیعە عەرەبەكانن، توركمانی سوننی وابەستەی دەوڵەتی توركیان، بەشی سێهەم‌و كەمینەیان توركمانی بەرژەوەندی خوازن‌و تێكەڵی هێزە سیاسییە دەسەڵاتدارەكانی كوردستانن، بەپێی شوێن‌و بوونیان بۆ نمونە لە پارێزگای هەولێر لەگەڵ لایەنێكن‌و لە پارێزگای كەركوك لەگەڵ لایەنێكی ترن، واتە لەگەڵ دەسەڵاتن، نەخۆشیی وابەستەبوونی هێزە سیاسییە عێراقییەكان بە هێزە كوردییەكانیشەوە دیاردەیەكی گشتی‌و دیارە لە سیاسەتی ناوخۆ‌و دەرەوەی عێراق. ئەم نەخۆشیی وابەستەبوونە هێزە كوردییەكانیشی گرتۆتەوە‌و لەمێژووی دروستبوونیان‌و سەرهەڵدانیان بەناوی رزگاركەری نیشتمانی‌و تائێستای لەگەڵ بێت حزبی سیاسی كوردی‌و بەرگری لەمافەكانی میلەتی كورد دروست بوون‌و قوربانییان زۆر داوە‌و بەردەوامیشن، بەڵام هەر یەكێكیان بەشێوەیەك لەشێوەكان پەیوەندییە دەرەكی‌و نێودەوڵەتیەكانیان وابەستەبوونی زیاتری پێوە دیارە نەك سەربەخۆیی سیاسی.
حكومەتی یەكگرتووی فیدراڵیی عێراق ئەمڕۆ لەدایكبووی ئەو واقیعەیە‌و بەدەر نییە لەو كاریگەرییە دەرەكیانە، چارەنووس لە هاوشێوەكانی خۆی لە ڕابردووی حوكمڕانیی عێراقی پێشوو باشتر نابێ، ئەو حكومەتەشی لەهەمان كایەی مێژوودا دەخولێتەوە‌و بەمەزەندی من مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە‌و شتێكی نوێ نابینین. ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ نەگۆڕینی هۆكارە دەرەكی‌و ناوخۆییەكانی كێشەكان‌و دوای هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 2018، پێشبینی دەكرا نەخشەی سیاسی عێراق بگۆڕێت، بەڵام قووڵبوونەوەی دەست بادانی نێوان كۆماری ئیسلامیی ئێران‌و وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەناو عێراق‌و ململانێكانیان بەجۆرێ شكایەوە كە سیناریۆی پێشوو دووبارە بێتەوە‌و لەبەرژەوەندیی كۆماری ئیسلامیی ئێران بشكێتەوە (ئەوەش پێچەوانەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بوو).
ئێستا دوای تێپەڕبوونی چەند مانگێك بەسەر پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراقی فیدراڵ. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكە شانبەشانی جێبەجێكردنی بڕیاری ئابڵوقەی ئابوری بۆ سەر ئێران، سەرگەرمی بەهێزكردنی پێگەی سەربازی‌و دبلۆماسیی خۆیانن لەناو وڵاتی عێراق، بەجۆرێك كە لە ئایندەیەكی نزیكدا قۆڵی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەناو عێراق بشكێنێتەوە‌و خۆی تێیدا باڵادەست بێت، بەجۆرێك باڵادەست بێت كە شانۆی عێراق بەكاربهێنێ بۆ ترساندن‌و چاودێریكردن‌و تەنانەت تەمیەكردنی كۆماری ئیسلامیی ئێران‌و هاوكارەكانی لەناو عێراق‌و ناوچەكە.
