هەڵەبجە بە بەرچاوی دنیاوە
3/15/2019 10:32:00 PM
دلێر عەبدولخالق
(٦٣) ساڵ پێش خنكانی هەڵەبجە؛ جیهان پڕۆتۆكۆڵی قەدەغەكردنی بەكارهێنانی گازی خنكێنەر و ژەهراوی و جۆرەكانی دیكەی شەڕو شۆڕی بەكتیریۆلۆجی مۆركرد.
"پرۆتۆكۆڵی جنێڤ" كە لە ساڵی (١٩٢٥) لەلایەن زۆرینەی دەوڵەتە زلهێزەكان واژوكرا بەكارهێنانی چەكی كۆكوژی یاساغ كرا!
بە گوێرەی رێككەوتنەكە هەر جۆرە بەكارهێنانێكی چەكی كیمیایی (Chemical Weapons) بایەلۆجی و ناوەكی و تیشك قەدەغە كراوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، سەرەڕای هەبونی یاسا نێودەوڵەتی و رێككەوتنەكان بۆ ڕێگریكردن لە بەكارهێنانی چەكی كۆمەڵكوژ (Weapons of Mass Destruction)جیهان بێدەسەڵات مایەوە لەو تراژیدیا مرۆییانەی سەدەی رابردو دەسەڵاتە ستەمكارەكان خوڵقاندیان.
بۆ وێنە لە كەیسی هەڵەبجەدا، یاسا نێودەوڵەتی و پرۆتۆكۆڵ و رێككەوتنەكان نەك هەر نەیانتوانی قوربانی لە دەستی جەلاد قوتار بكەن، بەڵكو بە دیار ویژدانی سڕبونی جیهانەوە شارێك كۆمەڵكوژ كرا و، مناڵ و ژن و پیر و گەنج هێواش هێواش خنكان و جیهانیش تا رادەیەكی بەرچاو وەك تەماشاكارێكی پاسیڤ و رێككەوتنەكانیش وەك دەقێكی مردو مانەوە.
نەتەوەیەكگرتوەكانی سەردەمی (خافێر پێرێز دیكۆیلاری) لەكاتی كیمیابارانی هەڵەبجەدا وەك دەمەزراوەیەكی بێدەسەڵات و ناچیز چاوەكانی داخست و دیفاكتۆیەكی پڕ مەرگەساتی قبوڵكرد، ئەگەرچی كاردانەوە و دەنگدانەوەی كارەساتی كیمابارانی هەڵەبجە؛ سیناتی ئەمریكای ناچاركرد گەمارۆی ئابوری بخاتە سەر حكومەتی عێراقی، بەڵام هەر زوو ئیدارەكەی "رۆناڵد ریگان" رێی لە جێبەجێكردنی بڕیارەكە گرت و سزای عێراق یان نەدا!
سزانەدانی عێراق دوای ئەو یەقینەش بو؛ كە پێنج ساڵ پێش كیمیابارانی هەڵەبجە و پرۆسەكانی ئەنفالی كورد، بۆ یەكەمجار لە تەموزی (١٩٨٣) لەجەنگی ئێران دا گازی خەردەلی بەكارهێنا، هاوكاتیش لە شوباتی (١٩٨٤)دا بۆ یەكەمجار رژێمی بەعس گازی دەمار (Nerve agent)لە مەیدانی جەنگدا بەكارهێنا.
گۆڤاری ئەمریكی فۆریەن پۆلیسی (Foreign Policy) پێشتر بڵاویكردبووەوە كە واشێنتۆن ئاگاداری بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بوە.
دۆكیومێنتە ئاشكرابوەكانی (CIA)یش هەمان راستی دەسەلمێنن و ئەو نهێنیە تێیدا ئاشكرابوە كە سەرۆكی پێشوی دەزگای سی ئای ئەی ولیام كا‌سی كە كەسێكی نزیكی رۆناڵد ریگان بوە؛ زانیاری دەربارەی شوێنی بەرھەمھێنانی چەكە كیمیاییەكانی عێراق پێگەیشتوە.
تۆپ تیرۆرستی جیهانی، ئوسامە بن لادن، كە زۆرێك بە كوڕی سیاسەتەكانی ئەمریكا ناویان دەهێنا، لە (١١)ی كانونی دووەمی(١٩٩٩) بۆ (نیوز ویك) دەڵێت "عێراق لەلایەن ئەمریكا و بەریتانیەكانەوە پشتگیری دەكرا لە جەنگی دژ بە ئێران، كاتێكیش چەكی كیمیایی دژ بە گەلی كورد بەكارهێنا ئەوان بێدەنگ بون."
لێرەوە شۆك نابین كاتێك دەوڵەتە زلهێزەكان زوو زوو ماسكەكانیان توڕ دەدەن و دەموچاوێكی دیكە نیشانی قوربانیەكان دەدەن، ئەوەتا كاتێك ئەمریكا وەك فریادڕەس دێتە عێراق هەڵوێستەكانی دەگۆڕێت.
وەكچۆن لە گەرمەی پرۆسەی رزگاری عێراق و لە شوباتی (٢٠٠٣) وەزیری بەرگری ئەوكاتی ئەمریكا دۆناڵد رامسفێڵد بۆ "نیوێۆرك تایمز"، وتی "ئێمە نیگەرانی ئەوەبووین سەدام چەكی كۆكوژی دژ بە گەلی كورد بەكارهێنا و بەرپرسیار‌ێتی دەخستە ئەستۆی ئێمە".
ئێستا كە جیهان یادەوەری كارەساتی هەڵەبجە دەكاتەوەو، مێژوی بەكارهێنانی خراپترین توندوتیژی لەرێی چەكی كۆكوژ و تەكنیكی سەربازی تۆقێنەر بەرامبەر میللەتێك كە خاوەنی سادەترین ئامرازی بەرگریكردن لەخۆی نەبوە دەهێنێتەوە یاد؛ مەترسیەكان تەواو نەبون و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و ناوچەكە لە ژانێكی دیكەی شەڕ و ململانێی دەوڵەتە پڕ هەژمونەكانن.
نوێترین راپۆرتی ئینستیتوتی نێودەوڵەتی توێژینەوەی ئاشتی ستۆكهۆڵم لە سوید ئاشكرای كردوە؛ زیاتر لەنیوەی چەكی جیهان لە پێنج ساڵی رابردودا رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوە.
بەپێی راپۆرتەكە ئەمەریكا فرۆشیاری یەكەم و روسیا پلەی دوەمی گرتوە.
ئەم چەكانەش بۆ ئێستا و داهاتو؛ تەنوری ئاگری ناوچەكە خۆشتر دەكەن و قوربانیانیش زیاتر دەكەن.
ئەنجام خاڵێكی مەترسیدارە، لە ژێر داروپەردووی روخاوی جەنگ و شەڕ و كوشتاری بە كۆمەڵ و بەرژەوەندی دەوڵەتە زلهێزەكان هێشتا ئومێدی سەقامگیری سیاسیی و حوكمی یاسا و ژیانێكی شایستە بونێكی لاوازی هەیە.
هێشتا "هەڵەبجە" نەبوە بە دەرس و "قوربانیەكانی ئەم ناوچەیەش" نەبون بە ژمارە و خەم لای رایگشتی جیهان.