ئایا ناڕەزایەتیه‌کان هه‌ڵگری سەردەمێکی نوێن لە سیاسەتی عێراق دا؟
11/28/2019 8:26:00 PM
دارا محه‌مه‌د
ناڕەزایی و خۆپیشاندانەکانی بەغدا کە لە ١ی ئۆکتۆبەردا دەستیپێکرد، دواتر تەشەنەی کرد بەرەو شارەکانی دیکەی باشوری عێراق پێناسە دەکرێت بەوەی کە ناڕەزایەتیەکان نە لەلایەن گروپە ئاینییەکانەوە (کە بە مەرجەعیەت ناویان دەبەین) ڕابەرایەتی کراون نە لەلایەن هیچ سه‌كرده‌یه‌كی دیکەوە. کاتێک یەکەم شەپۆلی ناڕەزایەتیەکان لەزۆرێک لە شارەکانی عیراق دەستیانپێکرد پەیامی خۆپیشاندەران ئەوەبوو کە نایانەوێت هیچ کەسایەتی و لایەنێکی ئایینی و سیاسی ڕابەرایەتی ناڕەزایەتیەکانیان بکات. ناڕەزایەتیەکان لەلایەن خەڵکانی ئاساییەوە کە ناجوڵێنرێن بە ئاڕاستەیەکی تایەفەگەری دیاریکراودا شەقامەکانی بەغداد، ناسریە، کەربەلاو ژمارەیەک پارێزگای دیکەی داگیرکرد، خۆپیشاندەران پەیامێکیان دایە سیاسەتمەداران و دەسەڵاتی فەرمانڕەوا کە سیاسەتی شەقام گۆڕانکاریی دروستده‌کات.
گەندەڵی یەکەمین سکاڵانامەیە
ره‌نگه جوڵانی يەكەم شەپۆلى ناڕەزايەتیەکان لەسەرەتاکانی ئۆکتۆبەردا، به‌هۆی له‌سه‌ر كار لابردنی ئه‌فسه‌رێكی بەناوبانگه‌وه له پۆسته‌كه‌ی دروست بووبێت، به‌ڵام ڕەگی ناڕەزایەتیەکان زۆر له‌وه قوڵترن. لەڕاستیدا خەڵک ناڕەزایەتیه‌كانیان دژی نەبوونی خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکانی وەکو: کارەباو ئاوی پاک و ڕێگاوبانی باش و چاودێریی تەندروستی و بیمه‌ی بێکاریی و لەسەروو هه‌مووشیانەوە دژ به نوخبه‌ی سیاسی گه‌نده‌ڵكاره. كۆڵنه‌دانی خۆپیشاندەران، سه‌ره‌ڕای توندوتیژی بەرامبەریان، جه‌خت له‌سه‌ر ناڕه‌زایه‌تی گەنجانی عێراق ده‌كاته‌وه به‌رامبه‌ر به‌م نوخبه‌یه‌و سیاسه‌ته شكستخواردوو دابه‌شكاریه‌كانی.
گەندەڵی وایکرد زیاتر خەڵکی بڕژێنە سەر شەقامەکان، گەندەڵیەکی دامه‌زراوه‌یی سه‌رتاپای وڵاتی گرتۆته‌وه‌و ته‌نیا له‌سه‌ر ئاستی تاكه‌كه‌سه‌كاندا رووناده‌ن. ئەم گەندەڵیە به جۆرێك تەشەنەی کردوە لە قوت و سەرچاوەی ئەم وڵاتە (٣٢٠) ملیار دۆلار دزراوە لەوەتەی حکومەتی نوێی عێراق لەدایک بووە لە ساڵی ٢٠٠٣وە. ئەو پارەیە لەلایەن وەزارەتەکان و لایەنە سیاسیە زاڵ‌و بەهێزەکانەوە براون. پرۆژە و گرێبەستە وەهمیەکان ڕێگه‌یەکن بۆ بەلاڕێدا بردنی قوت‌و سەرچاوەی وڵات بۆ بەرژەوەندی و گیرفانی تاک و دروستكردنی لایه‌نگر.