جێبەجێكردنی بەرنامەكانی ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی لەدژی كۆماری ئیسلامیی ئێران‌و هاوپەیمانەكانی لەناو عێراق پێویستی بەسەقامگیریی سیاسی ناوخۆیی عێراق هەیە. هەر لەبەر ئەو هۆكارەیە نوێنەرایەتیی هەردوو لایەنی سیاسی‌و سەربازیی ئەمریكی گشت هەوڵەكانی خستۆتەگەڕ بۆ دابینكردنی سەقامگیریی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتی لەناو عێراق.
پلانی تۆكمە بۆ رێكخستنی ئاسایش، ئیدارە‌و ئابوری دادەنێت لەناو عێراق، قەناعەتیان بەدەسەڵاتدارانی وڵات كردووە (عەرەب‌و كورد‌و توركمان) كە دەبێت كۆمەڵێ گۆڕانكاریی و چاكسازیی سیاسی و ئابوری بكرێت، زەمینەسازیی باش كراوە بۆ رێكخستنی هێزە سیاسییەكانی عێراق لەناو حكومەت‌و پەرلەمانی فیدراڵی‌و هەمان هەوڵ هەیە بۆ رێكخستنی هێزە سیاسییە كوردییەكان لەناو حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستان، هەروەها هەمان هەوڵ هەیە بۆ رێكخستنەوە‌و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی حكومەتی عێراقی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەجۆرێك كە كێشەكانی نێوانیان ئەگەر بەشێوەی كاتیش بێت، چارەسەریان بۆ دابنرێت.
هەموو ئەو هەنگاوانەی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا كە باسمان كردوون لەچەند مانگی داهاتوو دەرئەنجامەكانیان بە كرداری دەردەكەوێت. لەلایەكی تر كۆماری ئیسلامیی ئێران‌و هاوپەیمانەكانی لەناو عێراق بەهەمان ئاراستە لەناو عێراق لە بەرژەوەندیی ستراتیژیی ئێران كاردەكەن، لەئێستادا هاوتەریب ئەمریكییەكان‌و ئێرانییەكان لە بەرژەوەندییاندایە عێراق‌و كوردستان ئارام بێت، بەمەبەستی كاركردن لەناو عێراقێكی پڕ ئارامی بۆ بەرنامەكانیان لە دژی یەكتری.
بەڵام گریمانەی پێكدادانی پلان‌و بەرنامەی هەردوو هێز لەناو عێراق بەدوور نازانرێ، بەتایبەتی كە هێزە شیعە مەیلدارەكانی ئێران هان دەدرێن بە ئاراستەی زیاتر ناحەزكردن‌و هەوڵدان بۆ بەدەرنانی هێزی ئەمریكی بەبیانووی جیاجیا، كاری پەرلەمانی‌و حزبی‌و جەماوەری لەئارادایە بۆ ئەم كارە، تەنانەت كاری سەربازیش لەعێراق دژی بوونی دەسەڵاتی ئەمریكی شتێكی چاوەڕوان كراوە.
حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و دەسەڵاتی پەرلەمانی‌و سیاسی كورد لەعێراق دەبێت بەپەلە لەناو ئەو هاوكێشە ئاڵۆزە خۆیان بدۆزنەوە‌و بڕیاری پێویست وەربگرن، دیارە هەدوو زلهێز لەناو كوردستانیش فشار لە دەسەڵاتی كوردی دەكەن بە ئاراستەی فەراهەمكردنی ئەو بارودۆخەی كە پێویستیانە لەئێستای كوردستانی عێراق، هەلێكی تر بۆ كوردستانی عێراق دروست بووە كە پەیوەندییەكانی ئاسایی بكاتەوە لەگەڵ ناوەندی بڕیاری شیعی لە عێراق، لە ئێستادا ئەو نۆرماڵكردنەوەیە زۆر لەبەرژەوەندیی حكومەتی هەرێم‌و خەڵكی كوردستانە، بەتایبەت قەیرانی ئابوری‌و رووداوەكانی دوای ریفراندۆم كاریگەرییان بەخراپی لەسەر تاك‌و كۆی كورد هەر ماوە.
