رێكخراوی تەندروستی جیهانی تێوەگلاوە لە گەندەڵی؟
03:34 - 17/05/2020
"زەمەن"
رێكخراوی تەندروستی جیهانی who، ساڵی 1948 دامەزراوە‌و بارەگاكەی لە جونێفی سویسرایە‌و ئێستا لەلایەن تیدرۆس ئەدهانۆمەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، ئەم رێكخراوە رۆڵی سەركردایەتیكردن دەبینێت لە تەندروستی جیهانیدا، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی هەر پەتایەكدا پرسی تێوەگلانی لە گەندەڵی و كاری ژێر بەژێر و قوربانیدان بە گیانی خەڵكی لە پێناوی بەرژەوەندییە ئابووری سیاسیەكان ڕووبەڕووی دەكرێنەوە.
تۆمەتەكانی تڕەمپ
"رێكخراوی تەندروستی جیهانی گەندەڵ بووە، لە كاتێكدا لەلایەن ئەمریكاوە پشتیوانی دەكرێت، بەڵام سەرنجەكەی لەسەر چینە، چین 42 ملیار دۆلاری پێداوە ئێمە 450 ملیۆن دۆلار، بەڵام هەموو شتەكان بۆ چین دەبن، ئەمە راست نیە، ئەمە دادپەروەری نیە بۆ ئێمەو بۆ جیهانیش".
بەم جۆرە قسانە دۆناڵد ترەمپ هێرشیكردە سەر رێكخراوی تەندروستی جیهانی و بەوە تۆمەتباری كردووە گوێ بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا نادات و خەمی چین دەخوات. بەم هۆیەشەوە رۆژی 14ی نیسانی 2020 هاوكارییەكانی بۆ رێكخراوەكە هەڵپەسارد، كە گەورەترین سەرچاوەی دارایی رێكخراوەكە بوو.
تۆمەتەكانی ترەمپ یەكەم تۆمەت نین رووبەڕووی رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەكرێنەوە، لەبارەی پەیوەندی بڕیارەكانی رێكخراوەكە‌و بەرژەوەندییە ئابووریی و سیاسیەكان لەسەر حسابی تەندروستی گەلان جیهان.
كارە ژێر بەژێرەكانی رێكخراوەكە
ساڵی 2000 هەردوو فەڕەنسی برتنار دیفۆ رۆژنامەنوس و برتنار لیمینسی مامۆستای زانستی ئابووری، كتێبێكیان بە ناونیشانی "رێكخراوی تەندروستی جیهانی: كەشتیەكی نغرۆبوو بۆ تەندروستی جیهانی، لادان و پەردەپۆشكردنی نەتەوەیەكگرتووەكان"، لە كتێبەكەدا چەندین دۆسیەی گەندەڵیان خستبوەڕوو كە تێیدا تێوەگلانی رێكخراوەكەیان سەلماندبوو لەلایەنداری بۆ بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسیەكان كە لەگەڵ بەرژەوەندی تەندروستی گشتیدا پێچەوانە دەبنەوە.
لەگەڵ سەرهەڵدانی ئەنفلۆنزای باڵندە لە ساڵی 2004دا دەنگی ناڕەزایی بەرامبەر رێكخراوەكە بەرزبوەوە، ساڵی 2009ش كاتێك ئەنفلۆنزای بەراز سەریهەڵدا، ناڕەزاییەكان گۆڕدران بۆ داواكردنی چاكسازی گشتی و دادگایكردنی بەرپرسان، بەمدواییانەش لە سەردەمی كۆرۆنا "كوفید_19" ڕەخنەكان لەلایەن دۆناڵد تڕەمپەوە بە ئاشكرا لە رێكخراوەكە گیران.