كاتێك ئه‌وان ده‌زانن دامه‌زراوه سیاسیه‌كانیان به‌مجۆره به‌ڕێوه‌ده‌برێن، خۆپیشانده‌ران باوه‌ڕێكی ته‌واویان لا دروستبووه كه له ده‌و‌ڵه‌تێكی كلێپتۆكراتی ئاوادا شۆڕش ده‌بێته كارێكی حه‌تمی بۆ گۆڕینی سیستمه‌كه. هه‌ر ئەم باوه‌ڕه‌یه كه خۆپیشاندانه‌كانی ئەم دواییەی لوبنان ده‌جوڵێنێت و دواجار دەستلەکارکێشانەوەی سەرۆک وەزیرانی وڵاتەکەی لێکەوتەوە.
داواكاریه‌كانی خۆپیشانده‌ران لە عێراقدا له سەرەتاوە خۆیان لە داواکردنی کارو شێوازێکی شیاوی ژیان و خزمەتگوزاری گشتیدا ده‌بینیه‌وه، بەڵام دواتر گۆڕا بۆ ڕوخاندنی حکومەت.
لە ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی ناڕەزایەتیەکاندا لە ٢٥ی تشرینی یەکەمدا، پاش هه‌ڵوه‌سته‌یه‌كی كورت، جه‌ختكردنه‌وه‌یه له‌سه‌ر داواكاریی خه‌ڵك بۆ گۆڕانكاریی. سوتاندنی شوێن و بارەگای حیزبه‌كان له زۆربه‌ی شاره‌كان گوزارشته له نائومێدی و توڕه‌یی خه‌ڵك به‌رامبه‌ر به‌م حیزبانه، چونكه ئه‌م حیزبانه کۆنترۆڵی حكومه‌تیان کردووەو نقوم بوون لە گەندەڵیدا.
گەندەڵی لە عێراقدا لەلایەن حیزبه سیاسیه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانه‌وه دەهێڵرێتەوەو درێژه‌ی پێده‌ده‌ن، واته ئه‌وانه‌ی كه خاوه‌نی هێزی سه‌ربازین و ده‌ستیان به بودجەی گشتیدا ده‌گات. ئەوان حکومەت کۆنترۆڵ دەکەن و هەروەکو دەوڵەتێک وان لەناو دەوڵەتێکی دیکەدا. ئەمەش بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی دیارده‌ی حكومه‌تی قوڵ بۆ یەکەمجار لەعێراقدا سەرهەڵبدات.
دەوڵەتی قوڵ کە ئێستا لە عێراقدا بوونی هەیە ئه‌و ده‌سه‌ڵاته ئاینی و سیاسیانه‌یه كه كاریگه‌ری گه‌وره‌و گرنگی به‌سه‌ر پرۆسه‌ی سیاسیه‌وه هه‌یه به‌بێئه‌وه‌ی به‌شێك بێت له‌ناو حكومه‌تدا.
یەکێک لە نمونەکانی ئه‌م دیارده‌یه بریتیه له هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی، کە ئه‌مانه کۆمەڵێک میلیشیان و له‌ئه‌نجامی شه‌ڕی دەوڵەتی ئیسلامی داعشه‌وه ئه‌و پێگه‌و كاریگه‌ریه‌یان به‌ده‌ستهێناوه. ئەم میلیشیایانە پڕ چەک کراون و پارەیان پێدراوە لە بودجەی نیشتمانی و هەروەها هه‌ندێكیان لەلایەن ئێرانەوە پشتگیری دەکرێن.
ئه‌و توێژه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ی عێراق كه زۆرترین ئازاری چه‌شتووه بریتیه له گه‌نجان، هەر ئەوانیشن ئێستا بەشداری ناڕەزایەتیەکان دەکەن. ئەوان باش دەزانن وڵاتەکەیان پێنجەم گەورەترین وڵاتی یەدەگی نەوتە، ئەمساڵ عێراق بودجەیەکی ١١١,٨ ملیار دۆلاری هەبووه، لەگەڵ ئەوەشدا له‌سه‌دا ١٦,٥ی گەنجانی وڵات له ٢٠١٨دا بێکار بوون و لەساڵی ٢٠١٤دا رێژەی لەسەدا ٢٢,٥ی هاوڵاتیان لە هەژاریدا ژیاون.
