کۆتایی کاریزما
10/3/2021 1:29:00 PM
دلێر عەبدولخالق
لەدوای ژیانئاوایی نەوشیروان مستەفا(١٩٤٤-٢٠١٧)
و مام جەلال(١٩٣٣-٢٠١٧) ئەم ناوچەیە دەگاتە دوا خاڵی زەمەنی ئامادەیی سەرکردەی کاریزمی (Charismatic leader). سەرکردە کاریزمیەکان
کوڕی رۆژگاری خۆیان و لە چرکەساتێکی مێژوییدا وەک هیوا بۆ کۆمەڵ دەدەگیرسێن.
واتە لە بۆشاییەوە نایەن و بۆ بۆشایش کار نەکەن،
بەڵکو ژمارەیەک توانست و بەهرەی هەڵاوێرد و نادری کۆمەڵگان کە ئەو مافەیان هەیە بە
گوێیان بکرێ و ژمارەیەکی زۆر خەڵک شوێنیان بکەون. لێرەوە ژیانئاوایی دوو سەرکردە لە
کێشی هەرە قورسی خەباتی رزگاریخوازی گەلی کورد لە باشوری کوردستان کاریگەری قوڵ بەسەر
روداوە سیاسیەکانی داهاتوی ئەم ناوچەیەوە جێ دەهێڵێ.
ئەزمونی هەرێمی کوردستان، ئەگەرچی قسە و رەخنەی
جدی دەربارەی لە گۆڕێ دایە، بەڵام بێ دوو دڵی پشکی شێری بەرهەمی خەباتی ئەم ئەزمونە
حوکمڕانیە دەگەڕێتەوە بۆ کۆششی شۆڕشگێریانە و بیر تیژانەی مام جەلال و نەوشیروان
مستەفا. هەربۆیە، ناوی ئەم دوو سەرکردەیە بۆ ماوەیەکی درێژ لەناو هەست و سۆزی خەڵکدا
دەمێنێتەوە و، بە میتافۆری روناکی مۆم گەش گەش بۆ خەباتی داهاتو دادەگیرسێن. بە شێوەیەکی
گشتی ئەگەرچی ئەو دوو کارەکتەرە، ماوەیەکی درێژ هاوخەبات و هاوڕێگای سیاسیی یەکدی
بون، بەڵام قۆناغێکیشیان هەیە بۆ جیاواز بون و دیدگای سیاسیی سەربەخۆ، کەواتە
خودان تایبەتمەندی و کەسێتی جیاوازیش بون، بەڵام ئەم لێکجیاییە هیچ لەو راستیە ناگۆڕێت
بەپێی پێوەر و توێژینەوە زانستیەکان "تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا" تایبەتمەندی
سەرکردەی کاریزماییان تێدا بوە و کاریگەری قوڵیان لە ئاراستەکردن و سەرخستنی خەباتی
رزگاری نیشتمانی کوردا هەبوە.
بە گەڕانەوە بۆ پاشخانی زانیاری سەرکردە و سەرکردایەتی(leadership and leader) ،
ئەو راستیەمان بۆ ئاشکرا دەبێت کە "سەرکردەکان" سادە نین و نائاسایی و
ژمارەیەک بەهرەمەندی سەردەمی خۆیانن، کە بەشێکیان توانستی لە رادەبەدەر و بەشێکی دیکەیان
توانای جیاکەرەوەیان لە خەڵكی ئاسایی هەیە و، دەتوانن پێشڕەوایەتی جەماوەر بکەن و
بۆ هێنانەدی ئامانجە سیاسیی و مەدەنیەکان ئاراستەیان بکەن. سەرکردە و سەرکردایەتی
پێداویستی هەنوکەیی و لەپێشینەی کۆمەڵی مرۆیین، واتە تایبەت نین بە رەگەز و ناوچەیەک،
بەڵکو بونیان بۆهەمو کۆمەڵەکان پێویستی حەتمیە. پێویستی مێژویی خەڵکیش لە قۆناغێک
بۆ قۆناغێکی دیکە، گۆڕانکاری بەسەردا دێت، بۆ وێنە لە قۆناغی رزگاری نیشتمانی کۆمەڵگا
پێویستی بە سەرکردەی بەهێزی پڕ ئیرادە هەیە بۆ ئیدارەدانی ژمارەیەکی زۆری خەڵک و چەسپاندنی
دیسپلینی رێکخراوەیی و گیانی خۆنەیستی لەپێناو ئامانجی گەورە، کە مەرج نیە لە قۆناغێکی
دیکەی خەباتدا جەماوەر پێویستی بەم جۆرە لە سەرکردە هەبێ، کەواتە با لێرەوە وردتر
بپرسێن مەبەستمان لە سەرکردەی کاریزمی چییە و تاچەند تایبەتمەندی ئەم تایپە لە سەرکردایەتی
لە تاڵەبانی و مستەفا-دا خۆیان دەبیننەوە.