ژیریی ناوەندی بڕیاری سیاسی هێزە كوردییە گەورەكانی كوردستان بەبێ جیاوازی، لەوەدا دەردەكەوێ كە هەوڵ بدەن بەوردی توێژینەوەی سیاسی لەسەر ئەو پێشهاتە سیاسییە هەنوكەییە بكەن‌و لەڕوانگەی بەرژەوەندیی سیاسی كوردستانی عێراق مامەڵەی لەگەڵ بكەن.
گۆڕانكاریی زۆر خێرا لەناوچەكە لەئارادایە، كێشەكانی وڵاتی سوریای دراوسێ زۆر بەرەو ئاساییبوونەوە دەچن‌و ئەگەر ململانێی نێوان هێزەكانی ئێران لەسوریا‌و هێزەكانی ئیسرائیل وازیان لێبهێنن، پێشبینی دەكرێت سوریا نۆرماڵ ببێتەوە.
هەستانەوەی سوریاش وەك وڵات بەشێكی تری گرنگی هاوكێشەكە دەبن، سوریای بێ كێشەی سیاسی‌و سەربازی، پشتیوانێكی گرنگی كۆماری ئیسلامیی ئێران‌و هێزە شیعە هاوپەیمانەكانیەتی لەناوچەكە، لەو باوەڕەدام ئەمریكییەكان دەستەوەستان نەبن لەم بابەتە‌و پێگەیان لەكوردستانی عێراق‌و رۆژئاوای پارێزگای نەینەوا بەهێز بكەن‌و نەهێڵن ئەو پردە لۆجستییە دروست ببێت لەنێوان سوریا‌و عێراق‌و ئێران. بوونی بنكەی سەربازیی ئەمریكی بەهێزیش لەو ناوچانە دەكرێ سوودی لێ ببینرێت لەبەرژەوەندیی هاوكێشەی كوردستان/ عێراق‌و فشار بێت بۆ دەرخستنی هێزە چەكدارە شیعەكان لەو ناوچانە، تاڕادەیەك هاوكێشە سەربازییەكانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر لەناوچەی جێناكۆك لەبەرژەوەندیی كورد دەگۆڕێت.
بە بۆچوونی من هەوڵێكی تری بێوێنە هاتۆتە پێش كە كورد لە عێراق بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتی توركیا، ئێران، ناوەندی بڕیاری عێراقی، ئەمریكا‌و روسیا رێكبێتەوە‌و بەرژەوەندییەكانی كوردستان تیایدا بپارێزرێت، پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێم دەوریان پێبدرێت‌و بەشێوازی دەستوریی‌و یاسایی لەگەڵ ناوەندی بڕیاری سیاسیی عێراق مامەڵە بكەن، تاكەكەس دەوری پێنەدرێت لەم مەسەلانە‌و ئەگەر هەوڵی تاكەكەسیش هەبێ، دەبێ دەرئەنجام لەناو چوارچێوەی پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێم بێت.
كاتی ئەوە هاتووە كێشە نێوخۆییەكان بەلاوە بنرێت‌و بەپەلە پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێم سەرلەنوێ رێكبخرێت‌و كابینەی نوێ راگەیەنرێت‌و رۆڵی خۆی ببینێت لەو پێشهاتە سیاسییە هەنوكەییانە كە هاتوەتە پێش. دیارە دەبێت دەسەڵاتی سیاسی كوردی بەخۆیدا بچێتەوە‌و هەڵەكانی رابردوو دووبارە نەكەنەوە‌و هەنگاوی كرداری بنێن بەرەو سەربەخۆیی بڕیاری سیاسی كوردی‌و خۆبەدوورگرتن لە وابەستەیی ئابوری‌و سیاسی هێزە كوردستانییەكان بەبێ جیاوازی.
د. خەیروڵڵا حەسەن بابەكر
وەزیری پێشووی بازرگانی عێراق