لە ئایندەدا چی دەبێت
ره‌نگه سه‌یرنه‌بێت كه راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی و سەرکردەی (حه‌شدی شه‌عبی) فالح ئەلفەیاز ئامادەیی حه‌شدی دەربڕی بۆ پشتگیری کردنی حكومه‌تی عێراقی و به شێوه‌یه‌كی نائاشكرایانه ئیدانه‌ی خۆپیشانده‌رانی كرد. ئه‌مه‌ش وه‌ك ئه‌وه ده‌بینرێت كه هه‌وڵی پاراستنی حكومه‌ته‌كه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران، عادل عەبدولمەهدی، ده‌دات تا نه‌ڕوخێت.
هاوکات خۆپیشاندەران هێزە ئەمنیەکان و میلیشیاكان به کوشتنی زیاتر لە ٢٥٠ خۆپیشاندەرو بریندار بوونی هەزارانی دیکە تاوانبار ده‌كه‌ن هه‌ر لەسەرەتای دەستپێکردنی خۆپیشاندانەکانەوە لە سەرەتای مانگی ئۆکتۆبەردا.
هەروەها موقتەدا سەدر ڕێبەری ڕەوتی سەدرو پیاوی ئایینی کاریگەر لە عێراقدا داوای کرد حکومەت دەستلەکاربکێشێتەوەو پشتیوانی خۆی بۆ خۆپیشاندەران دەربڕی. ئه‌و یەکەمجار داوای له لایه‌نگرانی خۆی نه‌كرد كه به‌شداری له خۆپیشاندانه‌كاندا بکەن بەهۆی ئەوەی خۆپیشاندەران ڕەتیانکردەوە کە هیچ سەرکردەیەکی سیاسی و ئایینی ببێتە ڕێبەری ناڕەزایەتیەکانیان.
به‌ڵام کاتێک ئایه‌توڵڵا سیستانی داوای لە حکومەت کرد - كه ته‌داخولی ئه‌و زۆر گرنگه به‌و پێیه‌ی كه باڵاترین مه‌رجه‌عی شیعه‌كانه له وڵاتدا- بەدەم داواکاری خۆپیشاندەرانەوە بچن، دواتر موقتەدا سەدریش به‌هه‌مان شێوه داوای لە لایەنگرانی کرد پاڵپشتی خۆپیشاندەران بکەن کە لە ٢٥ی تشرینی یەکەمدا دەستیپێکرد.
وەڵامی ئێستای حکومەتی عێراق و پەرلەمان بۆ داواکاری خۆپیشاندەران خۆی لە ڕێکخستنی پۆستەکان و هەلی کار بۆ گەنجان و نەهێشتنی گەندەڵیدا دەبینێتەوە.
ئەم كاره بێگومان قورساییه‌كی زێده‌تر ده‌خاته سه‌ر ئه‌و بارە هه‌ڵئاوساوه‌ی کەرتی گشتی كه له ئێستادا نزیکەی لەسەدا ٧٥ی بودجەی دەوڵەت بۆ لیستی موچەی فەرمانبەرانی حکومەت و كڕینی وه‌لائی سیاسی ده‌ڕوات. حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق هه‌ر لە ٢٠٠٣وە تائێستا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك پرسی ئه‌م گه‌نده‌ڵیه دامه‌زراوه‌یی (موئه‌سه‌ساتی)و مه‌حسوبیه‌تیه‌ی نه‌كردووه‌ته به‌رنامه‌ی سه‌ره‌كی خۆی.
بناغەی ده‌وڵه‌تی نوێی عێراقی پاش به‌عس له‌سه‌ر سیستمی (موحاسه‌سه) دامه‌زراوه. ئەم سیستەمە دەبێت به جۆرێک بێت كه به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان دان بە هه‌موو نه‌ژادو نەتەوەو ئاینه‌كان و زمانه‌كان و كولتوره‌كاندا ده‌نێت له‌پێناوی گرتنه‌خۆی هه‌موو گروپه‌كان له چوارچێوه‌یه‌كی فیدراڵیدا. به‌ڵام ئەم سیستەمە هەرگیز لە عێراقدا سەرکەوتوو نەبووە، بەڵکو به‌پێچه‌وانه‌وه بووه‌ته هۆی درێژه‌دان به سیاسه‌تی تایفەگەریی.