لە روانگەی ماکس ڤیبەر (Max
Weber) سۆسیۆلۆژی ئەڵمانی، چەمکی کاریزما (Concept of Charisma) "بریتیە لە حاڵەتێکی هەڵاوێرد و ریزپەڕ و ئیستسنائی چۆنایەتی کەسێك، کە
ئەو کەسە وەک سەرکردەیەک رۆڵ دەگێڕێ و توانستدار کراوە بە تایبەتمەندی زۆر جیاواز
لە کەسانی دیکە، یاخود سەرکردەکانی زەمەنی خۆی، یان بەلانی کەم هێزێکی نائاسایی
نادری لە چاو ئەوانی دیکەدا هەیە." ئەم تایبەتمەندییە وا لە سەرکردەی کاریزمی
دەکا قوڵتر لەناو خەڵک رۆبچی و ساناتر کاریگەری دابنێ و زووتر حەشامەت لە دەوری خۆی
و رێبازە سیاسیەکەیدا کۆبکاتەوە. هەروەک پێویستی بونی کاریزماش، پێویستیەکی مێژوییە
و هەمو کات و سەردەمێک خەباتی گەلان پێویستیان بەم تایپە لە سەرکردە نیە، بەڵکو سەرکردەی
کاریزمی وەڵامدەرەوەی پێداویستیە نائاساییەکانی کۆمەڵگای خۆیەتی و، هۆکارێکی بنچینەییە
بۆ چارەسەری کێشە، یان خستنەگەڕێ خەباتێکی رژد بۆ هێنانەدی ئامانجی گەورە لە کۆمەڵەکەیدا.
لەم پێودانگەوە، کاریگەری قوڵی مام جەلال و نەوشیروان مستەفا پتر لە
نیو سەدە رۆ دەچێتە ناو خەڵک و پرۆسەی سیاسیی و جوگرافیایەکی گەرمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست،
وەک دەرئەنجامیش وەکچۆن لە ژیانیاندا هەمیشە ژمارەیەکی قورسی ناو هاوکێشەکان بون؛
لەحاڵەتی ژیانئاوایشیان دوو هێزی سیاسیی کاریگەر بە دیدگای جیاواز بۆ سیاسەتکردن لە
هەرێمی کوردستان لە پاش خۆیان جێ دەهێڵێن. هەرچەندە وەک وێنەسازییەکی مەحاڵ دێتە بەرچاو
کە فیگەرێکی سیاسیی دوای خۆیان بتوانێت رۆڵی پڕاو پڕی ئەوان بگێڕێت، بەڵام پێویستە
ئەوەش بوترێت یەکێک لە تایبەتمەندییە بەهێزەکانی سەرکردەی کاریزمی سحری دروستکردنی
سەرکردەی نوێ و مانەوەی بیروباوەڕە سیاسیەکەیەتی لە دوای خۆی، هەربۆیە بۆ دۆست و نەیاری
ئەم دوو سەرکردەیە ئەوە ئەنجامە گرنگە کە زەمینەسازی بۆ دروستکردنی سەرکردەی دیکە
لە گۆڕێ بێت بۆئەوەی بتوانن لە حاڵەتی نەبونی فیزیکی تاڵەبانی و مستەفا-دا درێژە بە
خەباتەکەیان بدەن و بەرەوپێشچون لە رێبازی سیاسیاندا بکەن.
کۆتای کاریزما لەم ناوچەیەی ئێمەدا، کۆتای دوو
کاراکتەری پڕ هەیبەتی شۆڕشێکە کە شێلگیرانە بە گژ رژێمی سەرکوتکەری بەعس-دا دەچنەوە
و سەرکەوتوش دەبن لە نەخشەکێشانی راپەڕین و دواتر هێنانەدی دیفاکتۆی حوکمداری کوردی
لە باشوری کوردستان. تاڵەبانی لەرێی ئەم ئەزمونەوە، دوای پرۆسەی رزگاری عێراق(٢٠٠٣)
دەبێتە یەکەم کورد لە پۆستی سەرۆک کۆماری عێراقدا، نەوشیروان مستەفا-ش(٢٠٠٩) لەرێی
بزوتنەوەی گۆڕانەوە دەبێتەوە ئاڵا هەڵگری گۆڕین و خەباتکردن بۆ قەڵاچۆکردنی گەندەڵی
لەو ئەزمونی حوکمڕانیەی خەباتی بۆکردوە، ئەم پشودرێژیی و ماندونەبونە بەردەوامەی هەردووکیان
تا ژیانئاواییان مایەی هەڵوەستە لەسەر کردنە، هاوکاتیش بە رێژەی جیاواز تا لە ژیاندا
بون ژمارەیەکی بەرچاو لە خەڵکی کوردستان بێ دوو دڵی دوای هەڵوێست و وتەکانیان دەکەوتن
و، سانا دەیانتوانی کاریگەری لەسەر رایگشتی کوردستان دابنێن. هەر بۆیە زۆر کەس کۆتای
ئەوانی وەک کۆتای سەرکردەی کاریزمی راستەقینەیە هێنایە زمان، چونکە نەوشیروان مستەفا
و تاڵەبانی بەهرەی سەرکردایەتی لە نەوجەوانیەوە لەگەڵیان لە دایک دەبێت و، بێئەوەی
بنەماڵە و فاکتەرێکی کۆمەڵایەتی گەورە لە پشتیان بێت خۆیان پێدەگەیەنن و لەگەڵ خۆشیان
دۆزی رەوای گەلەکەیان بەرەو پێش دەبەن.
وەک دەرئەنجامی نەخوازراویش پێویستە بوترێ ژیانئاوایی
ئەم دوو سەرکردەیە، کەلێنێکی گەورە لە خەباتی سیاسیی ئەم ناوچەیە و ئامانجە بەدینەهاتوەکان
دروست دەکا، بە تەنیشت ئەم راستیەوە خاڵێکی بەهێز بۆ سیاسیە چالاکانی دوای خۆیان جێماوە
ئەویش خۆشەویستیانە لەناو خەڵک و جەماوەری کوردستاندا. بۆ وێنە، مەراسیمی ئەسپەردەکردنیان
ئەو راستیەی بۆ رکابەرە سیاسیەکانیان سەلماندوە؛ خەڵکێکی زۆر هەیە ئامادەن درێژە بە
خەباتەکانیان بدەن و وەک دەوترێت "مردنی پیاوە گەورەکان سەرەتای لە دایکبونەوەیەکی
دیکەیە."