لەگەڵ قسەكانی تڕەمپدا داواكارییەكان بۆ سەندنەوەی متمانە لە رێكخراوەكە زیادیان كردو هەریەكە لە ئەڵمانیا و بەریتانیا و ئوسترالیاش چوونە پاڵ ئەو وڵاتانەی داوای قەرەبوویان لە چین كرد لەبەرامبەر خراپ مامەڵەكردنی لەگەڵ ڤایرۆسەكەدا‌و ئەوەش گومانەكانی لەسەر رۆڵی سەرۆكی رێكخراوەكە‌و پەیوەندی بە چینەوە وروژاند.
قازانجی كۆمپانیاكان لە جیاتی تەندروستی خەڵك
برتنارد دیفۆ لە كتێبەكەیدا باسیلەوەكردووە رێكخراوی تەندروستی جیهانی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە لە دایكبووە‌و ئەمریكا دەستبەسەردا گرتوو، بەڵام سەربەخۆ بوو دووربوو لە كاریگەرییە دەرەكییەكان، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات سەربەخۆی لە دەستداوە‌و لایەنداری كردووە بۆ ئەوانەی پارەیان پێداوە‌و ئاڕاستە‌و گروپەكانی فشار‌و كۆمپانیا سەرمایەدارەكان و كاریگەرییان لەسەر بڕیارەكانی هەبووە.
دیفۆ چەندین دۆسیەی گەندەڵی خستوەتەڕوو بۆ تێوەگلانی رێكخراوە كە بە هۆیەوە سەربەخۆی لە دەستداوە، لەوانە شیری منداڵان كە زیانی تەندروستی هەیە‌و كۆمپانیای "نستلە nestle" بەرهەمی هێناوە‌و ڕەوانەی بازاڕی وڵاتانی هەژار كراوە‌و كە دوورن لە هەموو چاودێرییەكی تەندروستی، بەم هۆیەوە وڵاتانی هەژار بوونەتە سەرچاوەی داهات بۆ كۆمپانیاكە‌و چەندین رێگەی یاسایی و نایاسایی گیراونەتەبەر بۆ ئەوەی شیری دەستكرد جێگەی شیری دایك بگرێتەوە، لە وڵاتانی ئەفریقیا بەكارهێنانی شیری دایك بۆ منداڵ لە سەدا سەدەوە لە ساڵی 1870 دابەزیوە بۆ لەسەدا 14 لە ساڵی 1970دا.
شەپۆلی گومانەكان لە ستراتیژی بازاڕكردنی كۆمپانیاكە زیادبوون دوای ئەوەی چەندین توێژینەوە خراپی شیری دەستكردیان بۆ تەندروستی منداڵ ئاشكراكرد، لە ساڵی 1979 رێكخراوەی تەندروستی جیهانی دەنگیدا بە رێكخستنی بازاڕكردنی شیر لە وڵاتانی هەژار و یارینەكردن بە تەندروستی هاوڵاتیان، 118 دەنگ لەگەڵ رێوشوێنەكاندا بوون و بەرامبەر یەك دەنگی ئەمریكا كە پەیوەندییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ كۆمپانیای "نستلە" هەبووە كە ئەو كاتە سێیەكی شیری سروشتی لە جیهاندا بەرهەم دەهێنا.
رێكخراوی تەندروستی جیهانی لەگەڵ بۆچونەكەی ئەمریكا بوو، وەرگرتنی یارمەتی دارایی هەڵبژارد لە جیاتی پاراستنی گەلانی وڵاتانی هەژار، بەو هۆیەشەوە جوڵانەوەی "بایكۆتی نستلە" سەریهەڵدا‌و پێداگری لەسەر ئەوە دەكرد كە كۆمپانیاكە تەندروستی منداڵانی وڵاتانی دواكەتوو پێشێلدەكات و داوای بایكۆتی بەرهەمەكانی كرا‌و لەگەڵ ئەوەشدا باسی لە "ئابڕوچوونی ئەخلاقی" رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەكرد.