ئێستا لەدوای شكستپێهێنانی جیۆگرافی داعشەوە چیتر خەڵکی ئاسایی شاره شیعه-نشینه‌كان له رێگه‌ی سیاسەتی ترسه‌وه سارد ناكرێته‌وه. سیاسەتی ترس لەڕابردوودا بەکارهێنراوه بۆ بره‌ودان به هه‌ڕه‌شه وجودیه تایه‌فەگەریه‌كانه‌‌وه ئه‌مه‌ش بۆ دروستکردنی دووبەرەکی كۆمه‌ڵایه‌تی. خۆپیشاندانه‌كانی تەموزی ٢٠١٨ له به‌سره لێدانێکی سه‌ره‌تایی بوو بۆ سیاسەتمەدارانی عێراقی و میره‌كانی جەنگ کە دەیانویست سیاسەتی ترس بۆ سوودی خۆیان به‌كاربهێنن. خەڵک ساڵی پار لەناو دڵی شیعه‌دا –له شاری بەسرەی دەوڵەمەند بە نەوت- ناڕەزایه‌تیان دەربڕی دژی نەبوونی خزمەتگوزاریه گشتیه‌كانی وه‌كو ئاوی پاك و داوای ئاستی ژیانێكی باشتریان ده‌كرد.
ناڕەزایی دەربڕینی بەردەوامی بەغداو شارەکانی دیکە جه‌ختكردنه‌وه‌یه له‌سه‌ر ئه‌م داواکاریه درێژخایه‌نانه. داواكاریه‌كانن له پێناو ژیانێكی باشتردا كه له‌سه‌ر بنه‌مای خزمێنه‌و واسیته بنیات نه‌نرابێت. هه‌روه‌ها داواكاریه بۆ دامه‌زراندنی سیستمێكی سیاسی كه لەسەر بنەمای دیموكراسیه‌تێكی سه‌رتاپاگیری بۆ گرتنه‌خۆی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی وڵات دامه‌زراوه. كۆتاییهێنانه به‌و كلێپتۆكراسیه‌ی كه داهات و سامانی عێراق فه‌رهود ده‌كات بۆ قازانجی نوخبه‌یه‌‌ك و واز له زۆرینه‌ی خەڵکه‌كه‌ش ده‌هێنێت لە خوار هێڵی هەژاریه‌وه بژین.
ئه‌و توندوتیژیه‌ی له به‌رامبه‌ر خۆپیشانده‌راندا به‌كارهێنرا پێده‌چێت هه‌وڵێكی ته‌نگه‌تاوی ئه‌م نوخبه سیاسیه فه‌رمانڕه‌وایه بێت بۆ كۆتایی هێنان به خۆپیشاندانه‌كان. به‌ڵام تەنانەت ئەگەر له كپكردنه‌وه‌ی خۆپیشاندانه‌كانیشدا سەرکەوتووبن، دۆخی سیاسی و ئابووریی عێراق له مه‌نجه‌ڵێكی بوخار ده‌چێت کە دەشێت لەهەرکاتێکدا بێت بتەقێتەوە. ئه‌مه له كاتێكدایه كه تەنانەت ئەگەر په‌یمانی ده‌ست له‌كاركێشانه‌وه‌ی حکومەتەکەی عادل عەبدولمەهدیش رووبدات - کە وەک سەرکەوتنێک بۆ خۆپیشاندەران ده‌بینرێت- ئه‌وا زۆر گرنگه كه ئه‌م خۆپیشاندانانه دواجار ببێته بزوتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی كه چاوی له‌سه‌ر گۆڕینی سیستمه‌كه بێت نه‌ك به ته‌نها حكومه‌ت.
*مامۆستا لە بەشی سیاسەت و توێژینه‌وه نێودەوڵەتیەكان لە زانکۆی (SOAS) لە لەندەن.
*سەرچاوە : ماڵپەڕی ئەتلەنتیك كانسڵ
*وەرگێڕانی : داستان سدیق