لایەنداری رێكخراوەكە بۆ كۆمپانیای "نستلە" تەنیا نمونەیەكە لە هەیمەنی لایەنە یارمەتیدەرەكان بۆ بڕیارەكانی رێكخراوەكە بە دیوی ئەرێنی و نەرێنیدا ئەوەش لەسەر حسابی گیانی هەژاران و منداڵان.
هاوكارییەكان بۆ هەژارەكان نیە
نوسەرانی كتێبەكە تێبینی ئەوەیان كردووە، دابەشكردنێكی نا دادپەروەرانە هەیە بۆ بەرنامە‌و هاوكارییەكانی رێكخراوەكە، لە روپێویەكدا لە 161 وڵاتدا، پێشبینیان كردووە لە وڵاتانی هەژاركە رێژەی مردن‌و نەخۆشیان زۆرە زۆرترین هاوكاری‌و كۆمەك بكرێن لەبەرنامەكانی رێكخراوەكە.
بەڵام تووشی شۆك بوون كاتێك بۆیان دەركەوتووە وڵاتێكی وەكو مۆزەمبیق كە داهاتی تاك تێیدا ساڵانە 80 دۆلارە‌و ناوەندی تەمەن 47 ساڵ بووە، هاوكارییەكان بۆ ئەم وڵاتە كەمتربوون لە هاوكارییەكان بۆ ئەمریكا و كەنەدا و ئایسلەندا، هەروەها هاوكارییەكان بۆ سەنگاپورە و دورگەی سیشل كە رێژەی بەرهەمی نیشتمانیان بەرز‌و مامناوەندە‌و داهاتی تاكیش بەرزە، زۆرتربووە لە هاوكارییەكان بۆ بەڕازیل و گابۆن كە لە وڵاتانی هەژارن.
سەرۆكی رێكخراوی تەندروستی جیهان و چین
لەگەڵ سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا پەنجەی تۆمەت رووبەڕووی چین كرانەوە لەبەرامبەر مامەڵەكردنی لەگەڵ ڤایرۆسەكە‌و شاردنەوەی راستیەكان، لەگەڵ هەڵكشانی ڤایرۆسەكە لە ناوەڕاستی مانگی مارسدا تۆمەتەكانیش لەلایەن خەڵك و حكومەتەكانەوە ئاڕاستەی رێكخراوی تەندروستی جیهانی كران.
لەسەرەتادا تۆمەتەكان لە چینەوە رووبەڕووی سەرۆكی رێكخراوەكە تیدرۆس جبریۆسوسی ئەسیوپی كرانەوە‌و گومانی ئەوەكرا كە لەگەڵ حكومەتی چین تێوەگلابێت لە شاردنەوەی كاریگەرییەكانی كۆرۆنا‌و شاردنەوەی راستیەكان لە خەڵك و حكومەتەكانی جیهان.
ئەم تۆمەتانە هەر لەخۆیانەوە نەبوون، چونكە چین دیارترین پشتیوانیكەری تیدرۆس بوو بۆ بەدەستهێنانی پۆستەكە لە ساڵی 2017دا‌و دوای یەك رۆژ لە بەدەستهێنانی پۆستەكە تیدرۆس پەسنی سیاسەتەكانی چینی كرد لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا‌و چاوپۆشی لە پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ كرد للەو وڵاتەدا.
یەكەمجار نیە تیدرۆس دەخرێتە حاڵەتێكی شەرمەزاركەرەوە لەسەر شاردنەوەی راستیەكان، رۆژنامەی نیویۆرك تایمز لە راپۆرتێكدا تیدرۆسی تۆمەتبار كردوو بە شاردنەوەی پەتای كۆلێرا سێجار لە ساڵانی 2006 و 2009 و 2011 كاتێك كە وەزیری تەندروستی بووە لە ئەسیوپیا.
كاتێكیش بوو بەسەرۆكی رێكخراوەكە هەوڵیدا رۆبەرت مۆگابی سەرۆكی ئەو كاتەی زیمبابۆی بكات بە باڵیۆزی نیازپاكی رێكخراوی تەندروستی جیهانی و هەوڵەكەشی ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆری كردەوە.
بەڵگەكانی یەمەن
لە ئۆكتۆبەری 2018 لێكۆڵەرەوانی نەتەوەیەكگرتووەكان لە فرۆكەخانەی سەنعا كۆبونەوە بۆ ئەوەی یەمەن بەجێبهێڵن ئەوان بەڵگەی تێوەگلانی بەشێك لە بەرپرسانی رێكخراوی تەندروستی جیهانیان بە دەستەوەبوو كە بەرێگەی نا مەشروع‌و بەكارهێنانی هەیمەنە‌و مەحسوبیەت و فریودانی سێكسی بە مەبەستی بەدەستهێنانی قازانج.
پێش بەجێهێشتنی فڕۆكەخانە لەلایەن ملییشای حوسیەوە هێرشیان كرایە سەر‌و سەرجەم بەڵگەكان دەستیان بەسەردا گیرا، دوای لێكۆڵینەوەكان دەركەوت حوسیەكان لەسەر داواكاری رێكخراوی تەندروستی جیهانی هێرشەكەیان كردووە‌و لەبەرامبەردا پارەیان وەرگرتووە، میلیشیاكان بەڵگەكانیان برد‌و تیمە نێودەوڵەتیەكە چوونە جنێف بەبێ ئەوەی بتوانین بیسەلمێنن رێكخراوی تەندروستی جیهانی تێوەگلاوە.
پەیداكردنی بازاڕ بۆ كۆمپانیاكان
ساڵی 2004 كاتێك ئەنفلۆنزای باڵندە لە جیهاندا بڵاوبۆوە سێ زانا لە راپۆرتێكدا داوایان لە رێكخراوی تەندروستی جیهانی كرد حەپی جۆری "Tamiflu" بەسەر وڵاتانی جیهاندا دابەشبكات، بە پاساوی ئەوەی ئەم دەرمانە چارەسەری ئەنفلۆنزاكە دەكات.
وەڵامی رێكخراوەكە ئەوەبوو داوای لە وڵاتانی جیهان كرد بڕێكی زۆر لە "Tamiflu" دەستبخەن بۆ پاراستنی تەندروستی هاوڵاتیەكانیان، بەپەلە وڵاتان هەوڵیاندا دەرمانەكە لە كۆمپانیای roche سویسری بكڕن، دواتر چەند رێكخراوێكی ناحكومی ئاشكرایان كرد ئەو تیمەی راپۆرتەكەیان بۆ رێكخراوی تەندروستی جیهانی بەرزكردوەتەوە پەیوەندیان بە كۆمپانیا سویسرییەكەوە هەبووە.
پۆل فلین سیاسەتمەداری بەریتانی دەڵێت رۆڵی رێكخراوی تەندروستی جیهانی زۆر مەترسیدارە، لەبەرئەوەی گوایە رێكخراوێكی سەربەخۆیە ئەوان دیاریدەكەن كە چ شتێك پەتایە، وڵاتانی دونیاش گوێ لە ئامۆژگارییەكانی دەگرن و لە كاتێكدا كە ئامۆژگارییەكانی بە بەرژەوەندییە بازرگانییەكان پیس بوون ئەو كاتە ئامۆژگارییەكانیشی هیچ بەهایەكیان نابێت.
تێوەگلانی رێكخراوی تەندروستی جیهانی لە چەندین دۆسیەدا گومان لەسەر راستگۆی دروستدەكات، تۆمەتەكانی گەندەڵی و بەشبەشێنە‌و بەكارهێنانی دەسەڵات بۆ لایەنداری بۆ بەرژەوەندی ئابووی و سیاسی، لەگەڵ ناڕوونی رێكارەكانی بڕیاردان و نەبونی چاودێریی و شەفافیەت هەموو ئەمان داهاتووی رێكخراوەكە دەخاتە ژێر پرسیارەوە.